Abralov, N. S. Dunyashin

jarayonining chizmasi:
1 - elektrod; 3 - soplo; 4 - yoy; 5 - buyum.
Inert gazlar muhitida elektrodning erishi natijasida hosil b oigan 
payvandlash yoyi konus shaklida bo‘lib, uning ustuni ichki va tashqi 
zonalaridan iborat. Ichki zona ravshan yorugiikka va katta haroratga 
ega boiadi.
Ichki zonada metalning ko'chirilishi sodir boiadi va uning 
atmosferasi metalning shu’lalanuvchi bugiari bilan to ig a n boiadi. 
Tashqi hudud yorugiigining ravshanligi kamroq va ionlashgan gazdan 
iborat boiadi.
4.4. Inert gazlar muhitida payvandlash
Argon va geliy muhitida payvandlash suyuqlanadigan va erimaydi- 
gan (volfram) elektrodlar bilan olib boriladi
Argon-yoy bilan payvandlash legirlangan poiatlam i, rangli metallar 
va ulaming qotishmalarini biriktirishda qoilaniladi, u o ‘zgarmas va 
o ‘zgamvchan tokda eriydigan va erimaydigan elektrodlar bilan baja­
riladi (4.5-rasm).
Q o id a argon-yoy bilan payvandlashda volfram elektrodning uchi 
konus shaklida o ‘tkirlanadi. 0 ‘tkirlangan uchining uzunligi, odatda, 
elektrod diametrining ikki-uch qismiga teng boiishi kerak.
73

---

Yoy maxsus ko‘mir plastinada yondiriladi. Yoyni asosiy metallda 
yondirish tavsiya etilmaydi, chunki bunda elektrodning uchi ifloslanishi 
va suyuqlanib isrof bo‘lishi mumkin.
Yoyni yondirish uchun salt yurish kuchlanishi oshirilgan ta ’minlash 
manbaidan yoki kuchlanishi yuqori qo‘shimcha ta ’minlash manbaidan 
(ossillyatordan) foydalanish mumkin, chunki yoyni yondirish potensiali 
va inert gazlarining ionizatsiyalanishi kislorod, azot yoki metall 
bugiariga qaraganda ancha yuqori. Inert gazlar yoyining razryadlanishi 
yuqori turg‘unligi bilan farq qiladi.
Erimaydigan volfram elektrodi bilan o'zgaruvchan tokda payvand­
lashning o‘ziga xos xususiyati payvandlash zanjirida o‘zgarmas tok 
tashkil etuvchisining hosil boiishidir. Bu tashkil etuvchi tokning 
kattaligi payvandlash zanjiridagi o‘zgaruvchan tok effektiv qiymatining 
50% gacha yetishi mumkin. Tokning to‘g‘rilanishi, ya’ni o'zgarmas tok 
tashkil etuvchisining hosil bo‘lishi volfram elektrodning o‘lchamlari va 
shakliga, buyumning materialiga hamda payvandlash rejimi (tokning 
kattaligi, payvandlash tezligi va yoyning uzunligi) ga bogiiq. Payvand­
lash zanjirida o'zgarmas tok tashkil etuvchisining paydo boiishi, 
ayniqsa, aluminiy va uning qotishmalarini payvandlash jarayonida salbiy 
ta’sir qo'rsatadi.
74

---

4.5-rasm. Himoya gazlarda payvandlash chizmasi: 
a - to ‘g ‘ri qutbli o'zgarmas tokda erimaydigan elektrod bilan; b - o'zgarm as tokda 
erimaydigan elektrod bilan; d - teskari qutbli o ‘zgarmas tokda eriydigan elektrod 
bilan: 1 - payvandlash o ‘zgartirgichi; 2 - ampermetr; 3 - voltmetr, 4 - ballastli
reostat; 5 - gorelka u ch lig i; 6 - volframli elektrod; 7 - gaz sarfi-reduktori;
8 - ballon himoya gazi bilan; 9 - payvandlash transformatori; 10 - ostsillyator;
11 - sim uzatish mexanizmi; 12 - eriydigan elektrod simi; 13 - kontaktor 
tutashuvi; 14 - sim o ‘ralgan g ‘altak.
0 ‘zgarmas tokning tashkil etuvchisi juda oshib ketganida yoyning 
turg‘un yonishi buziladi, eritib yopishtiriladigan metall sirtining tozaligi 
keskin yomonlashadi, kertik joylar, qatlamlanishi yuz beradi va payvand 
birikmalaming mustahkamligi hamda chok metalining plastikligi ka- 
mayadi. O'zgaruvchan tok payvandlash zanjirida o‘zgarmas tok tashkil 
etuvchisini yo'qotish, yaxshi sifatli payvand birikmalar hosil qilishning 
birinchi darajali shartidir.
Geliy-yoy bilan payvandlash prinsipi ham argon-yoy bilan pay- 
vandlashdagi kabidir, shuning uchun uni alohida ко‘rib chiqmaymiz.
Argon-yoy bilan payvandlash vositasida uchma-uch, tavr shaklidagi, 
usma-ust burchakli birikmalami hosil qilish mumkin.
Chok metalini asos tomonidan himoyalash va chok orqa tomonining 
shakllanishini ta’minlash uchun himoya gazlari puflanadi (chok asosi 
tomonidan himoya gazining ortiqcha bosimi hosil qilishda puflash uchun 
argon yoki ayrim hollarda (titanni payvandlashda) geliy ishlatiladi.

---

Zanglamas poiatlam i payvandlashda argon, azot, karbonat angidrid gazi 
va azotning vodorod bilan aralashmasi (azot - 93%, vodorod - 7%) 
ishlatiladi.
4.5. K arbonat angidrid gazi muhitida payvandlash
Tadqiqotchilar K.V. Lyubavskiy va N.M. Novojilov 50-yillaming 
boshlarida karbonat angidrid gazining himoya muhitida payvandlash 
usulini ishlab chiqdilar.
Karbonat angidrid gazi muhitida payvandlash jarayonining mohiyati 
quyidagidan iborat. Payvandlash zonasiga kiritiladigan karbonat angid­
rid gazi uni atmosfera havosining zararli ta’siridan himoya qiladi. Bunda 
payvandlash yoyining yuqori harorati ta ’sirida karbonat angidrid gazi 
qisman is gazi va kislorodga dissotsialanadi:
2C 02= 2 C 0 + 0 2
Yoyning harorati hamma joyda bir xil boimaganligidan yoy zonasi- 
dagi gaz aralashmasining tarkibi ham bir xil boim aydi. Yoyning haro­
rati yuqori b o ig an o i ta qismida karbonat angidrid gazi t o ia
dissotsialanadi. Payvandlash vannasiga yondosh muhitda karbonat 
angidrid gazining miqdori kislorod va is gazining jami miqdoridan ortiq 
boiadi.
Gaz aralashmasining har uchala komporienti metalni havo ta’siridan 
himoya qiladi, shu bilan bir vaqtda uni elektrod simi tomchilari vannaga 
oiganida ham, sirtiga oiganida ham oksidlaydi.
Fe+C02= F e0+ C 0 
M n+CO^M nO+CO
Si+2C02 = SiC)2+2CO 
2C+2C02 = 2CO+2CO
2Fe+02=2Fe0 
2M n+02=2M n0
S i+ 03=2Si0