abt sistema ha’m elementlerinin’ dinamik ko’rinisleri

8.3 ABT SISTEMA HA’M ELEMENTLERININ’ DINAMIK KO’RINISLERI

Joqarida ko’rib o’tkenimizdey, ABTda ha’r tu’rli o’tiw protsessleri payda boliwi mu’mkin, biraq basqarilip atirg’an parameter spat ko’rsetkishlerine juwap beriwi ushin o’tiw protsessi turg’in boliwi kerek. Bunin’ ushin obekt, onin’ elementleri, retlegish ha’m sistema ko’rinisi arqali yaki tajriybe tiykarinda o’tiw protsessin aniqlaw mu’mkin. Tajriybe natiyjesinde aniqlanip atirg’an o’tiw protsessleri energetik qurilmalar ushin u’lken sarp-qarejet ha’m waqitdi talap qiladi. Sonin’ ushin energetik qurilmalarda o’tiw protsessin matematik analiz tiykarinda aniqlanadi. Bunin’ ushin ha’r qanday ABTdag’I obekt, retlegish ha’m basqa elementler belgilerin biliw kerek. Belgiler statik ha’m dinamik belgilerge bo’linedi. Ten’salmaqlasqan jag’dayda element ha’m sistemalardin’ kiriw ma’nisi menen shig’iw ma’nisi arasindag’I baylanis statik belgi delinedi, yag’niy y=f (x). Bul baylanis grafik, keste yamasa ko’rinis tu'rinde beriliwi

49-suret. Baktag'i suw qa'ddinin' o'zgeriwin ko'rsetiwshi obekt.

mu'mkin. Element ha'm sistemalarda waqit o'zgeriwindegi kiriw ma'nisi menen waqit o'zgeriwindegi shig'iw ma'nisleri arasindag'i o'zara baylanis dinamik belgisi delinedi. Egerde dinamik belgidegi waqit o'zgermes bolsa, ol statik belgige aylanadi. Statik belgi dinamik belginin' bir ko'rinisi bolg'anlig'i ushin avtomatik basqariw teoryasinda dinamik belgige ko'birek itibar beriledi. Dinamik belgiler to'mendegi ko'riniste jaziliwi mu'mkin: differensial ten'leme, uzatiw funksiyasi, waqit belgisi, shastotaliq belgiler.

Differensial ten'leme. Kiriw ma'nisi menen shig'iw ma'nisi arasindag'i baylanis siziqli differensial ten'lemeler ko'rinisinde payda boladi. Bul tenlemeler gidravlika, termodinamika, elektrotexnika ha'm basqa tarawlardag'i nizam-qag'iydalar tiykarinda yaki ta'jtiybeler tiykarinda aniqlaniwi mu'mkin. Misal ushin 49-su'wrette keltirilgen obekttin' differensial ten'lemesin keltirip shig'amiz.

Obekt kesim maydani S=const bolg'an bak 1, zulfin 3, 4 ha'm suw shig'ariwshi nasos 2 den quralg'an. ten'salmaqliq jag'dayda G_kir0=G_shig'0, H=const. Egerde kiriwdegi suw mug'dari zulfin 4 jardeminde DG_kir=G_kir - G_kir0 ge o'zgerse, Dt waqit aralig'inda baktag'i suw ko'lemi

DV = S DH_b (87)

boladi. Eger bul ten'lemenin' eki tarepin Dt g'a bo'lip jiberilse,

_kir,

egerde waqit aralig’i Dt kishiriytirilse ol dt ge o’tedi, yag’niy

_kir (88)

Ten’lemege to’mendegishe o’zgertiris kiritiw mu’mkin:

– uliwma koeffitsent.

Ku x(t) (89)

Sonday qilip, 49-suwrettegi bak ushin kiriwdegi (shig’iwdag’i) suw sarpi o’zgerisi menen basqarilip atirg’an parameter H (qa’ddi) arasindag’I differensial ten’leme (88) o’z ko’rinisine iye. Bul ten’leme tek g’ana sol misal ushin jazilip, baasqa sonday qasiyetke iye bolg’an obektler ushin birlik menen parq qiadi. Bul kemshilikdi jog’atiw ushin ten’leme o’lshew birligisiz (89) ko’rinisinde jaziladi. Quramali obekt ushin differensial ten’leme quramali ko’riniske iye boladi.