Abdullayeva Safarxol O‘ktam qizi Mavzu: O‘zbek tilshunosligida sintaktik nazariyalar kurs ishi

Abdullayeva Safarxol O‘ktam qizi
Mavzu: O‘zbek tilshunosligida sintaktik nazariyalar
KURS ISHI


Ilmiy rahbar: Yandasheva Tursunoy

Toshkent - 2023

MUNDARIJA:
I.BOB. O‘zbek tili sintaktik ta’limoti.
1.1. Sintaksisning tadqiq manbayi va predmeti.
1.2 . Sintaktik aloqa haqida umumiy ma’lumot
II.BOB. Sintaksisda o‘ziga xos bahs va munozarali jihatlar.
2.1. Sodda gap va qo‘shma gap
2.2. Uyushgan bo‘laklar. Gapda uyushiq kesim.
III.BOB. Xulosa

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Til o‘z ijtimoiy vazifasini sintaktik qurilma–gap vositasida amalga oshiradi. Tildagi barcha – fonetik, leksik, morfologik hodisalar ana shu sintaktik qurilishga xizmat qiladi. Biroq bular sirasida leksika va morfologiyaning til grammatik qurilishidagi ishtiroki bevosita muhimdir. Tilshunoslikda sintaksisning o‘rni beqiyosdir. Shu bilan birga bu sohaning o‘ziga xos munozarali jihatlari ham mavjud. Yurtimizda sintaksisga oid ko‘plab tadqiqotlar olib borilgan va bu davom etmoqda. Ularning xarakterli xususiyatlari formal va struktural sintaksisda yaqqol namoyon bo‘ladi. An’anaviy sintaksisdan struktural sintaksisning farqli va bog‘liq tomonlari hamda ularning bir-birini to‘ldirib turuvchi jihatlarini tadqiq etish alohida dolzarblik kasb etadi.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Kurs ishining maqsadi o‘zbek tilshunosligida sintaksisga doir tadqiqotlarni qiyosiy o‘rgangan holda ular o‘rtasidagi farqli va bir-birini to‘ldirib, davom ettiradigan jihatlarini ochib berish hamda sintaksisning mulohazali tomonlariga to‘g‘ri yondashish. Sintaksisning bahsga doir qismlariga mustaqil fikr bildirish va yechim topishdir.

I.BOB.O‘zbek tili sintaktik ta’limoti va uning taraqqiyoti
1.1.Sintaksisning tadqiq manbayi va predmeti.
Sintaksis tilning mustaqil atov birliklari bo‘lgan so‘zlarning o‘zaro birikib, yangi turdagi nutqiy: a) nominativ birlik (so‘z birikmasi); b) kommunikativ birlik (gap) hosil qilish usul va qoidalari – mohiyatan tilning barcha sath birliklari birgalikda, chambarchars bog‘lanishda ma’lum bir aniq moddiy shakl qabul qilgan holda voqelanishidir. Demak, tilning bevosita yashashi va fikr almashish, aloqa-aralashuv vositasi bo‘lishi (kommunikativ vazifani bajarishi) sintaksis bilan uzviy bog‘liq. Shu sababli sintaksis, bir tomondan, tilshunoslikning eng asosiy va birlamchi tadqiq manbayi bo‘lsa, ikkinchi tomondan, u murakkab nutqiy birliklar bilan aloqador bo‘lganligi bois ko‘pincha tadqiqotchi diqqatidan chetda qolib keladi. Chunki sintaktik qonun-qoidalarning bevosita voqelanishi bo‘lgan sintaktik hosilalarning tarkibiy qismlari, odatda, tilshunoslikning turli-turli bo‘limlardagi – fonemalar (tovush va harflar) fonetika/fonologiya/grafikada, morfemalar (qo‘shimcha va so‘zshakllar) morfemika va morfologiyada, leksemalar (so‘zlar) leksikologiya va semasiologiya va stilistikada – sistema sifatida o‘rganiladi va sintaksis ularning soyasida qolib ketadi; substansiya ayrim qismlarining ajratilgan tavsifi butunlikni yaxlit ko‘rishga monelik qiladi.
Yevropada zamonaviy nazariy (ilmiy) tilshunoslik ibtidosi deb sanaladigan qiyosiy-tarixiy tilshunoslik (komparavistika)da ham, undan ancha oldin rivojlangan arab tilshunosligida ham, qadimgi hind tilshunosligida ham tadqiqotchining diqqat markazida tilning tovushlari, so‘zning shakllari, so‘zning o‘zi turar edi. Shuning uchun turkiy tillarning o‘rganilish tarixi masalalari bilan chuqur shug‘ullangan akademik A.N.Kononov turkiy tillar sintaksisini ilmiy ravishda izchil o‘rganish XX asrdan boshlanganligi haqida yozib, “ bu davrdan oldingi ishlarda ayrim turkiy tillarning sintaksisi haqida uzuq-yuluq malumotlargina berilganligi ” ni alohida ta’kidlaydi. Bu fikr haqiqatga yaqin. Arab tilshunosligida sintaksisga – so‘z birikmalari va gap qurilishi tahliliga kam e’tibor berilganligi bois Mahmud Koshg‘ariy ham, o‘rta asrning boshqa turkiyshunoslari ham sintaksisining maxsus tavsifini, odatda, chetlab o‘tadilar va sintaksisga doir qator masalalarni morfologik shakl (qo‘shimcha) va yordamchi so‘zlarning qo‘llanilishi bilan bog‘liq ravishda sharhlaydilar. Tabiiyki, ontologik-metodologik nuqtai nazardan bunday yondashish grammatikaning umumiyligi hamda uni morfologiya va sintaksisga ajratish ko‘p hollarda o‘ta shartligi bilan bog‘liq.
O’zbek tili sintaksisi bo‘yicha ilk maxsus tavsif sifatida biz hozircha Abdurauf Fitratning birinchi nashri 1925-yilda amalga oshirilgan “ O‘zbek tili qoidalari to‘g‘risida bir tajriba. Ikkinchi kitob - Nahv” asarini tilga ola olamiz, xolos. Haqiqatan ham, bu ish o‘zbek tili sintaktik qurilishining izchil tahlilini boshlab beruvchi ham tadqiqot, ham tavsif – o‘quv qo‘llanmasidir. Tilshunos A.Nurmonov “ hali o‘zbek tili sintaksisining mundarijasi belgilanmagan, sintaktik tushunchalarni ifodalovchi atamalar izga solinmagan bir davrda bu asarning vujudga kelishi o‘zbek tilshunosligi tarixi uchun katta voqea edi,” – deb unga yuksak baho berganida to‘la-to‘kis haqdir. Fitrat o‘zbek sintaksisi talqiniga so‘z uyushmasi (so‘z birikmasi, so‘z qo‘shumi), gap, uning asosiy qismlarini atovchi kesim, ega, to‘ldirgich (gap tarkibidagi ega va kesimdan boshqa bo‘laklar, ikkinchi darajali bo‘laklar), kirish so‘z, turush belgilari (tinish belgilari) kabi o‘nlab atama va tushunchalarni olib kirdi. Olim ilk qadamdanoq turkiy tillar (jumladan, o‘zbek tili) sintaksisining G‘arbiy-Yevropa tillari sintaktik qurilishidan tub farqlarini:
a) kesimning gap qurilishida alohida mavqe egallashini – “so‘z qo‘shumini gapga aylantiradigan” qism ekanligini;
b) gap va so‘z birikmalari tarkibida tobe–hokim tartibi mutlaqligini ilg‘ay va sharhlay oldi. O‘zbek tilshunosligi Fitratning bu xizmatini hech qachon unutmaydi.
Fitratning bu asari o‘zbek tili sintaksisi bo‘yicha 1940 - yilgacha – tilshunosligimizning A.G‘ulomov taraqqiyoti davrigacha – amalda bo‘lgan va turli mualliflar tomonidan yaratilgan keyingi darsliklarning tuzilishi, mazmuni va atamalariga kuchli ta’sir ko‘rsatdi.
Formal sintaktik tavsif natijalariga tayanib, o‘zbek tili sintaksisi bo‘yicha amalga oshirilgan va katta ilmiy samaralar bergan yo‘nalishlar sifatida sistem-struktural tahlil usullariga tayanib olib borilgan semantik sintaksis va valentlik bo‘yicha tadqiqotlarni alohida sanab o‘tish lozim. Bu sohalarda N.Mahmudov, A.Nurmonov, A.Berdialiyev, D.Lutfullayeva, A.Ahmedov, I.Qo‘chqortoyev, R.Rasulov, M.Qurbonova, A.A.Salkalamanidze, S.Sultonsaidova, S.Muhamedova, H.Usmonova kabi olimlar erishgan yutuqlarning ilmiy salohiyati o‘zbek tilshunosligidagina emas, slavistika va germanistika – umuman til qurilishi tahlil nazariyasida o‘ziga xos ahamiyatga molikligi, mustaqilligi bilan ajralib turadi.
Fanimizda sintaktik birliklarning struktur tahlili asosida o‘sib chiqqan substansial sintaksis jadal rivojlanmoqda. Bu borada R.Sayfullayeva, M.Qurbonova, M.Abuzalova, Sh.Akramov, R.Bobokalonov, S.Muhammadjonova, B.Yorov kabilarning doktorlik va nomzodlik dissertatsiyalarini ushbu yo‘nalishda yaratilgan muhim tadqiqotlar sifatida sanash mumkin.
Sintaksis (gr. sintaxys – tuzish, qurish)ning asosi – gap haqidagi ta’limot. Gap, aslida, so‘zning erkin birikuviga ham asoslanganligi tufayli so‘zning bog‘lanish qonuniyati, so‘z birikmasi ham sintaksisda o‘rganiladi. So‘z birikmalarini o‘rganish gap ta’limotining tarkibiy qismi, undan ajratilgan holda qaralishi mumkin emas. Sintaksis so‘zning har qanday birikuvini emas, balki hokim-tobelik munosabatiga kirishgan erkin nutqiy birikuvning lisoniy mohiyatini tekshiradi. Qaysidir yo‘sindagi so‘zning birikuvi bo‘lgan qo‘shma so‘z (uchburchak, ertapishar, sotib olmoq), frazeologik birlik (ilonning yog‘ini yalagan, po‘konidan yel o‘tmagan, ko‘ngli bo‘sh) sintaksisning tadqiq doirasidan chetda qoladi. Chunki ular erkin bog‘lanishga ega emas. Sintaksis atamasi grammatika atamasining o‘zi kabi ikki ma’noli:
1) tilning sintaktik qurilishi;
2) grammatikaning tarkibiy qismi.
Atamani ana shu ikkinchi ma’nosida qo‘llab, birinchi ma’no ifodasi uchun sintaktik qurilish atamasini ishlatamiz. Asosiy sintaktik birliklar. So‘z birikmasi va gap – sintaksisning asosiy birliklari. Shunga ko‘ra, sintaksis ikkida bo‘linadi:
1) so‘z birikmasi sintaksisi;
2) gap sintaksisi
Sintaktik birlik – gap va so‘z birikmasi – so‘zning qo‘shilishidan hosil bo‘lishi, bu qo‘shilishning esa turli vosita (qo‘shimcha, yordamchi so‘z) va usul (masalan, tobe aloqaning turi) orqali yuzaga kelishi sintaksisning boshqa sathlar bilan zich aloqada ekanligini ko‘rsatadi¹.Demak, nutqda:
1) so‘zlar o‘zaro sintaktik aloqaga kirishib, tushuncha ifodalovchi birlik – so‘z birikmasi vujudga keladi. So‘zlarning o‘zaro birikib, tushuncha ifodalovchi birlik hosil qilish qonuniyatini o‘rganish – so‘z birikmasi sintaksisining vazifasi;
2) so‘z fikr ifodalashga ixtisoslashgan nutqiy birlik – gapni shakllantiradi. Gap hosil qilish qonuniyati bilan gap sintaksisi mashg‘ul bo‘ladi.
Sintaktik aloqa haqida umumiy ma’lumot
Ma’lumki, aloqa atamasining o‘zi grammatikada juda keng qo‘llanadi va uni shakliy jihatdan so‘z va so‘z formalarining bog‘lanishi misolida, mazmunan bir so‘z yoki gapning bir-biriga bog‘lana olish imkoniyatlarida yaqqol ko‘ra olamiz. Aloqalar o‘ziga xos xususiyatlariga ko‘ra turli xil ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin. Jumladan, sintaktik aloqa, semantik, struktural yoki bog‘li, erkin aloqa kabi turlarni ham o‘z ichiga qamrab oladi. Shu o‘rinda aloqa va munosabat tushunchalarining bir-biridan farqli jihatlariga ham e’tiborni qaratmay ilojimiz yo‘q. Sababi, biz ularga sintaksisni o‘rganish davomida juda ko‘p marta murojaat qilishimizga to’g‘ri keladi. Ularning izohli lug‘atlarda berilgan ma’nolarini qaraydigan bo‘lsak, juda ko‘p hollarda birining ikkinchisi bilan tenglashtirilgani va hatto qorishtirilganini ham ko‘ramiz. Ammo biz ularning barchasini keltirib fikrni chalg‘itib o‘tirmay, grammatik nuqtayi nazardan asosiy farqlanish mezoni sifatida shakl va mazmunni hisobga olib qo‘ya qolamiz. Bundan anglashiladiki, aloqada asosan aloqaga kiritish uchun xizmat qiladigan shakliy vositalar (intonatsiya ham shunga kiradi) nazarda tutiladi. Munosabatda esa aloqaga kirishgan birliklarning belgi, vaziyat, holat, belgi va harakat yoki narsa va harakatning bir-biriga o‘tishi kabi tomonlari e’tiborga olinadi. Shunga ko‘ra aloqaning sintaktik turi shakliy jihatlarga tayanadi.
Sintaktik aloqada so‘z birikmasi va gapni hosil qiluvchi komponentlarning o‘zaro bog‘lanishi o‘rganiladi. An’anaviy tilshunoslikda ham “sintaktik munosabat” va “sintaktik aloqa” terminlari farqlanadi. Sintaktik munosabat sintaktik birliklar o‘rtasidagi mazmuniy sintagmatik munosabatni, sintaktik aloqa esa shakliy sintagmatik munosabatning ifoda tomonini bildiradi deb ta’kidlaydi .² Ma’lum sintaktik shaklning (gap bo‘lagi shaklining) boshqa sintaktik shakl bilan ketma-ket munosabati shakliy sintagmatik munosabat sanaladi. So‘zlarning grammatik munosabatga kirishuvi bilan hosil bo‘lgan sintaktik konstruktsiya qo‘shilma sanaladi. Bu xilma-xil qo‘shilmalarning eng sodda ko‘rinishi ikki mustaqil so‘zdan tuzilib, uning tarkibidagi komponentlarning o‘zaro bog‘lanishi bir (tobe) elementning ikkinchi (hokim) elementga ergashishi formasida bo‘lavermaydi. So‘zlar nok va olma, anjir va anor, o‘qidi va yozdi shaklida – biri ikkinchisiga tobelanmay, teng holda bog‘lanishi ham mumkin. Bu bog‘lanish modellar shaklida ot va ot, fe’l va fe’l shakllarida so‘z tizmalarini hosil qiladi. Bunda komponentlarning huquqi teng darajada bo’ladi, hokim-tobelik aloqasi ko’zga tashlanmaydi.
Sintaktik konstruktsiyaning komponentlari orasidagi bog‘lanish bu komponentlar orqali ifodalangan ma’nolarning (predmet, belgi va ular orasidagi munosabatni ifodalovchi ma’nolarning) bog‘lanishini bildiradi. Bu ma’nolar material dunyoning kishi ongida aks etishidan tug‘iladi. Har qanday shakliy sintagmatik aloqa ma’lum mazmuniy sintagmatik munosabatni ifodalaydi va bu ikki munosabat birligi shakl va mazmun dialektikasini aks ettiradi. Masalan, ega va kesimning shakliy munosabatidan tashkil topgan men keldim sintaktik qurilmasi subyekt va predikatning mazmuniy munosabatini ifoda qiladi. An’anaga ko‘ra, ega bilan kesim gapning struktur asosini tashkil qiladi. Ega va kesim munosabati minimal gap deb ham yuritiladi. Qolgan bo‘laklar esa shu bo‘laklardan biriga bog‘lanib, gapni yoyiq tusga kiritadi. Shunga muvofiq sintaktik munosabat ierarxiyasini ikkita sathga ajratish ham mumkin:
1. Predikativ sath (ega va kesim munosabati).
2. Nopredikativ aloqalar sathi.
Aloqa-munosabat (sintaktik) shakllari (sintaktik shakl hosil qiluvchi vosita) – kelishik, egalik, kesimlik ko‘rsatkichlari. Aloqa-munosabat shakllari shakliy omil sifatida so‘zlarning erkin bog‘lanishida faol: Men qishloqqa o‘tdim gapida -ga shakli qishloq so‘zini o‘tmoq fe’li bilan, -dim kesimlik shaklidagi -m ko‘rsatkichi men so‘zini o‘tmoq fe’liga tobelash vazifasini o‘tamoqda. Egalik qo‘shimchalari mustaqil so‘zlarning hokim mavqeda kelishini ifodalab, uning tobe so‘zga munosabatini ko‘rsatadi (sizning uyingiz). Shuningdek, bog‘lash bilan birgalikda, hokim va tobe so‘zning shaxs va sonda moslashishini ham ta’minlaydi. Кelishik – mustaqil so‘zning barchasi uchun tobelikni ta’minlovchi formal ko‘rsatkich. Masalan, bosh kelishik egani, tushum kelishigi to‘ldiruvchini, qaratqich kelishigi aniqlovchini hokim bo‘lakka tobelaydi. Shaxs-son qo‘shimchalari, kesimlikning boshqa shakllari bilan birgalikda, o‘zi hosil qilayotgan hokim bo‘lakni tobe bo‘lak – egaga bog‘laydi.