Абу таълим ва дидактик қарашлари райҳона беруний (973-1048)

АБУ ТАЪЛИМ ВА ДИДАКТИК ҚАРАШЛАРИ
РАЙҲОНА БЕРУНИЙ (973-1048)
Абу Райҳон Muhammad ибн Ahmad Беруний-
буюк қомусий олим, мутафаккир ва
гуманист 973
-йилда Хоразмнинг қадимий пойтахти-Кят яқинида туғилган.
Беруний 16 yoshida еклиптика
текислигининг екваторга мойиллигини аниқ аниқлаган
. Беруний жуда ёшлигида
Марказий Осиёда биринчи бўлиб ер-globus моделини яратган
. 1000 йилда Беруниус ўзининг биринчисини яратди
унга бутун дунёга Шуҳрат келтирган " ўтган авлодлар ёдгорликлари "("Кадимги
ҳалқлардан колган едгорликлар") йирик асари
. 1010 йилда у судда муҳим лавозимни егаллаган Абу-Аббос
ибн Маъмун.
Беруний ижодининг бошида
ёш, аммо аллақачон таниқли олим Ибн Сино билан ёзишмаларни бошлади. Унда
фалсафий, космологик ва бошқа масалалар кўриб чиқилган.
1017 йилда Хоразм Mahmud қўшинлари томонидан босиб олинди. Ғазна шаҳрида
Беруний илмий изланишларини бошлади. Натижада
у дунёга машҳур " Ҳиндистон "илмий асарини яратди.
Берунийнинг фикрича, фалсафага йўл табиий фанлар орқали ётади,
бу еса уни яхшироқ тушуниш ва тушуниш имконини беради.
Табиий фанлар фалсафанинг ўзида усуллар ва далилларни ишлаб чиқишга ёрдам беради
.
"Табиат барча моддий ҳодисаларни, бутун дунёни қамраб олади.
атрофимиздаги дунё, маълум қонунларга бўйсунади"
1.
Беруний
кўпинча " табиат "ни"табиий куч"деб атайди,
воқеликнинг табиий жараёнларини белгилайди. Бу нафақат
фанлар фактлар ва маълумотларни жалб қиладиган соҳа, балки якуний
сабабдир
табиий
тушунтиришлар
фактлар
объектив
ҳақиқат. У Абу Машарнинг нуқтаи назари билан ўртоқлашади: "табиат
ҳамма нарсадан кучли."
1
Беруний Абу Райхон Ибн Сино билан ёзишмалар / / К. Хошимин педагогика тарихи.- Tashkent:
Укитувчи Публ., 2003, п. 11.

113
Йилда

ўқитувчилар таркиби
Кўришлар
Абу
Раиҳана

Беруний гуманистик таълим тушунчасини излайди.

Олим
ёш авлодни тарбиялашда билимларни ўзлаштириш ва ақлий ривожланиш жараёнига катта аҳамият берган.
Берунийнинг илғор қарашлари ўқувчилар тарбиясида табиий фанлар
катта ўрин егаллашини таъминлашга қаратилган еди. U
жамият ва табиат ҳақидаги билимларни ўз ичига олиши керак бўлган кенг қамровли таълим дастурини илгари сурди
.
Олим болаларнинг табиий хусусиятларини ҳисобга олишга чақирди.
"Таълим кучини тан олиб, биз табиатнинг кучини олиб ташламаймиз",
деб ёзган у-унга боғлиқ бўлган таълим ёки кучларнинг очилиши
тўлиқ кучда қолади, лекин улардан фойдаланишни ўргатиш инсонга
боғлиқ бўлади. ҳар доим турли босқичларда шароитлар билан тарғиб қилинади ва
атрофимиздаги ҳамма нарса."
Ибн Синога ёзган мактубларида Беруний аниқ
деистик позицияни егаллайди: "сиз айтаётган нарса Аристотелнинг сўзларига асосланади, у
дунёнинг бошланиши йўқ, агар
бажарувчи ва Яратувчини инкор етмаслик керак бўлса, демак бу самарасиз сўзлар, чунки агар
кимдир бошланишини таклиф қилмаса ҳаракат, кейин ҳеч қандай бошланиш ҳақида ўйламайди. ёки
жамоат арбоби"
1
.
Астрономик, геологик ва бошқа
табиат ҳодисаларини таҳлил қилиб, Беруний ернинг, осмон жисмларининг мавжуд бўлган вақти ҳақида гапиради, деган хулосага келади
.
Олий принципни тан олган ҳолда табиатга табиий-илмий ёндашувни қўллаш зарурати
Берунийни деизмдан ташқарига чиқишга ва
материянинг абадий мавжудлигини тан олиш руҳида таклифларни билдиришга мажбур қилди.
Атрофимиздаги дунё моддий тамойилларга асосланади.
Ибн Сино билан баҳс-мунозараларида Беруний ҳамма нарсанинг асл асоси ҳақида гапириб
, анъанавий бўлиб қолган тўрт element: сув,олов,
ҳаво ва ерни назарда тутади. У улар ҳақида шундай ёзади:"оддий моддалар
даврий кўриниш ва ўлимни билмайди"
2
.
Берунийнинг фикрича, ҳаво, ер ва олов
алоҳида заррачалар-атомлардан ташкил топган. U
жисмларнинг чексиз бўлиниши ҳақидаги таълимотни нотўғри деб еълон қилди: "нима учун Аристотел
заррачанинг бўлинмаслиги ҳақидаги таълимотни нуқсонли деб ҳисоблайди, жисмларнинг чексизликка бўлиниши ҳақидаги баёнот еса
янада нотўғри?"
3
.
114
Берунийнинг фикрича, оддий елементлар ва уларнинг атомлари
табиий нарсаларнинг таркибий тузилишининг якуний босқичидир. Барча
табиат ҳодисаларини тушунтириш зарралар ва елементларнинг хусусиятларига асосланиши керак
. "Буларнинг барчаси моҳиятга (нарсаларга) хос хусусиятлардир ва
уларнинг сабаблари оддий елементларга ва уларнинг комбинацияси ва яратилишининг бошланишига бориб тақалади
"
4
.
Барча жисмлар ернинг марказига мойиллигини айтиб, Беруний
сўроқ қилинади . Аристотелнинг енг муҳим позицияси, унга кўра
барча жисмлар ва елементлар ўзларининг "табиий
жойларида".
Абу Райҳон Беруний геометрик
тартиб ҳақида далил келтиради:" марказ "тушунчасининг ўзи бу шунчаки нуқта еканлигини кўрсатади
, Шунинг учун Аристотелнинг фикрича,
"табиий жой "марказ бўлган барча оғир жисмлар унга ериша олмайди ва марказ атрофида бўлишга мажбур
бўлади, уларнинг "табиий жойи"ташқарисида. жойлар".
Шундай қилиб, таналар ҳеч қачон ўзларининг "табиий
жойларида"дам олмайдилар.
1
.
Ибн Синонинг илмий қарашларига еътирозларида Беруний
ҳам кўп оламлар ҳақидаги саволга аниқ нуқтаи назарни билдиради
. Олим қуйидаги далилларга мурожаат қилади: "... Агар Худо
қудратли бўлса, у бизникидан ташқари бошқа оламларни ҳам яратиши мумкин еди...".
2
Абу Райҳон Берунийнинг дидактик қарашлари
жуда чуқур ва ўзига хосдир. Бу
болаларнинг психологик хусусиятларини ривожлантириш асосида таълим олишни талаб қилди.
Ўқитиш, олимнинг фикрига кўра
, илмий ёндашув ва изчиллик тамойилларига асосланиши керак.
Беруний аниқлик тамойилига катта аҳамият берган.
"Ўқитиш," олимнинг сўзларига кўра
, "талабаларни шакллар, ҳислар, товушлар, ранглар,тасаввурлар билан ўйлашга мажбур қилиши керак,
шунинг учун талабалар
мавҳум ғоялар ва сўзларга емас, балки
аниқ тасвирларга асосланган визуал машғулотларга муҳтож. талаба томонидан бевосита қабул қилинган"
3
, -
1
Беруний Абу Райхон Ибн Сино билан ёзишмалар / / К. Хошимин педагогика тарихи.- Tashkent:
Укитувчи Публ., 2003, п. 19.
2
21.
История педагогики [Педагогика тарихи]. A. Зунуновнинг умумий таҳрири остида. // Абу Райхон Берунийнинг педагогик
қарашлари-Тошкент: Зие, 2005. - п. - 38.
115
у ёзган.Таълим ва тарбия жараёнида тарбия усулларини таснифлаш
,
Беруний
ёпишади
Кўришлар
уларнинг
ўтмишдошлари.
Ёш авлодда ахлоқий фазилатларни тарбиялаш учун ишонтириш
ва рағбатлантириш усулларидан фойдаланиш муҳим, деб ҳисоблайди олим. Бундан ташқари,
ўқитувчининг шахсий намунаси усуллари шахснинг шаклланишига катта таъсир кўрсатади
. Унинг асарларида"
ёш авлод учун 100 та маслаҳат ва кўрсатмалар"("100 ҳикмат"),"аёллар донолиги"
ва бошқалар. у ахлоқий тарбия болада инсонийлик
, ҳалоллик, ростгўйлик,
меҳнацеварлик,интизом ва масъулият ҳисси,
камтарлик билан бирлаштирилган ўз-ўзини ҳурмат қилиш.
Мутафаккирнинг фикрича, таълим боланинг қатъий
характери ва иродасини, қатъиятлилигини ва burch туйғусини ривожлантириши керак.
ХИХ аср бошидан бери Беруниянинг илмий меросига катта қизиқиш ортди
. Унинг асарлари деярли дунёнинг кўплаб тилларига:
француз, немис, инглиз, испан, форс,
турк ва бошқа кўплаб тилларга таржима қилинган.
Европа ва Осиё олимлари Зҳ.Рено, Е. Заҳау, Г. Зоетер,Е. Видеманн,
K. Наллино, Ж. Сартон, Р. Райт, М. Меерхоф, Шарқ олимлари:
S. H. Наср, М. Козим, М. Низамутдин, С. Бароний ва бошқалар. улар
буюк олимнинг ишини юқори баҳоладилар.
Америкалик тарихчи Ж. R. R. Толкиенсартон шундай деб ёзган еди: "Беруний, шубҳасиз
, инсоният тафаккурининг ривожланиш тарихидаги улкан шахс
бўлиб, ҳақиқатан
ҳам" нафақат ўз даврининг, балки бутун дунёнинг енг доно олими " деб номланишга ҳақлидир.
1
Машҳур шарқшунос В. Розен Абу Райҳон Берунийнинг чуқур ва
ахлоқий билимларидан ҳайратланиб, Шарқ тарихига оид асарларида
"... унинг илмий билимларининг қарашлари ва кенгликлари
чегара билмас еди. Улар ҳозирги замон билан
ҳам, замонавий фанларнинг ютуқлари билан ҳамоҳангдир..."
1
.
Сартон Ж. Смитҳессайс ўрта Осиё халқларининг мактаб тарихи ва педагогик тафаккури
ҳақида.Москва: Сентябр., 2000. - С-34.
1
Педагогика тарихи. A. Зунуновнинг умумий таҳрири остида. // Абу
Райхон Берунийнинг педагогик қарашлари-Тошкент: Зие, 2005. - п. 42.
116
Буюк аллома, енциклопедист Абу Райхоннинг мероси
Беруний
қизиқиш
ва
уларнинг аксарияти
Россия компаниялари
олимлар:
I. Y. Крачковский, С. P. Tolstoy, А. A. Раинов, А. M. Белницкий,
B. A. Розенфелд, А. A. Семенов ва бошқалар. биз
бу масалани ўрганишга кўп иш бағишладик.
Берунийнинг бебаҳо илмий меросининг аҳамиятини таъкидлаб
, И. Y. Крачковский шундай деб ёзган еди: "Буюк енциклопедист Берунийни қизиқтирмаган илмий соҳаларни санаб
ўтиш, уни қизиқтирганларни санаб ўтишдан кўра осонроқдир
..."
2
.
Буюк олимнинг ёрқин асарлари Ўзбекистонда ҳам катта қизиқиш уйғотмоқда.
X. M. Абдуллаев,
I. M. Мўминов асарлари,
V. Y. Зохидова,
Я. G. Гулямова,
U. Каримова
ва С. Булгаковалар Абу
Райҳон Берунийнинг "қадимги халқлар ёдгорликлари" ("Кддимги
ҳалқлардан колган едгорликлар"), "Ҳиндистон", "Минерология",
"Геодезия", " Масъуд қонунлари "("Масъуд конуний"), "Сайдона" ва
бошқалар.
Илм-фан соҳасида еришган улкан ютуқлари учун Абу Райҳон Беруний номидаги Давлат мукофоти таъсис етилди.
Ўзбекистон Республикасидаги шаҳарлар, туманлар, кутубхоналар, таълим
муассасалари кўчаларига буюк аллома номи берилган.