Abu Nasr Forobiyning jahon ilm-fani va ma’naviyat olamiga qo’shgan hissasini gapirishdan oldin, uning hayoti hamda u haqida muarrixlarning bergan ma’lumotlariga to’xtalib o’tishni joizdir

Insonning paydo bo‘lishi va evolyusiyasi. Inson faol asos
sifatida o‘z shakllanish jarayonining ilk bosqichlaridanoq o‘zini qurshagan
muhitga o‘zgartiruvchi ta’sir ko‘rsata boshladi. Arxeologik qazishlarning
natijalari va antropologik tadqiqotlar «omilkor odam» mehnat qurollari
yasab, nafaqat tabiat va uning predmetlaridan foydalangan, balki uni o‘z
manfaatlari yo‘lida o‘zgartirishga harakat qilganligi 2-4 million yil
muqaddam yuz berganini ko‘rsatadi. Inson o‘zini qurshagan dunyoga bungacha
tabiatda mavjud bo‘lmagan predmetlarni olib kira boshladi. Avvaliga bu
148
mehnat, ro‘zg‘or va turar joy predmetlari edi. So‘ngra ariqlar, to‘g‘onlar,
binolar, inshootlar va inson faoliyatining shunga o‘xshash natijalari
paydo bo‘ldi.
Endilikda, uchinchi ming yillikda inson butun sayyora bo‘ylab
joylashib, o‘zining o‘zgartiruvchi imkoniyatlarini ko‘p karra ko‘paytirib,
tabiatda ilgari hech qachon mavjud bo‘lmagan yangi narsalar va hodisalarning
katta bir dunyosini yaratdi. U izchil ish ko‘rib, shaharlar va aholi yashaydigan
joylar, sanoat korxonalari va texnik qurilmalar, yo‘llar, mashinalar,
aerodromlar va shu kabilardan iborat infratuzilma tarmog‘ini yaratib,
Yerning tabiiy shakl-shamoyilini tanib bo‘lmaydigan darajada o‘zgartirdi.
Bularning barchasi ham jonsiz tabiatdir, ammo inson tomonidan
yaratilgani bois, u tabiiy emas, balki sun’iy xususiyat kasb etadi. Shu bois
u tadrijiy rivojlanadigan, insonning xohish-istagi va aralashuvidan
qat’iy nazar mavjud bo‘lgan «birlamchi» tabiatdan farqli o‘laroq,
«ikklamchi tabiat» sifatida talqin qilinadi.
«Ikkilamchi tabiat». Inson yaratgan narsalar borlig‘i ko‘p jihatdan
insonning o‘z borlig‘i bilan bog‘lanadi, zero u bunyod etgan «ikkilamchi
tabiat» avvalo uning turli-tuman ehtiyojlarini qondirishga xizmat
qiladi. Shu sababli «ikkilamchi tabiat»ning aksariyat predmetlari borlig‘i
odamzot borlig‘i kabi o‘tkinchidir. Umuminsoniy ahamiyat kasb etadigan
muhim asarlar, odamlarning ko‘plab avlodlari uchun qimmatli bo‘lgan
moddiy madaniyat mahsullarigina o‘z borlig‘ini ma’lum darajada uzaytirish
imkoniyatiga egadir.
Ammo tarix «birlamchi tabiat»ga xos bo‘lgan vayronkor jarayonlar
parchalanish, yemirilish, oksidlanish va sh.k., shuningdek tez-tez takrorlanib
turadigan tabiiy ofatlar va ijtimoiy tangliklar bu oz sonli imkoniyatni
yanada kamaytiradi. Shunga qaramay insonning yangi narsalar yaratish
jarayoni ularning yo‘q bo‘lish jarayonidan ildamroq kechmoqda. Shuningdek,
kuni bitgan eski narsalar o‘zining avvalgi borlig‘ini yo‘qotib, asosan
chiqindi, axlatga va tabiiy muhitga yot bo‘lgan o‘zga lash-lushlarga aylanadi.
Pirovardda sun’iy muhit tinimsiz yangilanib, hajman ko‘payadi va
kengayadi, tabiiy muhitni chetga chiqarib, uning o‘rnini egallay boshlaydi.
Yerda odamlar soni o‘sgani sari bu jarayon tobora faollashib boradi.
Ammo Yer, ayniqsa uning inson yashashi uchun yaroqli hududlari
sayyoraning olti milliarddan ortiq aholisi uchun torlik qilmoqda.
Holbuki, ko‘rsatilgan vaziyatga qaramay, Yer aholisi soni jadal sur’atlarda
o‘sishda davom etmoqda. Bu nomutanosiblik so‘nggi vaqtda «birlamchi» va o‘ta
kattalashgan «ikklamchi» tabiat o‘rtasida yuzaga kelgan ziddiyatni yanada
kuchaytirmoqda.