A. Y. V a h o b o V, T. S. M a L ik o V

A.V. Vahobov. T.S. M alikov
fuqarolarni, shuningdek, byudjet tashkilotlari xodimlarini ijtimoiy 
himoya qilishni ham nazarda tutadi Ijtimoiy himoya, eng awalo, 
daromadlarni indeksatsiyalash vositasida, ya’ni, byudjet mablag'lari 
hisobiga, ba’zan esa kompensatsiyalarni iste’mol indeksiga mufoviq 
oshirish yo‘li bilan ta’minlanadi.
Jamiyat hayotining iqtisodiy va ijtimoiy sohasiga moliyaviy ta’sir 
o ‘tkazishning asosiy uslublari sifatida, soliq solish, moliya 
resurslaridan mohirona va oqilona foydalanish, moliyalashtirish, 
moliya bozori va boshqalarni k o ‘satish m um kin. Jam iyat 
taraqqiyotining hozirgi bosqichidagi moliya siyosati moliya 
strategiyasi talablari asosida va yuzaga kelgan iqtisodiy shart- 
sharoitlarni hisobga olgan holda ishlab chiqilgan.
Xo'jalik yuritishning turli-tum an shakllaridan foydalanish 
jamoat talab-ehtiyojlarini yaxshiroq qondirish, resurslarni tejash, 
mahsulot assortimenti va texnika bazasini yangilash, m ehnat 
jamoalarining ijtimoiy muammolarini hal etishi yo'lida raqobatni 
rivojlantirish, tashabbuskorlik ko'rsatish uchun shart-sharoitlarni 
yaratadi.
Ijtimoiy va boshqa ehtiyojlarni qondirishga yo'naltiriladigan 
moliya resurslarining o'sishiga, eng aw alo, samarali faoliyat 
ko'rsatish orqali erishiladi. Biroq siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy sharoit 
o'zgarishi bilan davlat xarajatlari doimo o'sib boradi. Shu munosabat 
bilan hozirgi moliya siyosati davlat moliya resurslarining muntazam 
o'sishini ta ’minlashga qaratilgan tadbirlarni nazarda tutadi.
Byudjetga tushayotgan to'lovlar hajmini oshirish zarurligi 
xo'jalik bo'g'inlaridagi ishchanlik kuchini jonlantirishga qaratilgan 
moliya siyosatini hayotga tatbiq etilishini talab qiladi.
M oliyaviy siyosatni faollashtirish m aqsadida moliyaviy 
resurslarni qayta taqsimlash amaliyotini tubdan o'zgartirish katta 
ahamiyatga ega. Byudjet vositasida, shuningdek, yuqori tashkilotlar 
orqali amalga oshiriladigan «vertikal» uslubga qarama-qarshi 
moliyaviy resurslarni moliya bozori orqali «gorizantal» qayta 
taqsimlash ham borgan sari yanada keng rivoj topadi. Mablag'laming 
o'tkazib turilishi esa moliyaviy resurslardan talab va taklifni hisobga 
olgan holda foydalanishni nazarda tutadi.
M oliya bozorining rivojlanishi m unosabati bilan milliy
60

---

M oliva
iqtisodiyotni rivojlantirish va umumdavlat ehtiyojlarini qondirish 
uchun aholi, korxona va tashkilotlarning pul daromadlari va 
jam g‘armalarini jalb etish zarur. Shu munosabat bilan Davlat 
obligatsiyalari va xazina biletlarini chiqarish ham davlat resurslari 
hajmini ko‘paytiradi.
Moliyaviy siyosat real moliyaviy imkoniyatlarni hisobga olgan 
holda ishlab chiqilishi va tatbiq etilishi zarur. Xarajatlar moliya 
resurslarining ko'paygandagina o‘sishi mumkin. Bu, eng awalo, 
ishlab chiqarishni moliyalashtirishni biidiradi. Iqtisodiy va moliyaviy 
siyosatning ham m a tad b irlari, bir to m o n d a n , aholiga o ‘z 
daromadlarini oshirish imkoniyatini berish, ikkinchi tomondan esa 
tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish uchun maqbul sharoitlarni 
yaratishga qaratilishi kerak.
Moliyaviy siyosatning tubdan o'zgarishiga mos ravishda moliya 
mexanizmi ham qayta qurilmog‘i lozim. Moliya mexanizmini qayta 
qurishdan asosiy maqsad bozor munosabatlari zaminida ijtimoiy 
ishlab chiqarish samaradorligiga uning ta’sirini kuchaytirish, moliya 
resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirishni ta’minlashdir. 
Moliya mexanizmini qayta qurish negizida korxona, tashkilotlar 
ishining yakuniy natijalarini yaxshilash uchun xo'jalik tashabbuskor- 
ligi va mas’uliyatini butun choralar bilan kuchaytirish talab qilinadi.
Bozor iqtisodiyotida korxonalaming ishlab chiqarish omillaridan 
iloji boricha yaxshiroq foydalanishdan manfaatdorligini oshirish 
uchun alohida moliyaviy uslublarni qo‘llash zarurati yo'qoladi. Bozor 
raqobati korxonalarni ishlab chiqarish samaradorligi, moliyaviy 
resurslardan foydalanish ustidan ichki xo'jalik moliya nazoratini 
chuqurlashtirish haqida doimo g‘amxo‘rlik qilishga majbur etadi. 
Shu bilan birga davlat tomonidan bozor munosabatlarini moliyaviy 
boshqarishning ahamiyati ham oshadi. Moliyaviy boshqarish 
korxonalarga soliq solish, qo'shimcha soliqlarni (masalan, eksport 
va import solig‘ini) kiritish, mehnatkashlar daromadlariga soliq 
solish, maqsadli dasturlarni moliyalashtirish vositasida amalga 
o sh irilad i. X o 'jalik s h a rtn o m a la ri ishlab ch iq arilay o tg an
mahsulotning sifat parametrlarini buzganlik uchun, atrof-muhitni 
muhofaza qilish bo'yicha talablarning sanitariya norm a va 
qoidalariga rioya qilmaslik uchun moliyaviy jarimalar tizimiga
61

---

A.V. Vahobov. T.S. M a lik o v
talabchanlik oshiriladi. Davlat byudjeti va byudjetdan tashqari 
jam g ‘arm alar oldidagi m oliyaviy m ajb u riy atlarn i o ‘z v aq tid a 
bajarmaslik yoki to ‘liq bajarmaslik, foyda va boshqa soliq solish 
ob’ektlarini yashirganlik u ch u n jarim a (sanksiya)larning darajasi 
va miqdori kuchaytiriladi. A uditorlik moliya nazorati keng rivoj 
topm og'i lozim.
A holiga ijtimoiy xizm at ko'rsatishni yaxshilash m aqsadida 
ijtimoiy soha muassasalari va tashkilotlarida yangi xo'jalik mexanizmi 
joriy etilgan. M azkur muassasalarga pulli xizmat ko'rsatish, xo'jalik 
faoliyati bilan shug'ullanish, olingan daromadlarni mustaqil tasarruf 
etish huquqi berilgan.
Davlat m oliya m exanizm iga tub o'zgarishlar kiritildi. Davlat 
byudjeti daromadlarini shakllantirish soliq asosiga o'tkazildi, byudjet 
burom adlari tarkibi va byudjetdan moliyalashtirish tizim i butunlay 
o'zgardi. Byudjetdan tashqari jam g 'arm alar tizim i keng tarqaldi. 
Bozor m unosabatlarining rivojlanishi mulkiy va shaxsiy sug'urtani 
tashkil etish va boshqarish sohasida ijobiy natijalarga olib keldi: 
kooperativ (shirkat) sug'urtasi rivojlanyapti, hissador su g 'u rta
jam iyatlari vujudga kelyapti, su g 'u rtan in g yangi tu rlari paydo 
bo'layapti.
M oliya m exanizm ini qayta qurish jarayoni tegishli bazani 
yaratish bilan birga sodir bo'layotir. Oxirgi yillarda m oliyaviy 
faoliyatning huquqiy asoslarini yaratadigan qator qonunlar va boshqa 
m e’yoriy hujjatlar qabul qilindi.