Abdiqodirov jamshidbek di 650 – 22 gr falsafa insonning ma'naviy kamolotida falsafiy dunyoqarashning roli

Umuman, rivoyat va afsonalar oz tematikasi jihatdan xilma-xil va rang-barangdir. Lekin bu rivoyat va afsonalar, baribir qanday mavzuga, qanday sohaga oid bolmasin, ular mifologik ong darajasidagi qadimgi dunyoqarashning asosiy shakli-mifologik dunyoqarashni ifodalagan. Bu dunyoqarash qadimgi dunyo kishilarining ozlaricha osha davrga xos dunyoni tushunish, idrok qilish va uni izohlashi sifatida turli vazifalarni bajargan. Birinchidan, bu dunyoqarash malum xalqning, malum ijtimoiy jamoaning umumiy qarashlarining shakllanishi bolgan bolsa, ikkinchidan, bu dunyoqarash ozida jamiyatning malum manaviy, madaniy qadriyatlarini (axloqiy, estetik, diniy, badiiy, ilmiy, falsafiy va boshqa-lar) mujassamlashtirgan edi. Uchinchidan, bu dunyoqarashda tabiat va jamiyat-ning, olam va odamning bir butun borligini umumiy birligi, ichki va tashqi aloqadorligi, insonning ichki manaviy dunyosining manzarasi, garchi hali chuqur bolmasa ham, ozining dastlabki ifodasini topadi.
Dunyoqarashning ikkinchi tarixiy tipi diniy dunyoqarashdir.
Diniy dunyoqarashning asosiy va hal qiluvchi belgisi-ilohiy kuchlarga ishonish, butun olam, barcha mavjudot, insoniyat dunyosining Xudo tomonidan yaratilganligini va boshqarilishini etirof etish, Xudoga, ruhlarga siginishdan iboratdir.
Diniy dunyoqarashning oziga xos xususiyati shundaki, u tabiiy va ijtimoiy hodisalar mohiyatini ularning ozidan emas, balki tabiatdan tashqari sabablar, xudoning qudrati bilan tushuntiradi. U hamma narsada va har qaerda ilohiy kuch-larning tasiri, mojizaviy kuch bor, deb pisanda qiladi.
Umuman din oziga xos dunyoqarash bolishi bilan birga, u murakkab manaviy tuzilma sifatidagi ijtimoiy-tarixiy hodisa hamdir.
Din ijtimoiy hodisa sifatida jamiyatda muayyan ij-timoiy vazifalarni ham bajaradi. Dinning ijtimoiy vazifalarini aniqlash va tushunish, birinchidan, uni xayoliy mushohaza sifatida gnoseologik baholashga, ikinchidan, di-niy etiqodlarni zaruriy ravishda keltirib chiqargan ijtimoiy ehtiyojlarni aniqlashga yordam beradi. Bu shuni korsatadaki, biron jamiyatning dinga ehtiyoji, eng avvalo, kishilarning ozlarining amaliy ojizligi, chorasizligini xayolan qondirishga bolgan ehtiyojidan kelib chiqadi. Shunga muvofiq, dinning kishilarni xayoliy taskin toptirish vazifasi kelib chiqadi. Uning kishilar kongliga dalda berishi, ularni sabrli, qanoatli qilishi, ularni azob-uqubatlardan qutqarishi, qiyinchiliklarni bartaraf etishda ruhiy madad bolish vazifasi ham bor. Bu dinning xayoliy-kompensatorlik vazifasi deyiladi.
Din axloqiy meyor va korsatmalar yordami bilan kishilarning xulq-atvorini belgilash va boshqarish vazifasiga ham ega. Bu dinning regulyativ vazifasini tash-kil etadi. Din shu bilan birga, bir dindagi va turli dindagi kishilar ortasida malum munosabatlar va aloqalar orna-tishda ham muhim rol uynaydi. Bu dinning kommunikativ vazifasidir.
Din, bundan tashqari, diniy talimotlar umumiy-ligini mustahkamlash uchun kurash ham olib boradi. U kop hollarda jamiyatdagi ijtimoiy munosabatalarning mavjud sistemasini saqlashga yordam beradi. Bunda dinning integ-rativ vazifasi oz ifodasini topadi.
Din kop vazifali, kop rejali, kop tomonli hodisadir. U jamiyat taraqqiyotining oziga xos qonuniyatlari asosida paydo bolgan, shuning uchun uning mohiyati va taq-dirini ham ayni paytda ijtimoiy jarayonlar belgilaydi.
Hozirgi kunda fan va texnika yuksak rivojlangan bir sharoitda, gayritabiiy kuchlarning mavjudligi goyalari tobora zaiflashayotgan bir sharoitda, dinning, diniy dunyoqarashning, diniy goyalarning butun dunyodagi turli mamla-katlar va regiondagi xalqlarning ijtimoiy ongiga otkazayotgan tasiri hamon yuqoridir. Bu, oz navbatida, dinning «inson dunyosi»da hozirgi insonlar uchun juda zarur bolgan insoniyatning boy hayotiy tajribalarini oziga xos aks ettirishi bilan, ozida emotsional-hissiy obrazlarga asoslangan tasavvurlar va kechinmalarni, hayotiy meyorlarni, axloqiy ideallarni va umuminsoniy qadriyatlarni saqlab kelishi bilan chambarchas bogliqdir. Otmishda din kishilarni manaviy jihatdan yuksal-tiruvchi, ularning manaviy kamolotida oziga xos katta rol oynab kelgan. Bundan tashqari, u insoniyat manaviy madaniyatining ham malum bir qismini tashkil etgan. Shuning uchun dinni ijtimoiy hayot bilan boglab, manaviy hodisa sifatida organish, izohlash va tushuntirish lozim.
Umuman, din dunyoqarash sifatida falsafaga yaqin turadi, diniy duny-oqarash falsafiy dunyoqarash bilan cham-barchas bogliqdir. Ular dunyoqarash-ning shakllari sifatida ozaro umumiy birlikka ega bolib, uning turli ijtimoiy-tarixiy tiplari sifatida bir-birlaridan tubdan farq ham qiladi. Ozining insoniy tash-vishlarga, ishonch va umidlarga, faqatgina etiqodga ustun darajada etiborini qaratuvchi diniy dunyoqarashdan farqli ravishda, falsafiy dunyoqarash insonning dunyoni aql va bilim asosida tushuntiruvchi intellektual tomonlariga koproq etibor beradi.
Dunyoqarashning uchinchi tarixiy tipi falsafiy dunyo-qarashdir. Falsafiy dunyoqarash mifologik va diniy dunyo-qarashlardan farqli olaroq, dunyoni sof ilmiy tushuntiruvchi nazariy qarashlar sistemasidir.
Falsafiy dunyoqarashning oziga xos xususiyati shundan iboratki, u kishi-larga tabiat, jamiyat, inson tafakkuri rivojlanishning umumiy qonuniyatlari haqida bir butun, yaxlit malumot beradi. Shu bilan birga u insonni qurshab turgan moddiy olamning hech kim