Abdulla qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti hozirgi adabiy jarayon

4-MAVZU: HOZIRGI O’ZBEK QISSACHILIGINING QIRRALARI
R YeJ A:

1. Ijtimoiy muammolar va milliy qadriyatlar aks etgat qissalar.

2. Mutelik ruhiyatining salbiy oqibatlari ochib berilgan qissalar.

3. Afg’on urushnning manzaralari orqali sosialistik tuzumning sharmandali siyosati ochib tashlangan qissalar.

4. Milliy-ozodlik kurashchilari faoliyati va obrazlari yangicha tahlil qilingan qissalar.

5. Ma’naviy-axloqiy muammolar va inson illatlarning kelib chiqish asoslari teran tahlil qilingan qissalar.
ADABIYOTLAR;

1. Adabiy turlar va janrlar.1 jild. T. «Fan»... 1991

2. A.Abrorov «O’zbek povesti». T. «Fan» 1973 yil.

3. H.Karimov «Janrmi yoki uslub» T. «Fan» 1991.

4. H.Karimov «Davr va inson» T «Fan» 1992

5. H.Karimov «Milliy ozodlik kurashchilari va adabiyot» T. «Kamolot» 1997

6. H,Karimov Shukur Xolmirzayev «Kamolot» 1999

7. F. Olim «Milliy suz» T. «Yozuvchi» 1999.

8. A.Ulugov «Qissachiligimiz qirralari» T. «O’qituvchi» 1991

9. I. Mirzayev «Nasrimiz abadiy olami» T., 1991

10.I. Mirzayev «Adabiyot va davr dardi» T., 1990

11.So’z ma’suliyati, T. 1986

12.Haqiqat ijod bayrog’i. T., 1986

Ma’naviy uyg’oshin samarasi odamlarnnng o’zligini anglash, milliy g’urur, oriyat, avlod-ajdodlarimiz o’tmishidan faxrlanish, kelajak har kimning o’z qulida, mehnatida va ongli faoliyatida ekanligini his qilishida namoyon bo’lmoqda. Bugungn kunning vazifasi adabiyotni millatnnng .ma’naviy va intellektual salohiyatini, odamlarnnng akliy na ruhiy madaniyatlarini yuksaltirishga xizmat qildirishdir. Chunki olamni shu paytgacha aytib kelganimizdek, go’zallik emas, ma’naviyat va guzalik asraydi. Uni komil inson yuzaga keltiradi. Komillikni yuzaga keltirishda badiiy adabiyot muhim omildir. Buni yaxshi anglagan yozuvchilar shu yo’lda samarali ijod qilmokdalar. By borada H. Sulton, E.A’zamov, A.Ibodinov, Shoyim Bo’tayev, Normurod Norqobilov va boshqalarning ijodi katta rol o’ynayapti.

Qaysiki asarda nnsoniy kechinmalar jarayoni iztiroblari, mehr-mohiyati, o’zinnng falsafiy talqinini topsa, voqyealar tarixdan chekinilmaydi. Yoritilsa, o’sha asar har qanday jamiyat o’zgarishlarida ham umrini tugatmay yashab qoladi. Xayriddin Sultonovning «Saodat sohili» qissasi ana shunday fazilatga egaligi bilan kitobxon qalbini zabt etadi va ma’naviy olamini boytish orqali o’z hayot yulinn tug’ri belgilashga imkon tug’diradi. Bu narsa esa o’z navbatida, jamiyatning insoniylashuviga, demokratiyaning yanada kuchayishiga ko’mak beradi va asos ham bo’ladi. Chunki xalqi komil bo’lgan jamiyatdagina adolat va iison manfaatlariga yo’naltirilgan qonun hukm suradi. Demak asar inson kelajagi uchun xizmat qiladi.

Qissa Bobur Mirzo umrining so’nggi kunlari voqyeasiga bag’ishlangan. Asarda voqyelik emas, insoniy kechinmalar, ya’ni insonning o’zi bosib o’tgai hayot yo’lini fikr elagidan o’tkazganda yuzaga keladigan iztirob, armon yetakchilik qiladi. Bu holatlar Toshkentdan Bobur kutubxonasidagi nodir kitoblar bilan tanishish istagida kelgan tarixchi olim Hofiz Kuykiy bilan bo’lgan muloqotda o’z ifodasini topadi. Bu muloqotda bildirilgan fikrlar Bobur Mirzoning qalbiga tinchlik bermay kelayotgan iztiroblarining mihiyatini, ruhiy dunyosini inkishof qilish bilan birga, juda katta ma’rifiy kuch ham kasb etadi.

Kuykiy Bobur Mirzoning oldiga dastlab kirganda va uning «Ona yurtdan ko’p salom keltirdim, yurtimizning tabarruk yodi xotiralaridan ko’tarilmagan bo’lsa», - degan so’ziga u shunday javob beradi: «Ul viloyatlarning latofatlarini kishi nechuk unutgay? -deydi Bobur ohista. Ovozi titrar edi. - Unutgan kishining ko’zlariga tiriklayin tuproq to’lmasmi?» Bunday so’zni Vatan sog’inchi bir daqiqa ham qalbini tark etmagan kishigina ayta oladi. Ularning o’zaro suhbatlari asnosida Bobur Mirzo shoir, davlat arbobi bo’lish bilan birga, zukko tarixchi va faylasuf olim, kamtarin insonligi bo’y ko’rsatadi.

Bobur Mirzo keyingi paytda tushida ko’p dengiz ko’rishini, “Na dengizning noyoni bor, na yo’limning, vahm ichra qaro terga botib tentib yuramen...” munajimlardan so’rasam, «ul kanal inshoolloh saodat sohili bo’lur deydilar, u qayerda o’zi», - deganda, Kuykiy beixtiyor «Saodat sohili - Vatanda, olampanoh», - deydi. Bu javobdan Boburning ko’zlari yalt etib, katta ochilib ketadi, chunki Kuykiy uning dilidagini tiliga chiqargan edi. Uning ichki iztiroblarining mohiyati ana shundadir.

Qissaning yana bir o’rnida Bobur shunday deydi: Eh, saltanat... Ne bo’lsa Ollohdan Shu Saltanat minnati umr bo’yi oyog’imga kishan bo’ldi, murodimga - g’ov... Lekin endi bir zur bilan jahl qilurmenu, bu kishanni tilka - tilka eturmen!». Afsuski,. bunga uning umri imkon bermadi. Bu falsafiy haqiqatning ma’rifiy qimmati kattaligiga hyech kim shubha bildirmaydi, deb o’ylaymiz.

Mazkur adibning «Yozning yolg’iz yodgori» qissasi ham diqqatga sazovor. Uning qahramoni oddiy kishi — kolxoz bog’ining qorovuli. Asar dramatik dostondek chuqur ehtiros va uyg’unlik bilan yozilgan. Chunki qissada «Nega menga faqat sitamni ravo ko’rding? Yozug’im ne edi, xalloqi olam», deya samoga qarab nola qilayotgan, bugun umri toat-ibodatda o’tsa-da, kechmishi qora kunlarga to’la bo’lgan odamning qalb dramasi, uning o’z-o’zi kurashi yoritiladi. Bu iztirobga to’la qismatdan xulosa chiqarishda o’quvchiga adibning o’zi yordam beradi. Chunki osmondan kelgan sado - bu asli adibning ovozi. Adash Karvonning savoliga berilgan javob mohiyat e’tibori bilan muallifning munosabatini ifodalaydi. Yozuvchi umr kurashlardan chetda, mutelik bilan o’tgan bu qismatga o’z munosabatini bildirish uchun shunday vosita, yo’l tanlangan.

Asar qaxramonining qismati chigal. Uning hayotida g’am-g’ussa ko’p. Lekin yozuvchi bu qayg’u, g’am-tashvishlarning mohiyati nimada ekanligini asoslab bergan Adash Karvonning haddan tashqari xudojo’yligi, hamma narsani xudodan deb bilishi - o’g’lini xo’rlagan, jabr yetkazgan nopok kimsalarga qarshi bormasligi, muteligini uning hayotdagi jamiki chigalliklarning asosiy sababchisi. Asarning butun pafosi, ruhi, g’oyaviy-badiiy maqsadi mo’minli, sustkashlik, o’z ertasiga loqayd qarash fojiaga, o’kinch, iztirob, armon, nadomatga olib kelishini ko’rsatishga yo’naltirilgan. Qissada inson hayotda halol, pok bo’lishi bilan birga, jamiyatdagi yaramas, qallob kimsalarga qarshi kurashishi, adolatga nisbatan loqayd bo’lmasligi, doim katta maqsadlar sari intilib yashashi kerak, degan g’oya ana shu achinarli qismat misolida ifoda etilgan.

Erkin A’zamovning «Javob» qissasida ham inson ma’naviyati masalasi hayot hodisalariga o’ziga xos yondashish orqali ochib berish tendensiyasi ko’zga tashlanadi. Unda hayotdan o’z o’rnini topish va maksadga erishish uchun kurashish va intilish kerak degan g’oya ilgari suriladi. Qissa qahramoni Elchiyev - shahar idoralaridan birida iqtisodchi bo’lib ishlaydi. U kamtar odam. Oilasida, ishxonasida hurmat qilishadi, ishonishadi. Elchiyevning institutni tugatgan qizi harbiy xizmatdan kelib, oliy o’quv yurtida o’qiyotgan o’g’li bor. U sevib uylangan. Oilasida hyech bir kamchilik, yetishmovchilik yo’q, Ro’zg’ori oddiy. Lekin shu odam bir hodisa sabab bo’lib o’zgarib qoladi. O’zining joniga qasd qiladi. Ammo bu uni bezorilar kaltaklagani-yu, kasalxonada yotib chiqqani va shundan keyingi g’alvali mojarolar tufayli emas, balki o’zining «turish-turmushini,

atrofidagi odamlarning unga munosabatini chuqurroq o’ylab ko’rganidandir. O’zidan, yashash tarzidan noroziligi oqibati shunday kamsuhum, beozor halol odamni o’zgartiradi. U o’ziga qarshi o’zi isyon qiladi. Ana shu o’zgarishning ildizini ochish qissaning mohiyatini tashkil qiladi. Bu borada yozuvchi shunday yozadi: «Elchiyev bu hisobda

alam-nadomat bilan shunga amin bo’ladiki, qashshok zavqdan bebahra yashadi. Jo’ngina ro’zg’orlik! oddiy kumursqacha tirikchilik g’ami! Kunim o’tib turibdi-ku, qornim to’q, ustim but-ku, deb yuriveribdi-ko’ngil to’qligini uylab ham ko’rmabdi axir odam kun sanamoq uchun
keladimi bu dunyoga? Essizx umr! Bunday g’aribgina g’imirsib kun kechirgandan kechirmagan afzal!

Yana shunga iqror bo’ldiki, hayotdan qo’rqib yashabdi. . . Avvaliga xotinini, topgan baxtini o’ylab qo’rqibdi, keyin bola-chaqasini o’ylab qo’rqibdi, kattaroq bir ishga bel bog’lagani jur’ati yetmabdi, ikkilanibdi, hadiksirabdi. Boriga shukur qilib, qanoat qilib yashayveribdi, intilmabdi».

Elchiyev o’z-o’zi bilan kurashlardan, uzoq qiynalishlaridan so’ng shu falsafani tushunib yetadi.

Ma’lumki, mustaqillik qo’lga kirguncha bo’lgan davrda yozilgan ilmiy ishlar va badiiy asarlarda milliy ozodlik kurashchilari obrazlari odamlar tinchini buzuvchi va xalq xujaligiga juda katta zarar keltiruvchi, xotin-qizlarning nomusini bulg’ovchi, tutgan ishining deyarli barchasi yovuzlikdan iborat kimsalar qilib tasvirlangan. 80-yillarning o’rtalarida yuzaga kelgan qayta qurish siyosati va SSSRning parchalanib ketishi tufayli yillar davomida xalqdan sir tutilib kelingan tarixiy hujjatlarni o’rganishga va yoritishga imkon tug’diradi. Oqibatda ko’p narsa oydinlashadi. Jumladan, milliy-ozodlik harakatining yuzaga kelishi va ularning aslida kimligi ochib berildi. Bu narsa asarlarda ham o’z ifodasiii topa boshladi. Yosh yozuvchi Bahodir Murod Alining «Ko’kto’nliklar» qissasi shulardan biridir. Qissa hayotiy jarayonning mumkin qadar aslida qanday bo’lsa, shunday yoritgani va yozuvchilik mahorati bilan ajrab turadi. Xo’sh, bu nimalarda ko’rinadi?

Birinchidan, asarda voqyelik emas, inson qismati, taqdiri, uning dard va alami tasviri yetakchilik qilishi; ikkinchidan, insonning ruhiy olami tuyg’usi, tortgan iztirobi, dunyoqarishi samimiylik va katta insoniy dard bilan inkishof qilinishi; uchinchidan, insonga sinfiy yondoshishdan holi inson sifatida qarashi va bor hamda fazilatlari ila tasvirlaniish; to’rtinchidan, masalasi mohiyatda tarixiy nuktai nazardan to’g’ri yoritilishida ko’rinadi.

Qissa voqyealari uchta yetakchi qahramon faoliyati, qismati asosiga qurilgan. Bular milliy-ozodlik kurashchilarining rahbarlari - Asqaralibek, Shomirzabek va qizillar yo’lini tutgan mulla Jaloliddin. Bu uch obraz faoliyati va ular bilan bog’liq bo’lgan shaxslar xatti-harakati uch olamni tashkil qiladi. Lekin shunga qaramay bu olamlar yaxlitlikka ega.

Qissa voqyeasi Asqaralibekni xiyonat tufayli qo’lga olinib, to’laga tashlanganidan boshlanadi. Asar syujeti esa Asqaralibek xotirasi asosiga qurilgan. Xotira quruk bayon qilinmaydi, balki tasvirlanadi. Tasvir voqyealari esa Asqaralibekning ruhiy dunyosini inkishof qilishga, qismati va fojiasiniig mohiyatini ochishga yo’naltirilgan. Oqibatda syujet rivojida Asqaralibek kishi ko’z oldida ulug’lashib boradi. Chunki uning o’z xatti-harakati va hayotiy hodisalar hamda jarayondan chiqargan xulosalari katta falsafiy umumlashmaga ega bo’lib, vatan taqdiri va milliy qadriyatlar mohiyatini anglashga imkon beradi.

Ma’lumki, fosiqlar dunyosi va munhatlik (tubanlik)ning asosi iymonsizlikdir. Biz kechagi 70 yillik hayotimizga nazar solar ekanmiz, buning haqiqatligini chuqur anglaymiz. Chunki sosialistik jamiyat deb atalgan tuzumda kishini iymonli qiladigan qadriyatlarga - diniga, azaliy urf-odatlariga, milliy ruhiyatga hujum qilingan edi. Oqibatda odamlar bo’g’izigacha iymonsizlik botqog’iga botdi, ayniqsa, keyingi 30 yil ichidagi avlod. Lekin har qanday adolatsizlik, diyonatsizlik jamiyatida ham go’zal xilqatlar, insoniylik yo’qolmaydi. Shundaylarning sharafiga ezgulik hamisha g’olibdir. Yosh yozuvchi Jamila Ergashevaning «Zubayda» nomli qissasi xuddi shu, ya’ni qalbdagi og’riqqa bag’ishlanganligi bilan muhimdir.

Qissa yangi tamoyil yo’nalishida yozilgan. Unda totalitar tuzum paytida chop etilgan ko’nchilik asarlardagi kabi qahramonlari o’sha davrning yetakchi mafkurasi izmida harakat qilmaydi, ularning barcha faoliyatlari - tuyg’ulari, hissiyotlari, o’y-fikrlari, orzu-umidlari, yangilishlari, xatti-harakatlari o’ta tabiiy, jonli hayotiydir. Shuningdek, unda voqyelik emas, insonning qismati, fojiasi, dardlari, fosiqlar tufayli yuzaga kelgan qalb og’riklari - suvaydo yetakchilik qiladi. Bu hol so’zsiz asarga mahzunlik kasb etgan. Mazkur mahzunlik qissani o’qish davomida kitobxon qalbiga ham ko’chadi. Og’riq paydo qiladi.

Qissa voqyealari ezgulik va fosiqlik dunyosining inkishofi asosiga qurilgan. Ezgulik olamini Zubayda, Qurbongullar tashkil qilsa, fosiqlik, munhatlik dunyosi Normurod, Hikmatullo, Matlablar faoliyatida o’z ifodasini topadi.

O’tashbek hayotligida olam 3ubayda ko’ziga g’oyat go’zal, odamlarning barchasn ma’sum ko’rinardi. Fosiqlik dunyosiga duch kelmaganidan butun olamni ezgulik chulg’agan deb bilardi. Chunki unnig o’zi va eri O’tashbek pokdimon hilqatlar edi. Lekin hayot Zubayda uylaganicha emas, ayniqsa 70 yillik zamon hazrat Navoiy aytgandek «Yomonga gul berdi, yaxshiga deb xor,. . . yomonga baxt berdi, yaxshini badbaxt» edi. Qissada xuddi shu haqiqat Zubayda va Qurbongul qismatida o’z ifodasini topadi.

Zubayda eri vafotiga uch oy bo’lganda fosiqlik dunyosiga duch keldi. «Bir kuni kechasi nafasi kaytib uyg’onib ketdi, ammo yelkalaridan bosib turgan ikki qo’l o’rnidan turishga quymasdi: -Yanga jim! Bolalar uyg’onib ketadi. . . "Normurod?! Siz. . . - Ha, men. Menman yanga, qo’rqmang, - u hansirab o’tmoqqa urinardi. . . Zubaydaning nafasi qaytib ketdi. - Ahmoq, iflos! -. katta-katta davralarda sovrin olib yurgan polvonni yelkasidan oshirib tashlashga zo’r berib urinar edi. ~ Vijdosiz! Hali akangning tunrog’i sovumasdan turib. . .»

Zubayda uning bu iflosligini ichiga yutdi. Eriga ko’p yaxshiliklar qilgan qaynagasi Bektosh akadan andisha qildi:

Ma’lumki, inson murakkab xilqatdir, ayniqsa fosiq va munhatlar. Ularning har bir xatti-harakati g’arazli maqsad sari yunaltiriladi. Ular inson ruhiyatini anglashda ham ancha bilimdon shaxs hisoblanadi. Birlari (Normurod singari) inson tug’ularini jumbushga keltirib, iroda bukish hisobiga o’z maqsadiga erishsa, o’zgalarnn esa o’ta ziyoli, aqlli, xoksor ko’rinishga intilib, o’zlari xususidagi yaxshi fikrlarni g’oyat sekinlik bilan uyg’otib borib, maksadga erishadi. Bu kabilar g’oyatda xavfli shaxslardir. Chunki bundaylar kishining ham jismiga, ham mulkiga chang solishadi. Jamila Ergashevaning insonlarning bu xususiyatini suzda emas, xatti-xarakati, faoliyati tasvirida ochib berishi kishini xursand qiladi. Bu xususiyat Hikmatullo obrazida o’z ifodasini yaxshi topgan.

Hikmatullo Xubaydaga haqiqiy oshik, unnig shikasta ko’ngliga malham bo’lishga ishontirishga intilganda katta maqsadni ko’zda tutgandi. Ya’ni O’tashbekdan qolgan hovlini sottirib, mashinaga ega bo’lish tarallobedod qilib yurishni Zubayda esa uning iltijo va na’dalarini keskin rad etolmadi. Normurod bilan bo’lgan voqyeadan keskin rad ham etolmasdi. Ko’p o’tmasdan Hikmatullo masalani kundalang qo’ydi. Ayniqsa, Zubayda «Qizingiz tekkan juvormagning katta xotini o’z og’zi bilan aytibdi. U juvormag, onasiga «Nozi ko’p ekan, mashina olib olay, javobini berib yuboraman» degan haqiqatni Bektosh akaning qizi orqali eshitgach, taqdiridan fig’on chekdi. Bu fig’on faqat Zubaydaning fig’oni emas, ezgulik olamining fig’onidir.