A. X. Rasijlov, K. G. Baxadirov materialshunoslik va konstruksion

Havo muhitida va vakuumda suyuqlantirilgan po‘lat tarkibidagi 
gaz, metailmas qo‘shimchalar miqdori
7.4-jadval
Po‘latni
suyuqlantirish
usuli
Po‘latdagi qo‘shimchalar miqdori, %
0 2
H2
N2
Boshqa
metailmas
qo‘shimchalar
Gaz muhitida
0,0192
0,003
0,0056
0,039
Vakuumda
0,0019
0,0005
0,0028
0,0042
Po ‘lat quyish usullari
Sanoatda po‘lat quyishning asosan uchta usulidan foydalaniladi:
• po‘latni qolipga ustidan quyish;
• po‘latni qolipga tagidan kiritib quyish;
• po‘latni uzluksiz quyish.
Yirik, zich sifatli quymalar olishda po‘latni qolipga ustidan 
quyish usulidan foydalaniladi. Bunda metall har bir qolipga kovsh 
bilan alohida-alohida quyiladi. Bundan tashqari, quyilayotgan metall 
haroratining pastroq boMishi uning shlak, gazlardan to‘laroq 
tozalanishini ta’minlaydi.
Mayda va o ‘rtacha og‘irlikdagi quymalar olishda po‘latni qolipga 
tagidan kiritib quyish usuli ishlatiladi. Bunda bir yo‘la bir necha 
qolipga metall o‘zaro tutashtirilgan markaziy quyish tizimi kanali 
orqali tagidan bir tekisda kiritiladi. Bu usulda bir vaqtning o‘zida sirti 
tekisroq boigan, kirishish bo‘shlig‘i bo‘lmagan ko‘plab quymalar 
olinadi.
Yuqorida ko‘rilgan quyish usullarining kamchiliklarini bartaraf 
etishga oid izlanishlar natijasida metallni uzluksiz quyish usuli kashf 
etildi. Bu usul yuqorida ko‘rsatilgan usullardek metall qoliplar, 
qizdirish pechlarini talab etmaydi, chiqindi miqdori 5-8 marta kam, 
ish unumi esa yuqori bo‘ladi.
Temir oksididan temimi ajratish darajasiga qarab uni sekin, 
qaynaydigan va chala qaynaydigan xillarga ajratish mumkin.
Qaynaydigan po‘lat quymalar olish uchun po‘lat avval pechda 
I'erromarganes bilan chala qaytarilib, so‘ngra qolipda uglerod hisobiga 
qaytariladi. Bunda metalldan ajralayotgan CO gazi aralashtirilayot-
127

---

ganda u qaynaydi va ajralayotgan gaz pufakchalarining ko‘pi 
quymada qoladi, kirishish bo‘shlig‘i bo‘lmaydi. Bunday quymalarning 
sifati sokin poMat quymalardan pastroq bo‘ladi. Suyultirilgan po‘latda 
temir ikki oksidi, azot erib, uning mexanik va texnologik xossalarini 
pasaytiradi. Shu sababli eritilgan po‘latdan sifatli quymalar olishda 
oldin u qaytariladi.
Qaytaruvchi birikmalar sifatida ferromarganes, ferrosilitsiy, alu- 
min ishlatiladi. Qaytarish jarayonida quyidagi reaksiyalar boradi:
FeO + Mn = Fe + MnO + Q kkal
2FeO + Si = 2Fe + S i0 2 + Q kkal 
3FeO + 2A1 = 3Fe + A120 2 + Q kkal
Metalining qanchalik tozalanganligini shlakdan olingan namuna 
rangiga qarab bilsa bo‘ladi. Namunaning rangi qora bo‘lsa, metall 
oksidlaridan yaxshi tozalanmagan bo‘ladi. Bu holda yana qisman 
qaytaruvchilar kiritilishi kerak bo‘ladi. Shlak metall oksidlaridan 
tozalangani sari oqarib boradi.