Abdulla Avloniyning didaktik asarlari

Tavallo

Tavalloning qaysi she’rini o‘qimang, ularning har birida inson ma’naviyati, axloq masalalari va muloyimlik haqida yozganlаrini ko‘rasiz. Ammo bizgacha uning turli adabiy janrdagi she’rlardan tashkil topgan “Ravnaq ul-Islom” nomli to‘plamigina yetib kelgan.

To‘liq ismi To‘lagan Xo‘jamyorov, she’rlariga “Tavallo” tahallusini qoldirgan. U 1882 yil Toshkentning Ko‘kcha mahallasida olimlar oilasida dunyoga kelgan.

Boshlang‘ich ta’limni eski uslubdagi maktabda olib, keyingi tahsilini “Beklarbegi” madrasasida davom ettiradi. Bu madrasa Eski Juva dahasida joylashgan bo‘lib, ikki qavatli bino bo‘lgan, o‘quvchilar o‘sha yerda ham o‘qib, ham yashashgan. Ushbu madrasada Muqimiy va Furqat kabi o‘zbek mumtoz adabiyotining namoyondalari ham bitirishgan. Bu yerda Tavallo madaniyat va adabiyot olamiga g‘arq bo‘lib, ijodiy faoliyat muhabbati bilan to‘yina olgan.

Oktabr inqilobidan so‘ng u davlat tashkilotiga ishga kiradi. Shuningdek, “Mushtum” jurnalining faol jurnalisti ham bo‘lgan.

Uning 1916 yil chop etilgan “Ravnaq ul-Islom” nomli she’riy to‘plamining yagona nusxasi saqlanib qolgan. U 1993 yil professor B. Qosimov tomonidan qayta nashrdan chiqarilgan bo‘lib, qo‘shimcha so‘zboshi va sharhlar bilan boyitilgan.

20-yillar uning ijod namunalari “Mushtum” jurnalida “Mag‘zava” tahallusi ostida ko‘p chop etilgan. Shu o‘rinda, hajviy janrdagi 10 ga yaqin she’rlari ham chop etilgan.

1906 yil u nashriyotda faoliyatini boshlaydi. S. Abdulla va Avloniylar bilan birga ular “Turon” jamoat birlashmasida ishlaydi, keyinroq, birgalikda “Nashriyot” ochishadi. Tavalloning shoirlik rivojida Yusuf Saryomiy juda yordam berib, unga “Tavallo” tahallusining ham o‘zi bergan. Yusuf Saryomiyning she’rlari 20-yillar boshida turli nashriyotlarda tez-tez chop etilgan, 1914 yil esa “Sabzavor” nomli ilk she’riy to‘plami nashrdan chiqadi.

Tatar shoiri Abdulla To‘qayning vafot etgan kuniga bag‘ishlab Tavallo unga atab she’r yozadi. Unga To‘qay juda namunali inson bo‘lganligi, bir umr xalqning farovonligi uchun mehnat qilganligi haqida yozgan.

1905 yil u jadidlarga qo‘shiladi, bu yillar gazeta va jurnallarda keyingi she’rlari chop etiladi: “Taraqqiy”, “Shuhrat”, “Sadoi Turkiston”, “Sadoi Farg‘ona”.

Mahmudxo‘ja Behbudiyning “Padarkush” asari asosida Toshkentdagi “Kolizey” (sobiq Sverdlovsk zali) teatri sahnasida teatr asarini sahnalashtiradi. Ushbu sahna asariga u, shuningdek, bir qator she’rlar ham yozadi. Ular hech bir tahririyatda chop etilmagan, biroq 1916 yil ular “Ravnaq ul-Islom” she’riy to‘plamida chiqadi.

To‘plamning nomi va undagi birinchi she’r islom ruhiyatiga ega bo‘lsa-da, qolgan 70 ta she’r hajviy janrda yozilgan. Ushbu she’rlar vatanparvarlik, ma’naviy va axloqiy ruhda yozilgan. Ko‘plab she’rlari ta’lim, tarbiya, din masalalariga bag‘ishlangan.

Taniqli yozuvchi Oybek o‘zining “Bolalik” hikoyasida Tavallоning ijod namunalarini ko‘p karra esga olib, uning adabiyot rivojiga qo‘shgan aql bovar qilmas hissasini hurmat ila yodga olgan.

1937 yil 10 noyabr kuni Ichki Ishlar Xalq komissarligi uni otishga hukm qiladi. Uning qabri noaniqligicha qolgan.

“Ravnaq ul-Islom” to‘plami o‘limidan so‘ng e’tirof etilgan va Mustaqillik yillari, 1992 yil qayta nashr etilgan.
Fitrat dramalari haqida ma’lumot

Abdurauf Fitrat ijodi va faoliyati yaqin tariximizning eng porloq sahifalaridan birini tashkil qiladi. Uning zamonida adabiyotni jamiyatga xizmat qildirish bilan shug‘ullanmagan ijodkorni topish qiyin bo‘lsa-da, so‘z va ish birligini hech kim u olib chiqqan maqomga ko‘tara olgan emas. U adabiyot va madaniyatninggina emas, siyosatning ham tan olingan arboblaridan edi.
U butun umri davomida Ona-Vatanni ozod va obod qilish dardi bilan yashadi. Bu buyuk ishtiyoq uni Vatan va Millat fidoyilaridan tashkil topgan «Yosh buxorolilar» jamiyatini tuzishga muvaffaq etdi. So‘ngroq mustaqil partiya sifatida faoliyat yuritgan ushbu jamiyatning pirovard maqsadi qadam-baqadam borib, istiqlolni qo‘lga kiritish va islohotlar yordamida mustaqil demokratik davlat qurishdan iborat edi.
Abdurauf Fitrat O‘rta Osiyo jadidchilik harakatining mashhur vakillaridan, yangi o‘zbek adabiyotining asoschilaridan, tan olingan dramaturg, nosir, shoir va zabardast olimdir.

Fitrat dramaturg sifatida juda katta shuhratta ega. U barcha zamondoshlari tomonidan bu borada yakdillik bilan e’tirof etilgan ijodkor edi. Mutaxassislarning aniqlashlaricha, u o‘ndan ortiq dramatik asar yozgan. Bular: «Begijon» (besh pardalik fojia, 1916), «Mavludi sharif », «Abo Muslim» (1916), «Temur sag‘anasi» (1918), «O‘g‘uzxon» (1919), «Qon» (1920), «Chin sevish» (1920), «Hind ixtilolchilari» (1921), «Abul-fayzxon» (1923), «Shaytonning tangriga isyoni», «Arslon» (1926), «Vose’ qo‘zg‘oloni» (1927), «Ro‘zalar» (1930) dir.

Bulardan dastlabki oltitasi bizgacha yetib kelgan emas. Ba’zilarining mazmuni va yo‘nalishi haqida ayrim ma’lumotlar saqlangan, xolos. Chunonchi, «Abo Muslim» besh parda, yetti ko‘rinishli tarixiy drama. 747—750 yillarda umaviylarga qarshi kurashib, abbosiylarni hokimiyatga keltirgan qo‘zg‘olon va uning rahbari xurosonlik Abo Muslim (727- 755) taqdiridan hikoya qiladi. 20-yillarda sahnaga qo‘yilgan. 1921 yil «Turkiston» gazetasida (21 dekabr) Cho‘lponning u hakda taqrizi ham bor. «O‘g‘uzxon» turkiy xalklarning milodning boshlarida yashagan va ularning markazlashgan hokimiyati — xoqonligini tuzgan shu nomli sarkarda haqida. «Qon» dramasining syujeti, ma’lumotlarga qaraganda, muallif zamonasidan olingan, uning bir muddat sahnaga qo‘yilganini ham naql qiladilar. «Temur sag‘anasi»dan parchalargina yetib kelgan. Mutaxassislar qayd etganlariday, bu asar «Yurt qayg‘usi»dagi lirik qahramon murojaatiga javobdek taassurot qoldiradi. Masalan, Temur qabridan qo‘zg‘alib, bugungi avlodga shunday xitob qiladi:

«Men sizlarga ko‘p narsalar yetkardim.
Ne bo‘ldiki, bir zamonlar sharafli va jasur bir millatning avlodlari hozir boshqa bir millatning zulmi ostida qolmish.
Kimlar bog‘laringdan qushlarimizni quvmoqda!…
Otalar merosidan nimani oldingiz!
Sizdan talab etaman, qalqingiz!…
O‘lkani tuzatingiz, avlodlarimning hur yashamoqlarini ta’min etingiz.
Agar bunday qilma-sangiz, o‘lka buyuk bir mozorlik holiga kelur».

«Chin sevish» va «Hind ixtilolchilari» voqealari Hindistonda yuz beradi. Birinchisiga ham muallif «Hind ixtilolchilari turmushindan oling‘an 5 pardali ishqiy-hissiy fojiadir» deb izoh beradi. Ixtilolchi — qo‘zg‘olonchi degani. Demak, har ikki asar ham hind xalqining ingliz istilochilariga qarshi mustaqillik uchun olib borgan kurashlari haqida. Ular bir asarning ikki varianti emas, bir mavzudagi ikki asar. Dastlab, «Chin sevish» yozilib, 1920 yilda chop etilgan. Ikkinchisining yozib tugatilgan yilini muallif 1920 deb ko‘rsatadi. Uch yil keyin Berlinda bosilgan (o‘sha yili o‘zimizda ham chop etilgan). «Chin sevish»ning markaziy qahramonlari Nuriddinxon va Zulayho, uning otasi Karimbaxsh, boyvachcha Rahmatulloxon, ingliz yuzboshisi Vilyamlardir.

Asar Karimbaxsh uyidagi suhbat bilan boshlanadi. Unikiga boyvachcha Rahmatulloxon kelgan. Boyvachcha Zulayhoga xaridor. Suhbat aylanib, Yevropaga taqaladi. Bularning ko‘pchiligi o‘sha yoqda o‘qib kelganlar. Lekin gap birgina o‘qishda emas ekan. Bunday qarashsa, o‘qigan ham, qo‘yingki, o‘qituvchining o‘zi ham yovuz bo‘lishi mumkin ekan. Agar yovuzlik akl va bilim bilan birlashsa, to‘g‘rirog‘i aql va bilim yovuzlikka xizmat ettirilsachi?!

Karimbaxsh bir vaqtlar Yevropani maqtardi. Endi esa yo‘q, fikri o‘zgargan: «Ovrupoda bilim bor, lekin insof yo‘q. Ovruponing bilimi qoplonning tishi, tirnog‘i kabi bir narsadir. Kuchsizlarni yirtib, yemak to‘g‘risida ko‘p ish ko‘rmishdir…», -deydi xotini Fotimaxonim bilan suhbatda.

Xotini hayron: «Bukung‘acha Ovrupoda o‘qimoqni maqtashdan tilingiz tinmas edi… Ovrupo bilimlarini o‘rganishni kerak topgan edingiz. Bu kun u so‘zingizdan qaytib qolibsizmi?» — dashnom beradi Fotimaxonim. «Qaytg‘onim yo‘q,- javob qiladi Karimbaxsh.- Ovrupo ishlarini o‘rganmak albatta kerakdir. Ovrupoda o‘qimoq Ovrupolilarni insofli, adolatli deb maqtamoq uchun emas, ulardan o‘zimizni saqlamoq, tishlitirnoqli bo‘lish uchun kerakdir», deydi.

Avvalo, ma’rifatchilik talqinining butunlay o‘zgarganligiga diqqat qilaylik. Sal ilgari vatandoshlarimiz nazdida Yevropa ideal, ilm-ma’rifatga timsol edi. Ko‘z ochilgan sayin boshqa manzara namoyon bo‘la boshladi. Ularning og‘izdagi gaplari bilan qilayottan ishlari o‘rtasidagi jarlik tobora ravshanroq ko‘rina boshladi. Lekin buni ko‘rishda hamma bir xil emas. Masalan, Rahmatullo oldingi qarashlaridan zarra qaytgan emas. U hali ham Yevropani ustoz deb biladi. O‘rgangan har bir narsasi uchun uning oldida o‘zini qarzdor hisoblaydi. Yevropalilar orasida musulmon bo‘layotganlari borligini, masjidlar qurayotganligini hayajon bilan gapiradi. Lekin Karimbaxshning o‘z nuqgai nazari bor. Uningcha, inglizlarning «masjid yasamoqlari Ka’bani buzmoq uchundir».

Nuriddinchi? U — ixtilolchi. Vatanini dildildan sevadi. Uning o‘zgalar oyog‘i ostida toptalishidan qattiq iztirob chekadi. Uning hayoti to‘la tahlika. Bir tomonda, inglizlar. Ikkinchi tomonda — Rahmatulloga o‘xshaganlar. Peshovarda bir ingliz o‘ldirilgani uchun Dehlida harbiy holat e’lon qilingan. Shu bahonada «Vatan!» degan hindining bari qo‘lga olinmoqda. Rahmatulloxon Zulayho tufayli uni yo‘qotish rejasi bilan band.

Nuriddinxon ko‘nglida esa, bir-biri bilan chambarchas bog‘lanib ketgan ikki xayol, bir timsol bor: Vatan va Zulayho. U qamoqda ekan, bu tuyg‘u yanada kuchayib boradi. «Chin oshiqlar ma’shuqalarining o‘zi bilan emas, xayoli bilan yashayur», — deydi u.

Darhaqiqat, unda ishqiy-hissiy holat, ma’shuqa bilan ru-hiy birlikni anglash kuchli. Shu ma’noda u ma’lum so‘fiyona mazmunga ega. Ayrim jihatlari bilan u Hindistonning buyuk faylasuf shoiri, inqilobni inson ruhiyatiga ko‘chirgan Muhammad Iqbolni esga tushiradi. Sharq ozodlik harakatida, Javoharla’l Neru aytganidek, «ishonchli ma’naviy suyanchiq» bo‘lgan bu shoirning she’rlari, xususan «Asrori xudi» («O‘zlik sirlari», 1915), «Rumuzi bexudi» («Bexudlik ramzlari», 1918) dostonlaridan Fitratning bexabar bo‘lgan bo‘lishi mumkin emas. «Hind ixtilolchilari»da uning nomi tilga olinib, she’rlaridan namunalar keltirilgani bunga dalil.

«Chin sevish» ko‘p o‘tmay, Toshkentda Mannon Uyg‘ur tomonidan sahnaga qo‘yildi. Cho‘lpon u haqda «o‘zbek sahnasi ulug‘ va ulug‘ligi qadar yuksak ham go‘zal bir tomosha ko‘rdi», — deb yozdi. Vadud Mahmud esa, uni «o‘zbek sahnasida shu kungacha o‘ynalib kelgan pyesalarning eng kuchlisi, eng buyugi», deb baholadi. Asarning shuhrati faqat Rusiya musulmonlari orasidagina emas, Turku Erondan Hindu Afg‘ongacha yoyildi. «Chin sevish»da boshlangan «Hindistonni tozartish» g‘oyasi «Hind ixtilolchilari»da davom etadi. Ikki yosh — Rahimbaxsh va Dilnavoz bir-birlarini sevadilar. Biroq yurtda erk yo‘q.

Vatan o‘zgalar oyog‘i ostida. Shu tufayli ular ham erkin emaslar. Bir kuni kuppa-kunduzi bosqin qilib, «Hukumatga qarshi yashurin kengashasiz» deb ikki yoshni qo‘lga oladilar. Rahimbaxsh qamoqqa tashlanadi. Dilnavozni Loxur po‘lisi boshlig‘i Okunar ishrat uchun olib ketadi. Rahimbaxsh qamoqdan qochib, inqilobchilarga qo‘shiladi. Do‘stlari yordamida Dilnavozni qutqaradi. Biroq inqilobchilarning turgan joylari inglizlarga ma’lum bo‘lib qoladi. Tengsiz jangda Dilnavoz Badrinat degan hindi inqilobchi bilan yana dushman qo‘liga asir tushadi. Asar ularning ozod qilinishi, hammalarining «Yurtimizni qutqaramiz! Yashasin istiqlol!» degan xitoblari bilan yakunlanadi.

Dramaning qisqacha mazmuni — shu. Lekin undagi har bir sahifa, tafsil Vatanga bo‘lgan qizg‘in mehr bilan yorishib turadi. «Meni Hindistonni sevganingcha sevarmisan?» — so‘raydi Dilnavoz. «Hindistonni sevganim seni sevganim emasmi?!» — javob beradi Rahimbaxsh. U yurtini sevadi. Tosh-tuproqlari uchun emas, go‘zalligi, fazilati, tarixi uchun. Dilnavoz mana shu yurtning, ulusning fazilatlaridan biri, birinchisi. Shu sabab, Dilnavozning shubha va gumonlariga qarata: «Chindan sevaman, yurakdan sevaman, jondan sevaman, vijdondan sevaman. Menim yuragimdagi sevgini ko‘rsatmak uchun sevish so‘zi ozdir. Topinaman senga!» — deydi.

Aslida, ularga ko‘p narsa kerak emas. Hatto birgina narsa -erkinlik kifoya. «Kimsaning bizga hech ishi bo‘lmasa…» zorlanadi Dilnavoz. Lekin ularning har bir qadamini o‘z uyida ta’qib etuvchi inglizchi? Uni yurtdan quvmay, erkin yurib bo‘ladimi! Ammo bu oson ish emas.

«Ishning qulayini axtarmak yalqovlikdir,—deydi Rahimbaxsh. — Qulay ishdan buyuk unum chiqmas. Buyuk unumli ishlar qulayda bo‘lmas. Inglizni Hindistondan quvmoq yer yuzini o‘z qora qanotlari ostig‘a olg‘on olbostini yo‘q etmoqdir. Qulay bo‘lmas. Nima bo‘lsa ham bir yovni yurtdan haydamoq bir yurtni yov qo‘lida ko‘rmoqdan qiyin emasdir».

Lekin baribir oson emas. Chunki ozodlikka chiqmoq uchun, avvalo, uni xohlash kerak. Qulning o‘zining qul ekanligini anglashi yarim ozod bo‘lganidir. So‘ng unga tayyor bo‘lish kerak.

«Miyalari tamug‘ puchmoqlarindan qorong‘uroq, ko‘zlari oyoq ostidan nariroqni ko‘rmaydir»gan, «olg‘a bosmoq», «kelgusini o‘ylamoq»ni «kufr» deb biluvchi, «dunyo bularni talamoq uchun birlashgan»da ham «talondan qutulmak uchun birlashmay»digan to‘dadan nima umid qilish mumkin?

Biroq Rahimbaxsh noumid emas. «Zulm mazlumlarni birlashtirmoq uchun eng buyuk quroldir»,— fikrlaydi u. Bu yo‘lda chinakam insonlar, albatta birlashadilar. Chin insonlik esa, ma’juslikka, musulmonlikka qaramaydi.

Darhaqiqat, yurt yonmoqda. «Ulus ezilib bitdi… Omonlik, tinchlik, erk degan narsalarni kimsa bilmaydir. Masjidda namoz uchun yig‘ilganlar siyosiy yig‘in yasag‘on bo‘lib, to‘pg‘a bog‘lanalar, er bilan xotin o‘zaro uzoqroq gaplashib qolsalar, hukumatga qarshi bo‘lib, dorg‘a osilalar… Shular orasinda tinch turmoq… Lolaxardiyol aytmoqchi, sag‘ana boshida chog‘ir ichmakka o‘xshaydir».

Rahimbaxsh xalq orasiga kirib borgan sayin Hindistonni qutqarmoq haqidagi tilagi o‘sib boradi.
Ingliz ham anoyi emas. U Hindiston aholisining turli din-e’tiqodga, maslak-mazhabga mansubligidan, ular orasidagi o‘zaro janjal-nizolardan ustalik bilan foydalanadi. Bir-birlariga qayrab qo‘yib, chetdan kuzatadi.

Muallif mute’ millatning psixologiyasiga ko‘z tashlaydi: Afg‘on chegarasidagi Bunir qo‘rg‘onining boshlig‘i Mavlono Nu’mon uyida gazeta varaqlab o‘tiribdi. Inglizlarning g‘alabasi haqida xabarlar. Unga baribir. Qaysi hukumatga xizmat qilishning ahamiyati yo‘q. Or-nomusning o‘zi yo‘q. Biroq shamolning avzoyini bilib qo‘ygan yaxshi. Hozir inglizning qo‘li balandga o‘xshaydi. U shunday fikrlaydi: «Ingliz — Tangrining balosi. Nima qilamiz, «kofir» bo‘lsa ham Tangri shunga yaxshi qarag‘on endi». (Naqadar tanish itoatparastlik.) Ko‘p o‘tmay, uning huzuriga ingliz josusi Marling keladi. O‘rtada «suhbati xos» ketyapti.

«Bilasizkim, ingliz ulusining Hindga kelganliklari hindlarni yetishtirmak, «madaniy qilmak» uchun edi… — uzoqdan gap boshlaydi Marling. — Biz kelmasdan burun Hindiston din janjallari, mazhab g‘avg‘olari, qorin-qursoq urushlari bilan to‘lg‘on edi… Biz kelgach, shul buzukliklarni tuzatdik! Janjallarni ko‘tarduk. Madaniy yashamoq yo‘llarini ko‘rsatdik, hindularni o‘qitduk». Dunyo bino bo‘libdiki, hech bir jahongir men falon mamlakatni talamoquchun borganman, degan emas. Hammalari «adolat», «ma’rifat» olib kelganlar. Makedoniyalik Aleksandrdan rusiyalik Aleksandrgacha.

Marling davom etadi: «Biz Hindistonni adolat bilan oldik, adolat bilan saqladik. Yana adolat bilan o‘zingizga qaytarmoqchi bo‘lamiz…» U Angliyaning Hindistondagi mustamlakachilik siyosatini oq-oppoq qilib olgach, navbatdagi ishga — mamlakatdagi ikki buyuk millat orasiga nizo urug‘ini sepishga kirishadi.

«Eski Hindiston madaniyatining tub egasi musulmonlar edilar, — sekin «ish»ni boshlaydi Marling. — Shu pallada ham eng yaxshi tayyorlangan ulus musulmon ulusidir. Biz istar edikkim, butun Hind hukumatini musulmonlarga topshiraylik».

Bu kimga yoqmaydi?

«Bilasizkim, Hindistonda ko‘pchilik musulmonlarda emas. Hindular, sekxiylar, ma’juslar birlashib, hukumatni o‘z qo‘llariga olmoqchi bo‘lsalar nima qilamiz?», — sekin og‘uni yubora boshlaydi o‘ljasiga ig‘vogar. Shu tariqa, ular allaqachon birlashgan, bu tilakni Olmoniyaga bildirib ham ulgurgan va bu borada oralaringizda agentlar ham ishlab turibdi, degan yolg‘on ma’lumotni ustalik bilan qistiradi. Va, tabiiyki, shubha-gumon boshlanadi.

Inqilobchi Abdusubbuhning fikri shunday: «Inglizlarni tarqatmoq uchun Hindistonni birlashtirmoq kerak. Hindu bilan musulmonni birlashtirmak yo‘lida ular har narsaga tayyorlar. Lekin Marling bergan og‘uning ta’siri Mavlonoda allaqachon boshlangan: «Shariatda musulmon bilan hinduning birlashmagi tuzuk emas, qatag‘ondir. Hindular musulmon bo‘lmag‘uncha, biz ular bilan birlasha olmaymiz»,— deydi u inqilobchilarga.

Abdusubbuh «Biz zulmga qarshi har kim bilan birlashurmiz», — deb hisoblaydi. Mavlono o‘z fikrlarini «mushrik», «ahti kitob» haqidagi uzoq dalolatlar bilan isbot etmoqchi bo‘ladi. Abdusubbuh o‘z fikrida qatiy. Uningcha, inglizlarni Hindistonga boshlab kelgan narsa ham yurt ichidagi shu xil janjallardir: «Siz, mullalar, tutash shunday qilasiz. Hindistonni yillarcha el-aymoq janjallari bilan to‘ldirdingiz. Ulusni yetmish to‘rt bo‘lak qildingiz. Har bo‘lakni boshqalariga yov etdingiz. O‘lkamizni ichki janjallar bilan to‘ldirdingiz. Shunday qilib, inglizni boshimizg‘a kelturdingiz.

Yuz yillardan keyin biz o‘zimizni qutqarmoq uchun bosh ko‘tardik. Birlashdik, qutulmoq istadik. Yana mazhab, din janjallari bilan yo‘limizni to‘smoqchi bo‘lasiz. Uyalingiz! Erkimizg‘a tirnoq urmoqchi bo‘lg‘anlarg‘a qarshi chiqurmiz. Qo‘lg‘a qo‘l berib kurashamiz, bizni bu yo‘ldan siz-da, dinda qaytara olmas!»

Ko‘rinib turibdiki, asar voqealarini faqat va mutlaqo Hindistongagina tegishlidir, degan da’voni hech kim qila olmaydi. Bu muammo mustamlaka va mustamlakachi mavjud har bir mamlakatga daxldor edi. Shu jumladan, Turkistonga ham. Shu sababli, u haqda o‘nlab taqrizlar bosilishi, hatto olis Germaniyada maqola chop etilishi va Fitratning mashhur Husayn Jovid bilan yonma-yon qo‘yilishi bejiz emas. «Turkiston va Buxorodag‘ina emas, balki Sharqning boshqa go‘shalaridagi xalqlar ham Fitratni taniydilar,- yozgan edi B. A. Pestovskiy 1922 yilda. — Bir musulmon shoirining dunyog‘a qarashi buddistlarning qarashidan uzoq tursa kerak, degan bir fikr miyaga kelsa ham Fitratning ba’zi bir asarlarida ko‘rilgan dunyog‘a qarashi hind shoiri Rabindranat Tag‘o‘rning qarashlari bilan bir nuqtag‘a kelub birikadur».

Ushbu gaplarga qo‘shilgan holda, Fitratda Maxatma Gandi, Muhammad Iqboldan ham bahramandlik bor edi, deyish lozim bo‘ladi.

Kichik dramatik doston «Shaytonning tangriga isyoni» Oktyabrning oqibatlarini, yo‘qsillikni ilohiylashtirish fojiasini o‘ziga xos yo‘sinda ifodalab bergan bir asardir. Odam yo‘qdan bor qilindi. (Sharqda proletariat yo‘q edi.) Xalifa deb e’lon qilindi. (Unga cheksiz huquq berildi.) Lekin unga hech kim itoat etmadi. Oxir-oqibatda dunyo Yaratganning amri bilan azalga qaytdi.

«Arslon» qishloq hayoti voqealariga bag‘ishlangan bo‘lib, sho‘ro davri o‘zgarishlariga nisbatan bir qadar murosasozlik bilan yozilgan drama. Dehqon yigit Arslonni boy arzimagan bahona bilan o‘z domiga ilintirib oladi. Arslon atrofidagi haqsizliklarni ko‘rib chiday olmaydi, jabrdiydalarga yordam beraman, deb to‘yga yig‘ib qo‘ygan pulidan ajraladi. Do‘sti Botur uchun o‘rtaga tushib qamaladi. Hamqishloqlari uning hovli-joyini sotib, qutqarib oladilar. Xullas, u qamoqdan qaytib kelganida sevgan qizini boy xotinlikka olgan, endi joni uzilgan onasi Tursunbibining esa iyagini bog‘lar edilar. Asar Arslonning boydan o‘ch olish voqealari bilan yakunlanadi.

Fitrat dramalari orasida alohida o‘rinlardan birini «Abul-fayzxon» egallaydi. «Abulfayzxon» janriga ko‘ra — tarixiy fo-jia. Mazmun-mundarijasiga ko‘ra ko‘hna Buxoro tarixidagi g‘oyat mas’uliyatli va murakkab davrlardan birini qalamga olgan.

Bu ashtarxoniylar sulolasining oradan ko‘tarilib, o‘rniga mang‘itlar saltanatining kelishidir. Drama bir qadar o‘rganilgan, u haqda qator maqolalar yozilgan, dissertatsiya yoqlangan. Asar o‘rta maktab darsligiga kiritilgan va h. k.

Ashtarxoniylar sulolasining so‘nggi hukmdori bo‘lgan Abulfayzxon (PP—1747) shaxsi boshqalaridan ko‘pda farq qilgan emas. Lekin u yurt so‘ragan XVIII asrning birinchi yarmidagi tarixiy, siyosiy sharoit juda murakkab bo‘lganligi aniq. Gap shundaki, saltanatda Muhammadhakim (pyesada Hakimbiy) bosh mang‘itlar nufuzi benihoya ortib ketgan edi. Ikkinchi tomondan esa, joriy an’anaga ko‘ra ashtarxoniylardan boshqani xon ko‘tarish mumkin bo‘lmaganligi tufayli mang‘itlar o‘z vakillarini taxtga o‘tqaza olmas edilar. Shu sababli, Abulfayzxon nomigagina xon bo‘lib, hamma ishlar mang‘it Muhammadhakim izmida edi. Muhammadhakim, so‘ngroq uning o‘rnini egallagan o‘g‘li Muhammadrahim (dramada Rahimbiy) barcha ishlarni Abulfayzxon orqali amalga oshirar, shu jumladan, saltanat yo‘lidagi dushmanlarini xon qo‘li bilan o‘rtadan ko‘tarar edilar. Bunday qo‘sh hokimiyatchilik birgina saroy doirasida emas, sipohlar orasida ham ikki-yuzlamachilikka keng yo‘l ochgan edi.

Fitrat mana shu tarixiy voqelikning mazmun-mohiyatini konkret obrazlar xatti-harakati va taqdirlar misolida qayta jonlantirishga va ulardan zamon uchun kerakli xulosalar chiqarishga muvaffaq bo‘ladi.

Tarixiy voqealarni kuzatishda davom etamiz: Muhammadhakim xon saroyidagi mavqeiga qanoat qilmaydi. Xiyonatga o‘tadi. Movarounnahrni qoralab kelayotgan Nodirshoh istiqboliga chiqadi. Uning xizmatiga kirib, nomidan elchi bo‘lib keladi. 1216—1217 yillardagi xorazmlik Mahmud Yalavochning ishini qiladi. Tarix kitoblarida bu hodisaning ayrim tafsilotlari ham saqlangan. Chunonchi, Abulfayzxon Muhammadhakim qo‘liga ko‘pdan-ko‘p sovg‘a-salom tutqazib, unga Nodirshoh bilan sulh tuzish, yurtni shu yo‘l bilan talon-torojdan saqlash choralarini ko‘rishni topshirgan. Muhammadhakim esa aksincha, o‘z mamlakatining nochor ahvolini, nuqsonlarini keragidan ham oshirib, Nodirshohga sadoqat izhor etgan. Shohdan katta vakolatlaru yorliqlar olib, Buxoroga kirib borgan.

To‘g‘ri saroyga kirib borishdan cho‘chigan, Mir Arab madrasasiga tushgan. Ko‘cha va bozorlarga jarchi chiqarib, qo‘rquv-vahima tarqatgan. Eron shohi sonsiz-sanoqsiz qo‘shin tortib kelayotganini, molu jonining bexatarligini o‘ylagan har bir kishi uning huzuriga kelishini ayttirgan. Madrasaga odam yog‘ilgandan- yog‘ilavergan. Abulfayzxon chetda qolib ketgan. Axiyri xonning o‘zi Mir Arab madrasasiga Muhammadha-kim huzuriga yo‘l oladi. Biroq, Muhammadhakim soqchilari uni yaqinlashtirmaydilar, o‘qqa tutadilar. Xon saroyga qaytadi va Nodirshohga taslim bo‘lishdan boshqa iloj topmaydi.

Nodirshoh, Abulfayzxon va xiyonatchi Muhammadhakim otaliq Buxorodan tashqarida Zarafshon daryosining qirg‘og‘ida mashhur Chorbakr mavzeida uchrashadilar. Garchi sharqona iltifotlar o‘rniga qo‘yilib, xon (Abulfayz) va shoh (Nodir) bir-birlariga mulozamatni quyuq qilsalar-da, Buxoro hukmdori bir qizini Nodirshohga, ikkinchi birini uning jiyaniga berib, o‘zini harchand fotihga qarindoshlik iplari bilan bog‘lashga urinsa-da, baribir, munosabatlar hokim-tobelik bilan yakun topadi. Oldin Abulfayzxon (1747), bir yil o‘tar-o‘tmas o‘g‘illaridan Abdulmo‘minxon, so‘ng Ubaydullaxon birin-ketin qatl qilinadilar. Nihoyat, Muhammadrahim 1753 yilda amir unvoni bilan Buxoro taxtiga chiqadi. Farg‘onada minglar ajrab chiqadilar va mustaqil Qo‘qon xonligini maydonga keltiradilar. Buxoroda Muhammadrahim bilan mang‘itlar sulolasi hokimiyat tepasiga keldi va u 1920 yil Buxoro inqilobiga qadar hukmronlik qildi.

Fitrat nega Abulfayzxon tarixiga murojaat etdi? XIX asrning 20-yillaridagi shiddatli inqilobiy jarayon bilan olis tarixdagi sulolalar kurashining bir-biriga qanday yaqinligi bor?

Avvalo, har ikki tarix ham xalqimiz hayotidagi eng mas’uliyatli, eng hayajonli voqealarga to‘la edi. To‘g‘ri, biri yangi turmush bayrog‘i ostida, ikkinchisi yangi sulola himoyasi yo‘lida kechdi. Lekin bir-birini inkor etuvchi ikki holat — mamlakatning mustaqilligi va hokimiyat uchun kurash har ikkisi uchun ham xos bo‘lib, ularning biri birlashishga undasa, ikkinchisi bo‘linishni taqozo etardi. Har ikkisi ham jamiyatning barcha qatlamlarini o‘ziga jalb etgan va eng muhimi, har ikkisi ham kuchga, zo‘ravonlikka suyangan edi. Bunday damlarda inson tabiatidagi ezgulik bilan
yovuzlik yuzaga qalqib chiqadi. Fitrat shularni ilg‘ay oldi. «Podshohlik qon bilan sug‘orilaturgon bir «og‘och (daraxt)» ekanligini, «qon oqib turmagon yerda bu og‘ochning qurub qolishi aniq»ligini ko‘rsatib bera oldi.

Fitrat uchun XVIII asr Buxorosida yuz bergan voqealar shunchaki ma’lumot uchun emas, ma’rifat uchun ham kerak edi. U zulm va zo‘rlikning el-yurt uchun faqat moddiy talafot, jismoniy azob-uqubat emas, o‘nglab bo‘lmas ma’naviy jarohat ham keltirishini ko‘rsatib berdi. Shu tariqa adib, bir qaraganda, inqilobiy voqealardan uzoq tuyulgan Abulfayzxon fojiasini zamonasiga xizmat ettira oldi. Uningcha, kishilar taqdiriga, ijtimoiy turmushga daxddor har qanday ish ming o‘lchab bir kesilishi lozim. Inson manfaatiga doir har qanday xatti-harakat insoniy qonunlar, vositalar asosida amalga oshmog‘i kerak. Bu inqilobning ma’naviyatiga doir muhim masalalardan edi. Asardagi quyidagi vaziyatga e’tibor qilaylik: Buxoro xoni Abulfayzxonning ko‘ngli xufton. Eron shohi Nodir afshor katta qo‘shin bilan Buxoroga tobora yaqinlashib keladi. Atrofdagilarga esa ishonch yo‘q. Kimga suyanish mumkin? Taro-zining posangisiga qarab qadam tashlaydigan qozikalon Qozi Nizomgami, xonning har bir qadamini zimdan kuzatib, Hakimbiyga yetkazib turuvchi Mir Vafogami? Bu qanday saltanatki, egasining o‘z haddidan chiqib biror ish qilmoqqa ixtiyori bo‘lmasa. Hakimbiy — quv. Hammayoqda shuning odamlari. Farhod otaliq bilan Ibrohim kenagas ham uning oldidan o‘tib, bir ish qila olmaydilar. U bo‘lsa, xon nomidagi bir qo‘g‘irchoq, xolos.

Yaxshiyamki, uning yonida bir vaqtlar otasi sotib olgan ikki quli -Davlat bilan Ulfat bor. Shulargagina ishonmoq mumkin. U taxtni egallash uchun nimalar qilmadi. O‘rtaga Qur’on qo‘yib «axd-paymon» bog‘lagan qanchadan-qancha do‘stlarining boshini kesdirdi. Hatto o‘z akasini o‘ldirdi. Bugun esa unga murabbiylik qilgan Farhod otaliqni novvosdek bo‘g‘izlatdi. O‘rniga Ibrohim kenagasni otaliq tayin etdi. Ulfat bu otaliqning ham «to‘g‘riliq»ini xushlamayroq turibdi. Bu ham Farhod otaliqning izidan boradiganga o‘xshaydi…

Bu o‘ylar xonning xayolini iskanjaga oladi. Atrof-muhit, davlatxohlikning g‘ayriinsoniy qoidalari, aslida, uning diydasini allaqachon ko‘r qilgan, yuragi tosh-metin. Shuning o‘zi insonlikka jabr, zulm. Negaki shunday barkamol vujudning eng mumtoz tuyg‘usi poymol bo‘lgan.

Shunda ham bu g‘ayriinsoniy yovuzliklar xon ongining qay bir puchmoqlaridan sezdirmay sizib chiqadi-da, qiyin-qistoqqa oladi. Inson tabiati — shunday. Abul-fayzxon kechalari uxlay olmaydi. Qatl ettirgan akasi va do‘stlari, murabbiysi xayoli xonni kechayu kunduz ta’kib etadi…

Kishining o‘ziga o‘zi qiladigan bundan ortiq zulmi bormi?!

«Hayratul-abror»ning uchinchi maqolotidagi «Salotin bobida…» shunday fikr bor: «Ey vohki, — deydi shoir shohga qarata, — baxt sening qo‘lingni quvvatli qilgan edi, lekin sen uni zulmga qaratding. Zulming xaloyiqqa kam emas edi, ammo sen uni o‘zingga ham qilayotirsan. Zulm o‘zing uchun ham buzug‘luq-ku, ey hushyor odam, agar hushing joyida bo‘lsa, uni bas qil!»

G‘arb bilan Sharqni birday bilgan akademik N. I. Konrad ulug‘ shoirimizning ushbu satrlarini tahlil etar ekan, «Bunday teran fikr kishini hayratga soladi. Va bunday buyuk insoniy donishmandlikka duch kelganingda, yuraging zavq-shavqqa to‘ladi», — deb yozadi.

Fitrat inson ruhiyatidagi mana shu nozik nuqtani ilg‘ay olgan va asarining o‘q tomiriga aylantirgan edi.

Pyesa matnida ayrim holatlar ifodasi, personajlarning xat-ti-harakatlari, so‘zlari musiqa bilan quchaytirilishi lozimligi haqida so‘zlar, ishoralar bor. Ular goho bevosita asar qahramonlari, ba’zan esa muallif tilidan beriladi. Spektaklda bu masalaga ma’lum e’tibor qaratilganligi kishini quvontiradi.

Qolaversa, Fitrat qadim an’anamizga ko‘ra har bir ziyoli singari musiqaning ham nazariya, ham amaliyoti bilan bevosita shug‘ullangan, 15 ga yaqin o‘zbek cholg‘usi bilan 300 dan ortiq o‘zbek kuyining sirsinoatidan va ayniqsa, uning inson ruhiyatiga ta’siridan yaxshigina xabardor adiblarimizdan edi.

«O‘zbek musiqasi to‘g‘risida» (1928) nomli bir maqolasi shunday boshlanardi: «Biz, o‘zbeklar, o‘zimizning musiqamiz judayam boy ekani to‘g‘risida ko‘p gapirdiq, ham gapirib turamiz. Bu ishimiz yomon emas, albatta. U bir musiqaki, yolg‘iz o‘zining qismida 300 dan ortiq kuy saqlangan. Bir musiqaki, bugun o‘n beshga yaqin cholg‘uning egasidir».

Dramaning muvaffaqiyatini ta’min etgan narsa muallifning tarix falsafasini anglaganida, davr voqealari va tur-mushi manzaralarini nozik his qilishida, ota-bobolarimizning maishiy hayoti tafsilotlarini yaxshi bilishida, nihoyat, badiiy zehniyatida edi.