A. Y. V a h o b o V, T. S. M a L ik o V

• biror sh a x s, o ila , ja m o a , m u a ssa sa , ta sh k ilo t yoki davlat 
tasarrufidagi pul m ab la g ‘lari (m asalan , k o rx o n a m oliyasi);
• sh u n d ay (m oliya) ishlar(i) bilan sh ug'ullanuvch i davlat organi 
(s o ‘z la sh u v tilid a )1.
Arab tilid a g i «m ol», y a ’n i «boylik, m ulk; pul ja m g ‘arm asi», 
sh u n in g d ek , «m oliyat», y a ’ni «pul m a b la g ‘lari; soliq» s o ‘zlari ham  
m oliyaga d axld ord ir2.
L u g‘aviy m a ’nosi jihatidan «m oliya» s o ‘zi fransuzcha «finance», 
lo tin ch a «fm ancia» va ruscha «fm ansi» s o ‘zlarining ekvivalenti yoki 
m a ’lu m m a ’n o d a sin o n im i3 h iso b la n ib , e n g a w a lo , «darom ad», 
«pul mablagMari» yoki « to ‘lov» degan m a ’n olard a ham ishlatilad i4. 
M o liy a d avlatnin g vujudga k elishi va u n in g resurslarga b o 'lg a n  
e h t iy o j in in g r iv o jla n is h i b ila n d o i m i y (u z lu k s iz ) t o v a r -p u l 
m u n o sa b a tla ri sh a ro itid a p a y d o b o ‘ld i. D a v la tn in g m avjud ligi 
yaratilayotgan iq tiso d iy (m o d d iy ) n e ’m a tla m i taqsim lash va qayta
1 Q arang: 0 ‘zbek tilin in g izohli lug'ati: J.2 . Ye - M / / T a h rir h ay ’ati: T .M irzaev 
(rahbar) va b o sh q .; — Т.: « 0 ‘zbekiston m illiy ensiklopediyasi» D avlat ilm iy nashriyoti, 
2006. - 6 1 1 -b .
2 Q arang: o ‘sh a m an b a, 610—6 1 1-betlar.
3 Biz b u y erd a d u n y o xalqlarining turli tillarida sh ak lan tu rlich a va m azm u n an b ir xil 
m a ’noni anglatuvchi so 'z la m i n azard a tu tay ap m iz.
4 «M oliya* atam asining kelib chiqishi xususida iqtisodiy adabiyotlarda turlicha qarashlar, 
ta sa w u rlar m avjud. A yrim m ualliflarning fikricha, b u atam a X III—XIV asriarda Italiyaning 
savdo sh ah arlarid a vujudga kelib, keyinroq xalqaro m ay d o n g a tarqalgan ham da aholi va 
davlat o'rtasid ag i pul m unosabatlari tizim i bilan b o g 'lan g an tush u n ch an i o ‘zida mujassam
5

---

А. V. Vahobov, T.S. M alikov
(u lu s h in i) o la d i. B u n d a n ta sh q a ri m a jb u riy b o ‘lg a n so liq la r v a b o s h q a
t o ‘lo v la rn i t o ‘la s h o r q a li a h o li m a r k a z la s h tir ilg a n p u l m a b la g ‘la ri 
f o n d in i s h a k ll a n ti r is h d a is h ti r o k e t a d i. A h o li d a r o m a d l a r i v a
x a r a ja tla r in i s h a k lla n tir is h v a fo y d a la n is h b ila n b o g ‘liq b o ‘lg a n p u l 
m u n o s a b a tla r i tiz im i h a m m o liy a v iy m u n o s a b a tla r n i n g a l o h id a
s o h a s in i ta sh k il e ta d i.
S h u n d a y q ilib , q u y id a g ila r m o liy a n in g m u h i m b e lg ila r id ir :
• qiymatning tovar shaklidagi harakatiga emas, aksincha, real 
pullarning harakatiga bog'liq bo‘lgan, huquqiy normalar yoki 
biznesni yuritish etikasiga asoslangan munosabatlarni taqsimlashga 
qaratilganligi;
• pul mablag‘lari harakatining, odatda, bir tom onlam a 
yo‘nalishga ega ekanligi;
• markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan pul fondlarini 
yaratish (vujudga keltirish).
Moliya pul munosabatlarining ajralmas qismi hisoblanadi. 
Shuning uchun ham uning roli va ahamiyati pul munosabatlarining 
iqtisodiy munosabatlar tizimida qanday o'rinni egallaganligiga 
bog'liq. Bir vaqtning o‘zida moliya puldan o‘zining mazmuni va 
bajaradigan funksiyalari bo'yicha farqlanadi. Agar pul umumiy 
ekvivalent bo'lib, uning yordamida umumlashtirilgan ishlab 
chiqaruvchilarning mehnat xarajatlari o‘lchansa, moliya esa yalpi 
ichki mahsulot (YalM) va milliy daromad (MD)ni taqsimlash va 
qayta taqsimlashning iqtisodiy instrumenti, pul mablag‘lari fondlarini 
shakllantirish va ulardan foydalanish ustidan nazoratni amalga 
oshirish qurolidir. Pul daromadlari va fondlarini shakllantirish yo‘li 
bilan faqatgina davlat va korxonalarning pul mablag‘lariga bo‘lgan 
ehtiyojlarini ta ’minlash emas, balki moliyaviy resurslarning 
sarflanishi ustidan nazoratni ham amalga oshirish moliyaning asosiy 
yo‘nalishini belgilab beradi.
Moliya quyidagilar o‘rtasida vujudga keladigan pul munosa- 
batlarini ifodalaydi:
• tovar-moddiy boyliklarni sotib olish, mahsulot va xizmatlarni 
realizatsiya qilish jarayonida korxonalar o'rtasida vujudga keladigan 
pul munosabatlari;
• markazlashtirilgan pul mablag'lari fondlarini yaratish va ularni

---

--------------------------------------------------------------------------- Ш1цш
taqsimlash borasida korxonalar va ulaming yuqori organlari o‘rtasida 
vujudga keladigan pul munosabatlari;
• byudjet tizimiga soliqlarni to‘lash va xarajatlarni byudjetdan 
moliyalashtirish davomida korxona va davlat o ‘rtasida vujudga 
keladigan pul munosabatlari;
• soliqlar va boshqa ixtiyoriy to‘lovlarni to'lash jarayonida 
davlat va fuqarolar o ‘rtasida vujudga keladigan pul munosabatlari;
• to‘lovlarni amalga oshirish va resurslarni olish jarayonida 
korxonalar, fuqarolar va nobyudjet fondlari o'rtasida vujudga 
keladigan pul munosabatlari;
• byudjet tizimining alohida bo‘g‘inlari o ‘rtasida vujudga 
keladigan pul munosabatlari;
• sug'urta badallarini to‘lash va zararlarni qoplash, sug‘urta 
hodisasi ro‘y bergan paytda aholi, korxonalar hamda mulkiy va 
shaxsiy sug‘urta organlari o‘rtasida vujudga keladigan pul munosa­
batlari;
• korxona fondlarining doimiy doiraviy aylanishiga xizmat 
qiluvchi pul munosabatlari.
Pul daromadlari va fondlarining eng asosiy moddiy manbai 
mamlakatning M D hisoblanadi. MDning hajmi umumdavlat 
ehtiyojlarini qondirish va ijtimoiy ishlab chiqarishni kengaytirish 
imkoniyatlarini aniqlab beradi. Aynan M D va uning alohida 
qismlarining — iste’mol fondi va jamg‘arish fondining - hajmini 
hisobga olgan holda iqtisodiyotning rivojlanish nisbatlari va tarkibiy 
tuzilm asi aniqlanadi. Xuddi shuning u ch u n ham barcha 
mamlakatlarda MD statistikasiga katta ahamiyat berilayotir.
Moliyaning ishtirokisiz MDni taqsimlab bo'lmaydi. Moliya 
MDni yaratish va undan foydalanishning ajratib bo‘lmaydigan 
bog'lovchi bo‘g‘ini hisoblanadi. Moliya ishlab chiqarish, taqsimlash 
va iste’molga ta ’sir etuvchi, ob’ektiv xarakterga ega. U ishlab 
chiqarish munosabatlarining ma’lum bir sohasini ifoda etib, bazis 
kategoriyasiga mansubdir.
Zamonaviy iqtisodiyot davlat moliyasisiz faoliyat ko‘rsata- 
olmaydi. Tarixiy taraqqiyotning m a’lum bir bosqichiga qadar 
jam iyatning b a ’zi bir ehtiyojlari faqat davlat tom onidan 
moliyalashtirilishi mumkin. Atom sanoati, kosmik tadqiqotlar,
9

---