Abralov, N. S. Dunyashin

& рЬр.
bunda vu - plastina uzatish tezligi, sm/s; bp va s p -  eni va qalinligi 
sm. Ushbu formula sim elektrodlar bilan payvandlashda (ikkinchi 
qo‘shilayotgan son nolga aylanadi, chunki plastinalar yo‘q) q o i keladi 
va plastinali elektrodlar bilan payvandlashda ham (birinchi qo‘shila- 
yotgan son nolga aylanadi, chunki sim elektrod yo‘q) qo‘l keladi.
Elektrod simini uzatish tezligi:
vc =vm F4!Fe,
bunda Fq= bss, sm2; ]£Vc=0,071n, sm2.
Tajriba shuni ko‘rsatdiki, shlak vannasining chuqurligi hs va elektrod 
simining quruq chiqishi 4 kabi rejim elementlari metall qalinligiga 
b ogiiq emas va quyidagi qiymatga egadirlar:
As=40-50 mm, 4=80-90 mm.
Nazorat savollari
1. Elektr-shlak va yoyli payvandlash jarayonlaming farqi nimada?
2. Qanday elektr-shlak payvandlash usullari mavjud va ulaming farqi 
nimada?
3. Elektr-shlak payvandlash rejimi nima?
4. Elektr-shlak payvandlash rejimiga qanday parametrlar kiradi?
5. Elektr-shlak payvandlash mohiyatini aytib bering?
6. Elektr-shlak payvandlash usullarini aytib bering?
7. Elektr-shlak payvandlash metallurgiyasini aytib bering?
8. Elektr-shlak payvandlash rejimlarini aytib bering?
9. Shlak vannasining vazifasi nimada?
10. Nima uchun elektr-shlak payvandlash deyiladi?
97

---

6 - BOB. LAZERLI PAYVANDLASH PAYVANDLASHNING 
TEXNOLOGIK MOHIYATI VA JIHOZLARI
6.1. Lazerli payvandlashning mohiyati
Lazerli payvandlash - bu eritib payvandlash usuli bo‘lib, bunda 
detalni qizdirish uchun lazer nurlanish energiyasi qo'llaniladi.
XX asrning 60-yillarida fiziklar N.G. Basov va A.M. Proxorov va 
amerikalik fizik Ch. Taunslaming ishlari asosida optik kvant generator- 
lar yoki lazerlar ishlab chiqildi. 1 Birinchi bo‘lib metallami lazerli 
payvandlash m aiumotlari 1962-yilga tegishli. 1964-1966-yillarda 
rubinli qattiq jismli lazerlar ishlab chiqilgandan so‘ng, lazer qurilmalari 
ishlab chiqildi.
Lazerli payvandlashda issiqlik manbai sifatida, maxsus qurilmadan 
olinadigan texnologik lazer deb ataluvchi kuchli konsentratlashgan 
yorug‘lik nuri ishlatiladi.
Qattiq jismli texnologik lazer - bu silindrik o‘zak shaklidagi rubin 
kristall; yaltiratib kumushlangan yuzalari optik nur qaytargichlar bo‘lib 
hisoblanadi. 0 ‘zakning chiqib turuvchi qismi yorug‘lik nurlari uchun 
qisman shaffof. Pushti rangli rubin 
AI
2
O
3
, xrom atomlari tashkil etadi, 
ulaming har birini uchta energetik darajasi mavjud.
6.1-rasm. Lazerli payvandlash chizmasi:
1 - faol muhit o ‘zagi; 2 - damlash lampasi; 3 - rezonator ko‘zgulari;
4 — yoritgichning ko'zguli silindri; 5 - payvandlanayotgan detaining fokuslash 
tizimi va payvandlash jarayonini nazorat qilish.
98

---

Nurlanuvchi trubkaning ksenon lampa chaqnashida xrom atomlari 
yonib yuqori energetik darajasi bilan tavsiflanadi. Taxminan 0,05 mikro 
daqiqadan keyin qizil rangli fotonlami tartibsiz nurlatib uyg‘ongan 
atomlaming bir qismi aw algi energetik holatiga qaytadi. Kristall 
bo ‘ у lab nurlayotgan bu fotonlaming ayrim qismlari, yangi fotonlaming 
nurlanishini qo‘zg‘atadi. Boshqa yo‘nalish bo‘ylab tushayotgan fotonlar 
yon tekisliklar orqali kristallni tark etadi. Qizil fotonlar oqimi kristall 
o‘zagi bo'ylab oshib boradi. Ular navbatma navbat shishali yon 
tomonlar chegarasida aks etadi, toki ulaming tezligi kristallning yarim 
shaffof yon tekisligi chegarasidan o‘tib tashqariga chiqishga yetarli 
boimagancha. Natijada kristallning chiqish tomonidan kogerent 
monoxromatik nurlanish ko‘rinishida qizil y o m g iik oqimi nurlanadi 
(6.2-rasm).
a)
♦ • 
• 
• 
• • • • •
6.2-rasm. Tashqi qo‘zg‘atish ta’sirida mbin kristalida fotonlar sharrasini 
ko‘chkisimon o‘sish sxemasi
6.2. Texnologik lazerlarning klassifikatsiyasi
Texnologik lazerlar quyidagi jihatlariga ko‘ra klassifikatsiyalandi:
1) nurlanish toiqini uzunligi bo‘yicha:
a) 740 nm dan (qizil nur) 400 nm gacha (binafsha nur) -
elektrmagnit spektming ko'rinadigan qismi hududi;
b) 740 nm kam - radio chastota yoki infra qizil hududlar;
2) ta’sir uzluksizligi bo‘yicha:
a) impulsli - davriy;
b) uzluksiz;
3) agregat holati bo‘yicha:
a) qattiq jismli:
99

---

- sun’iy rubindan yasalgan o ‘zak ko‘rinishidagi faol elementi bilan, 
1=0,69 mkm to ‘lqin uzunligiga impulsli-davriy nurlanish, impuls 
chastotasi Ff= 10Hz va elektr optik FIK taxminan 3%;
-n eodim aralashgan shishadan tayyorlangan o ‘zak koVinishidagi 
faol elementi bilan, /1= 1,06 mkm to'lqin uzunligiga impulsli-davriy 
nurlanish, impuls chastotasi Ff= 0,05-50 kHz;
-n eo d im qo‘shimchasi qo‘shilgan ittriy-aluminiyli granata o ‘zak 
ko‘rinishidagi faol elementi bilan, я =1,06 mkm to iq in uzunligiga 
impulsli-davriy nurlanish
b) gazli
- ishchi jismi karbonat angidrid gazi, 2,66-13,3 kPa, bosimda azot va 
geliy qo‘shimchasi bilan, A=10,6 mkm to‘lqin uzunligiga impulsli- 
davriy to ‘xtovsiz nurlanish, elektr optik FIK 5-15% tashkil etadi. Ishchi 
jismni qo‘zg‘atish elektr razryad yordamida bajariladi. Azot va geliy 
karbonat angidrid gazining molekulasi energiyasini qo‘zg‘atishni 
ta’minlaydi hamda razryadni yaxshi yonishini ta’minlaydi.
6.3. Lazerli payvandlash uchun jihozlar
Lazerli payvandlash uchun jihozlar quyidagilardan iborat; texnologik 
lazerdan, nurni transportirorvkalash va fokuslash tizimi, buyumni gazli 
himoya qilish tizimi, nur va buyumni nisbatan harakatlantiradigan tizim.
6.3-rasm. Qattiq jism li lazer bilan lazerli payvandlash uchun