A. X. Rasijlov, K. G. Baxadirov materialshunoslik va konstruksion

6.2.1. Yelim materiallar
Xalq xo‘jaligining turli sohalarida turli detallardan (buyumlardan) 
ajralmas birikmalar hosil qilish uchun yelimlash jarayonidan keng 
foydalaniladi. Buning uchun turli yelimlardan foydalaniladi.
103

---

Yelimlar - muayyan sharoitda qattiq parda hosil qilib, ulanadigan 
konstruksion materiallami (buyumlar yoki detallami) bir-biriga 
mahkam yopishtiradigan yopishqoq materiallardir.
Xalq xo‘jaligining turli sohalarida ishlatiladigan yelimlar, asosan, 
hayvon, o‘simlik va smola yelimlariga bo‘linadi.
Hayvon yelimining asosini organik moddalar, o ‘simlik yelimlari 
asosini oqsillar, smola yelimlari asosini esa sintetik moddalar tashkil 
etadi. Hayvon yelimlariga kollagen yelimlar, shuningdek, kazeinli va 
albuminli yelimlar, o ‘simlik yelimlariga soya, kanakunjut, (xashaki 
no‘xat) dan olingan yelimlar, smola yelimlariga Б -3, К Б-3 markali 
fenolformaldegidli, M K-1, М -2, К М -12, K -17 markali karbamidli 
(mochevina formaldegidli) hamda ЦНИИПС-2 yelimlari va bosh­
qalar kiradi.
Yelimlar qanday moddalardan tayyorlanishiga qarab, go‘shtlarda, 
suyak, baliq, kazein, albuminli hayvonot yelimlari, loviya, no‘xat, 
kunjut, kartoshka, jo ‘xori, guruch kraxmallaridan olinadigan o ‘simlik 
yelimlari va smolalardan tayyorlanadigan yelimlarga bo‘linadi.
Faner tayyorlashda, asosan, albuminli, kazein, o‘simlik yelimla- 
ridan foydalaniladi. Namga, suvga chidamli fanerlar va yelimlangan 
yog‘ochdan qurilish konstmksiyalari tayyorlashda smola yelimlaridan 
foydalaniladi.
Go‘shtparda va suyak yelimlari duradgorlik yelimlari hisoblanib, 
ular qushxona va teri zavodlari chiqindilarini pishirish yo‘li bilan 
tayyorlanadi.
Hozirgi vaqtda ishlab chiqariladigan yelimlar yordamida har 
qanday materialni shu turdagi yoki boshqa turdagi material bilan 
(masalan, yog‘och bilan yoki metall bilan) birlashtirib turli ajralmas 
birikmalar hosil qilish mumkin.
Tarkibi sintetik materiallardan iborat boMgan yelimlaming asosiy 
hamda zaruriy xususiyatlari shundan iboratki, ular yordamida hosil 
qilingan birikmalar atmosferaga, korroziyaga va chirishga chidamlidir. 
Yelimlaming yana bir afzal tomoni shundaki, yelimli birikmalar har 
qanday ajraluvchi (boltli, shpilkali, vintli va h.) hamda ajralmas 
(parchinmixli, payvandlangan) birikmalarga nisbatan ancha yengil 
bo‘ladi, tannarxi arzon, tuzilishi sodda bo‘ladi.
Sintetik yelimlar, avtomobil, aviatsiya, kemasozlik, elektro va 
radiotexnika, yog‘ochni qayta ishlash, poyabzal, poligrafiya va xalq 
xo‘jaligining boshqa tarmoqlarida keng ishlatilmoqda.
104

---

Yelimli birikmalar puxta chiqishi uchun: a) yelimlanadigan sirdar 
silliq boim asligi, ya’ni sirtlar, g‘adir-budur, notekis bo‘lishi kerak; b) 
yelimlangan birikma yelim qurib qotgunga qadar qayta ishlanmasligi 
lozim; d) hosil qilingan birikmani qisqichlar orasiga olib, qurigunga 
qadar qo‘zg‘atmaslik zarur.
Quyida maktablar, litseylar, kollejlar va oliy o ‘quv yurtlarining 
o ‘quv ustaxonalarida ko‘proq ishlatiladigan ba’zi yelimlaming 
tarkibiy qismlari va xususiyatlari hamda yelimlash texnologiyasi 
haqida qisqacha ma’lumotlar keltiriladi.
Konstruksion metallar va nometall materiallami termoizolat- 
siyalarga, gazlamalarga va dekorativ qoplama materiallariga yelimlab 
biriktirish uchun B K -32-2, BKT-2H, 
8 8
H, ПУ-2М, AK-20, ПК-10, 
XBK-20 va boshqa yelimlar ishlatiladi.
Metailmas materiallar (yog‘ochlar, shisha, plastmassalar, teksto- 
litlar, penoplastlar va b.) ВИАМ-ВЗ va ПУ-2 yelimlari bilan birik- 
tiriladi.
Organik shishaga boshqa materiallami yelimlash uchun ВЗ-Ф9, 
B K -32-70 va ПУ-2 yelimlari ishlatiladi. Rezinalar o ‘zaro va metallar 
bilan 
8 8
H, К П -6-18, ЧНБ, BKP-7, КТ-15, KT-25 yelimlari 
yordamida biriktiriladi.
Yelimlash jarayoni quyidagi tartibda bajarilishi kerak: a) yelimla­
nadigan yuzalar turli iflosliklardan tozalanishi va g ‘adir-budur qili- 
nishi lozim; b) biriktiriladigan sirtlaming bir tomoniga qo‘lda cho‘tka 
va pulverizator yordamida yelim surtilishi kerak; d) biriktiriladigan 
detallami havoda (xona haroratida) tutib turib yelim tarkibidagi 
uchuvchi moddalar chiqib ketishiga imkon berish zarur; e) biriktiri­
ladigan sirtlami birlashtirib, qisuvchi yoki bosuvchi qurilmalar bilan 
qisib qo‘yish kerak; f) qisib yoki bostirib qo‘yilgan detallami m aium
haroratda muayyan vaqt davomida saqlash lozim, chunki turli 
yelimlaming qotish harorati va muddati har xil boiadi; g) biriktirilgan 
detallami tozalash va birikmaning mustahkamligini tekshirish (bunda 
birikmay qolgan joylar y o iig a e’tibor berish) kerak va h.