Abu rayhon beruniy nomidagi toshkent davlat texnika universiteti «bosim ostida payvandlash»

3.5. Uchma-uch payvandlashda metallning plastik 
deformatsiyalanishi 
 
Plastik deformetsiyaning asosiy vazifasi uchma-uch birikish 
joyida va elektr kontaktlarda metall bog‘lanishlar hosil bo‘lishi 
uchun oksidlarni yo‘qotishdan iborat. Deformatsiyani payvandlash 

---

30
mashinasining yuritmasi hosil qiluvchi siqish kuchi keltirib 
chiqaradi. 
Dastlabki elektr kontakt yuzaga kelishi uchun uncha katta 
bo‘lmagan bosim (qarshilik bilan payvandlashda 5-10 MPa, eritib 
payvandlashda esa 0,001MPa) yetarlidir, bunday bosimda olatda 
detallar 
uchlari 
yuzasining 
relyefi 
mikroplastik 
defor-
matsiyalanadi holos. Kichik bosimda tegish qarshiligi yuqori 
bo‘ladi va uning issiqlik ajralib chiqishidagi o‘rni ortadi. Oksidlar 
yo‘qolishi va bog‘lanishlar paydo bo‘lishi uchun detallarning 
nisbatan katta hajmiy plastik deformatsiyalanishi talab etiladi, bu 
deformatsiya asosan metallning tegish joyi oldidagi qizigan 
qatlamlari va oksidlarning payvandlash joyida siqib chiqarilishini 
ta’minlaydi. Eritib uchma-uch payvandlashda chuqur kraterlar 
yuzaga kelganda oksidlarning yo‘qolishi qiyinlashadi. Bu holda 
hajmiy deformatsiya darajasi va cho‘ktirish kuchlarini oshirishga 
to‘g‘ri keladi. 
3.5-rasm. Cho‘ktirishda metallning deformatsiyalanishi:
a – erkin deformatsiya sxemasi; b – majburiy deformatsiya 
sxemasi (1 – payvandlanayotgan detallar; 2 – shakl qismalar); d – 
cho‘ktirishning boshlang‘ich davri. 
Uchma-uch 
payvandlashda 
ko‘p 
hollarda 
hajmiy 
deformatsiyaning erkin sxemasidan foydalaniladi, bunda metall 
strelkalar yo‘nalishi bo‘yicha z o‘q bo‘ylab hech qanday 
cheklanishlarsiz oqadi. A nuqtada har tomonlama notekis siqilish 
yuz beradi (siquvchi zo‘riqishlar, o‘q 
x

, radial 
r

va aylana 

---

31
tangensial kuchlar 


ta’sir qiladi). B nuqtada ikki tomonlama 
siquvchi zo‘rikishlar 
x

va 
r

ta’sir qiladi, 
x

zo‘riqishlar esa
ishorasini o‘zgartiradi va cho‘zuvchi zo‘riqishlarga aylanadi. D 
nuqtada ikki tomonlama siqish (
x

va 
r

) cho‘zish (


) bilan 
birga ta’sir qiladi. 
r

va


zo‘riqishlar haddan tashqari 
kattalashganda tirqishning ochilib qolishiga, metall tolalarining 
qatlamlanishi hamda qiyshayishiga, shuningdek metall soviganda 
va cho‘kkanda unda darzlar paydo bo‘lishiga olib kelishi mumkin. 
Uchma-uch payvandlashda hajmiy deformatsiya ko‘pincha yuz 
koeffitsienti 
bosh
ox
yuz
S
S
k
/

bilan ifodalanadi, bu yerda S
ox
va 
S
bosh
mos ravishda detallar uchlarining oxirgi hamda boshlang‘ich 
(payvandlashdan oldingi) yuzlari. Qarshilik bilan payvandlashda 
eng katta qiymat k
yuz
<4 bo‘lishiga ruxsat etiladi. Eritib uchma-uch 
payvandlashda payvandlash va metallni eritish rejimlari nisbatan 
qattiq bo‘lgani bois oksidlarsiz sifatli birikma k
yuz
<2 bo‘lganda
yuzaga keladi. 
Uchma-uch payvandlashda deformatsiya qiymati haqida
k
cho'

tufayli detallarning kaltalashishiga qarab fikr yuritiladi. 
Eritib uchma-uch payvandlashda deformatsiya 
k
cho'

, 
k
cho
P
'
va 
cho‘kish tezligi 
k
cho
v
'
bilan tasniflanadi. 
k
cho'

ning qiymati tirqish
T

butkul bekilishi, oksidlangan va erigan metall siqilib 
chiqishiga (2
j

) va kraterlar (o‘yiqlar) bartaraf bo‘lishi uchun 
qizigan metallning ma’lum darajada plastik deformatsiyalanishiga 
(2
kr

) yetarli bo‘lishi zarur. Bunda
k
cho'

ning qiymati asosan 
detallar uchlarining relyefiga bog‘liq bo‘ladi. Payvandalanadigan 
detallarning kesimi kattalashganda ulagichlar va o‘yiqlarning 
o‘lchamlari ortadi, shunga yarasha
k
cho'

ham kattalashadi. 
Qizdirib 
uchma-uch 
payvandlashda 
deformatsiya 
detallar 
uzunligining katta qismiga tarqaladi, bunda 
k
cho'

kattalashadi.