Абу наср форобийнинг таълимий-ахлокий карашлари абу наср форобий

SHarq mutafakkirlari ilmiy merosining yoshlar tarbiyasidagi amaliy 
ahamiyati. 
Tabiat hodisalarining takomillashib, tadrijiy rivojlanib borishidagi tushuncha 
va ta‘limotlar, insonning tabiat bilan bog‘liqligi to‘g‘risidagi ma‘lumotlar ilk 
marotaba ―Avesto‖da hamda SHarq Renessansi davrida ijod etgan 
allomalarimizning asarlarida o‘z ifodasini topgan. Qolaversa, Amir Temur, Alisher 
Navoiy singari buyuk davlat arboblari ham o‘z navbatida obodonchilik, sug‘orish, 
bog‘-rog‘lar barpo etish ishlarini har doim qo‘llab-quvvatlaganlar. Tabiatga 
bo‘lgan ehtirom va uning sirlarini anglab yetishga intilish buyuk ajdodlarimizning 
bebaho ilmiy durdonalarida namoyon bo‘lib, jahon ilmiga beqiyos hissa bo‘lib 
qo‘shilgani biz uchun faxrlidir.
Darhaqiqat, insoniyatning intellektual tarixida chuqur iz qoldirgan ilmiy 
maktab -
Xorazm Ma‘mun akademiyasida keng faoliyat olib borgan Abu Rayhon 
Beruniy insoniyatning buyuk daholaridan biridir. Tarixiy manbalarda aytilishicha, 
ulug‘ qomusiy alloma 150 dan ziyod asar yozgan. Ulardan to bizgacha faqat 31 tasi 
yetib kelgan. Davlatimiz rahbari ta‘kidlaganidek, ―Beruniy dunyo ilm-fanida 
birinchilardan bo‘lib dengizlar nazariyasi va Yerning sharsimon globusini yaratish 
yuzasidan o‘ziga xos yangi g‘oyalarni taklif etdi, Yer radiusini hisoblab chiqdi, 
vakuum, ya‘ni bo‘shliq holatini izohlab berdi, Kolumb sayohatidan 500 yil oldin 
Tinch va Atlantika okeanlari ortida qit‘a mavjudligi haqidagi qarashni ilgari surdi, 
minerallar tasnifi va ularning paydo bo‘lish nazariyasini ishlab chiqdi, geodeziya 
faniga asos soldi. SHuning uchun ham XI asr butun dunyodagi tabiiy fanlar 
tarixchilari tomonidan ―Beruniy asri‖ deb atalishi bejiz emas‖
7
.
7
Karimov I.A. Yuksak ma‘naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma‘naviyat, 2008. - 171 b.

---

19 
Albatta, milliy ma‘naviyatimiz ildiziga chuqur singib ketgan va asrlar osha 
uning takomil bosqichlarida chuqurlashib, teranlashib borgan xalqimiz qadriyatida 
tabiatga bo‘lgan ehtirom beqiyosdir, yurtimizda uni e‘zozlash an‘anasi esa 
insoniyat tarixi qadar kadimiydir. Umuman aytganda, atrof-muhitga munosabat, 
uni anglab yetishga bo‘lgan intilish SHarq, ayniqsa, Markaziy Osiyo xalqlari 
tarixida o‘zgacha xususiyatga ega. CHunonchi, Abu Rayhon Beruniy ―Saydana‖ 
asarida 1118 turdagi dorivor o‘simlikka, shundan 750 o‘simlik va 101 ta hayvonga 
batafsil ta‘rif beradi. U o‘z ishida 4500 ta arab, yunon, hind, fors, xorazm, so‘g‘d, 
turk va boshqa tillarga oid o‘simlik nomlari, hayvonlar, minerallar va ulardan 
olinadigan mahsulotlar haqida ma‘lumot to‘plab, o‘sha davr dorishunoslik 
atamalarini tartibga solishga o‘zining beqiyos hissasini qo‘shgan.
―Buyuk yurtdoshimizning o‘zining ilmiy-nazariy tadqiqotlari, tajribalarida 
tabiatdagi barcha hodisalar muayyan tabiiy qonuniyat asosida yuz beradi, tashqi 
kuchning ta‘siri uni izdan chiqarishi mumkin, degan xulosaga keladi. Bu bugun o‘z 
isbotini topgan haqiqatdir. Insoniyat tabiatdan foydalanishda tabiat qonunlariga 
emas, aksincha, shaxsiy manfaatlariga asoslanib faoliyat ko‘rsatishi oqibatida 
tabiatdagi muvozanatning sezilarli darajada buzilgani, ya‘ni, dunyoning turli 
burchaklarida tabiiy ofatlar: suv toshqinlari, zilzilalar, o‘rmon yong‘inlari va 
boshqa shu kabi talofatlarning ro‘y berayotgani hech kimga sir emas. Inson tabiiy 
muhitga ta‘sir etar ekan, uning o‘zi ham ―aks ta‘sir‖ga duch kelmoqda‖
8
.
Abu Rayhon Beruniyning ―Agar insonlar tabiatga nisbatan zo‘rovonlik qilib, 
uning qonunlarini qo‘pollik bilan buzsalar bir kun kelib tabiat ularning boshiga 
shunday kulfatlarni solishi mumkinki, buni hech qanday kuch qaytara olmas‖ - 
degan so‘zi bugungi global ekologik muammolarning bundan 1000 yil oldin 
bashoratidan darak beradi.
Beruniy mamlakat obodonchiligi ilm-fanning ravnaqiga bog‘liq bo‘lsa,
yoshlarning baxt-saodati va kamolotini uning bilimi, axloqi va ma‘rifatida deb 
biladi.
8
XII asrlarda madaniy taraqqiyot.
75 b. 

---

20 
SHuning uchun u yoshlarni ilm-ma‘rifatga chorlaydi. Beruniy yoshlardan 
raxmdil, mexribon, kishilarga iltifotli, xayrihoh, bo‘lishni, najotsiz odamga qo‘l 
cho‘zishni, makkorlik, ayyorlik, adolatsizlik, boylikka xirs qo‘yish, yolg‘on 
gapirish kabi sifatlarga yo‘l qo‘ymaslikni talab qiladi.
Beruniy insonni tabiatning eng oliy kamoloti deb qaraydi. U insonning
ma‘naviy qiyofasidagi barcha axloqiy xislatlarni yaxshilik va yomonlik kabi 2 
turga bo‘ladi.
―Beruniy inson va axloqiy tarbiya xaqida fikr yuritar ekan, «insonga yer 
yuzini obod etishi va uni boshqarib turishi uchun aql-zakovat ato etilgan, shuning 
uchun xar bir inson yuksak axloqli bo‘lishi lozim», - deydi‖
9
.
Aqliy tarbiya,
deydi Beruniy,
kishining tafakkurini rivojlantirib, 
dunyoqarashini kengaytiradi. Uning
o‘z-o‘zini anglab yetishiga ta‘sir etadi.
Mutafakkir inson kamolotida mexnat va mexnat tarbiyasi hakida muhim
fikrlarni bayon etadi. U xar bir hunar egasining mehnatiga qarab turlarga 
bo‘ladi.
Og‘ir mexnat sifatida binokor, ko‘mir qazuvchi, hunarmand, fan soxiblari 
mehnatini keltiradi. Ayniqsa, ilm ahli, olimlar mehnatiga alohida e‘tibor beradi va 
hayrihoh bo‘lishga chaqiradi. SHu bilan birga og‘ir mehnat qiluvchi konchilar, yer 
ostida ishlovchilar, dexqonlar xaqida gapirib, ularning mexnatini rag‘batlantirib 
turish kerak deydi.
Olim bolalarni mehnatga o‘rgatish metodlari, yo‘llarihaqida xam fikr yuritadi. 
U bolalarni eng kichik ilk yoshidan mehnatga o‘rgatish kerak deydi.
Beruniy «Minerologiya» asarida faqat qimmatbaho metallar, toshlar xaqida 
emas, xunarmandchilikka oid, shogird tayyorlash jarayoni, ustalarning hunar 
o‘rgatish metodlari xaqida qimmatli fikrlar bildiradi.
«Saydana» nomli mashxur asarida esa sharqdagi dorivor
9
XII asrlarda madaniy taraqqiyot.
89 b. 

---

21 
o‘simliklarning tavsifi bayon qilingan. Beruniy inson kamolotida 3 narsa 
muxim rol o‘ynaydi deydi.