Abu Nasr Forobiyning jahon ilm-fani va ma’naviyat olamiga qo’shgan hissasini gapirishdan oldin, uning hayoti hamda u haqida muarrixlarning bergan ma’lumotlariga to’xtalib o’tishni joizdir

Olamning paydo bo‘lishi va evolyusiyasi. Notirik tabiat o‘z
shakllari va holatlarining son-sanoqsizligi va rang-barangligi bilan
aqlni lol qoldiradi. U turli jismlar, predmetlar, zarralar, gazlar,
maydonlar, xossalar, hodisalar ko‘rinishida amal qilar ekan, muttasil
harakat va o‘zgarishlar jarayonini boshdan kechiradi.
Dunyoning paydo bo‘lishi va evolyusiyasi haqidagi hozirgi ilmiy
tasavvurlar so‘nggi 400 yil ichida vujudga keldi, galaktikalar va ularning
to‘dalari, makro va mikrodunyoning hayratomuz rang-barangligi haqida
odamlar XX asrdagina xabar topdilar. Olamning cheksiz bo‘shlig‘i
qarshisida bizning dunyo haqidagi tasavvurlarimiz hozir ham dengizdan bir
tomchi bo‘lib tuyuladi. Lekin, shunga qaramay, bugungi kunda biz bilgan va
tushungan narsalar butun Olam va uning ayrim qismlari evolyusiyasi va
muttasil o‘zgaruvchanligi haqida ancha asosli xulosa chiqarish imkonini
beradi. Boshqacha aytganda, dunyo u yoki bu bosqichda ma’lum narsalar vujudga
kelib, o‘z borlig‘ini kasb etadigan va qachondir yo‘q bo‘ladigan, ya’ni o‘zining
avvalgi borlig‘ini yo‘qotib, modda va energiyaning saqlanish qonuniga
binoan boshqa narsaga aylanadigan muttasil davom etuvchi jarayondir.
Notirik tabiatning hozirda mavjud bo‘lgan butun rang-barangligi o‘z
asosiga ega, ya’ni u qachondir vujudga kelgan. Bu fikrni kengayib borayotgan
Olam haqidagi hozirgi ilmiy tasavvurlar ham tasdiqlaydi. Biroq, olimlar
fikriga ko‘ra, biz yashayotgan Olam tarixi boshlanishiga asos bo‘lgan Katta
portlash nazariyasi dunyoning mohiyati va uning tuzilishi xususida yangi va
yangi masalalarni kun tartibiga qo‘ymoqda. Tabiiy fanlarning
ma’lumotlari taxminan 15 milliard yil muqaddam ayrim osmon jismlari
mavjud bo‘lmagani, bizning Olam deyarli bir jinsli kengayib borayotgan
plazmadan tashkil topganidan dalolat beradi. Endilikda bir-biridan
uzoqlashayotgan galaktikalar tarkibiga kiruvchi yulduzlar, sayyoralar,
asteroidlar va boshqa ko‘plab kosmik jismlar mavjud bo‘lib, bu
galaktikalarning to‘dalarida vaqti-vaqti bilan fanga ma’lum bo‘lmagan
sabablarga ko‘ra ulkan tadrijiy va inqilobiy o‘zgarishlar yuz beradi.
Yer tarixi. Ilmiy tasavvurlarga ko‘ra biz yashayotgan sayyora taxminan
4,5 milliard yil muqaddam ilk quyosh sistemasida sochilib yotgan gazsimon-
changsimon moddadan paydo bo‘lgan, muayyan moddiy jism sifatida o‘z
borlig‘ini kasb etgan, oradan yana bir milliard yilcha zamon o‘tgach, Yerning
geologik tarixi boshlangan. Hozirgi zamon fani aniqlagan eng qadimgi tog‘
jinslarining yoshi shundan dalolat beradi. Shunday qilib, Yer jonsiz
tabiatining moddiy dunyosi o‘zining aniq geologik yil hisobiga ega va
uning borlig‘i sayyoramizning umumiy evolyusion jarayonlari bilan bog‘liq.
Yerning tabiiy kosmik jism sifatidagi evolyusiyasini esa nafaqat tog‘
jinslari yoki qit’alar tarixi, balki minerallar, foydali qazilmalar,
keyinroq esa – oliy shakllar darajasigacha rivojlangan jonli
mavjudodlarning paydo bo‘lishi ham tasdiqlaydi.