Abulqosimov h. P., Muminov n. G

 
1.3. Xufyona iqtisodiyotning rivojlanish sabablari va omillari. 
Xufyona iqtisodiyot rivojlanishi, birinchi navbatda, davlat 
tomonidan iqtisodiyot tartibga solinishiga javoban paydo bo‘lgan 
munosabat sifatida qabul qilinishi kerak. Tartibga solish jarayoni 
cheklovlarsiz bo‘lmaydi, cheklovlarni puxta o‘ylamay joriy etish 
ularga amal qilmaslikni yuzaga keltiradi, ayniqsa, buning oqibatida 
biron naf ko‘rish mumkin bo‘lsa. Xufyona iqtisodiyotning ko‘p turlari 
(masalan, soliq to‘lashdan bosh tortish) davlat tomonidan tartibga 
solish jarayonidagi kamchiliklar sababli yuzaga keladi, masalan 
boshqaruvning byurokratlashtirilganligi, soliq stavkalari yuqoriligi va 
h.k. Xufyona iqtisodiyotining rivojlanishi, bir tomondan, davlatning 

---

aralashuvi haqiqatiga munosabatdir. Cheklovlarsiz tartibga solish 
mumkin emas va asossiz cheklovlar ularning buzilishiga olib keladi, 
ayniqsa bu foydali bo‘lsa. Xufyona iqtisodiyotining ko‘plab turlari 
(masalan, soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash) ko‘p jihatdan davlat 
tomonidan tartibga solishning kamchiliklari bilan izohlanadi: 
– menejmentning byurokratizatsiyasi, soliqlarning haddan 
tashqari ko‘pligi va boshqalar. Biroq, hatto eng yaxshi 
markazlashtirilgan boshqaruv tizimi ham xufyona iqtisodiyot hajmini 
kamaytirishi mumkin, ammo uni bartaraf eta olmaydi. Va eng kam 
soliq bo‘lgan taqdirda xam, soliq to‘lovchilarning bir qismi majburiy 
ravishda to‘lashdan bo‘yin tovlashadi. 
– boshqa tomondan, zamonaviy xufyona iqtisodiyoti nafaqat 
bozor erkinligini cheklashga urinishlar natijasida, balki bozor 
munosabatlarining o‘ziga xos xususiyati tufayli ham paydo bo‘ldi. 
Bozor iqtisodiyoti foyda olish, daromadlarni taqsimlash asosida 
qurilgan. Diniy etika va ijtimoiy o‘zini tutishning boshqa shakllari 
foyda uchun bo‘lgan tashnalikni qondirishi mumkin, ammo uni 
bartaraf eta olmaydi. Shuning uchun, "jekpotni" urish uchun 
imkoniyat paydo bo‘lganda, odamlar (yoki odamlar guruhlari) 
ko‘pincha o‘zlarining shaxsiy manfaatlariga erishish uchun uzoq 
muddatli ijtimoiy manfaatlardan voz kechadilar. Har qanday holatda 
ham foyda olishga chanqoqlik "ikkinchi" va "qora" xufyona 
iqtisodiyotiga xosdir. 
Iqtisodiy faoliyatni xufyona amalga oshirish, birinchi navbatda, 
qonun doirasidagi harakat bilan, ya’ni yuqori transaksiya xarajatlari 
bilan bog‘liq. Transaksiya xarajatlarining tasnifiga asoslangan holda, 
ta’kidlash lozimki, bunda asosan shartnomani tuzishdagi yuqori 
xarajatlar, mulkchilik huquqlarini tafsirlash va uchinchi shaxslardan 
himoyalash xarajatlari nazarda tutiladi. De Soto ushbu xarajatlarni 
«qonunga bo‘ysunish bahosi», deya ta’riflaydi. U quyidagilarni o‘z 
ichiga oladi: 
– qonundan foydalanish xarajatlari (yuridik shaxsni ro‘yxatga 
olish, litsenziya olish, bankda hisobvaraqlar ochish, yuridik manzilga 
ega bo‘lish va boshqa rasmiyatchiliklarni bajarish xarajatlari); 
– qonun doirasida faoliyatni davom ettirish zarurati bilan 
bog‘liq xarajatlar (soliqlarni to‘lash); mehnat munosabatlari sohasida 

---

qonun talablarini bajarish (ish kunining uzunligi, eng kam ish haqi, 
ijtimoiy kafolatlar); oshkora sud tizimi doirasida nizolarni hal etishda 
sud xarajatlarini to‘lash
17
. 
Shuni alohida ta’kidlab o‘tish joizki, xufyona iqtisodiyot hajmini 
kamaytirish mumkin, ammo eng yaxshi markazlashtirilgan boshqaruv 
tizimiga ega mamlakat ham uni butunlay yo‘q qila olmaydi. Soliq 
stavkalari eng past darajada bo‘lgan taqdirda ham ba’zi bir soliq 
to‘lovchilar soliq to‘lashdan qochishadi. 
Ikkinchi tomondan qaraganda, zamonaviy xufyona iqtisodiyot 
faqatgina bozor erkinligini cheklash natijasida vujudga kelgan, deb 
bo‘lmaydi, bunga ma’lum jihatdan bozor munosabatlarining tabiati 
ham sabab bo‘lgan. Bozor xo‘jaligi foydani ilohiylashtirishga, 
daromadga sig‘inishga asoslangan holda shakllantiriladi. Shu 
sababdan bir lahzada katta daromadga ega bo‘lish imkoniyati yuzaga 
kelganda, ba’zi insonlar yoki insonlar guruhi jamiyat manfaatlaridan 
o‘zlarining manfaatlarini yuqori qo‘yishadi. Boylikka ega bo‘lish 
ishtiyoqi ko‘proq “ikkinchi” va “qora” yashirin iqtisodiyot uchun 
xosdir. 
Xufyona iqtisodiyotning vujudga kelish va rivojlanish sabablari 
va omillari xilma-xil bo‘lib, ularning asosiylari quyidagilardan iborat: 
1.Antropologik omillar, ya’ni insonning qarama-qarshi tabiati, 
undagi yaxshilik va yomonlik o‘rtasidagi kurash xususiyatlari. 
2.Iqtisodiy omillar: davlatning soliq siyosatidagi kamchiliklar, 
bozorning tovar va xizmatlar bilan to‘yinmaganligi; iqtisodiyot 
tarmoqlari va sohalari o‘rtasidagi muvozanat va balansning mavjud 
emasligi;iqtisodiyotning 
siklik 
tebranishlari, 
aholi 
xarid 
qobiliyatining pastligi; transaksiya xarajatlarining yuqoriligi; 
3.Huquqiy 
omillar: 
qonunchilik 
bazasining 
takomillashmaganligi, iqtisodiy jinoyatchilikka qarshi kurash 
mexanizmining mukammal emasligi; huquqni himoya qilish 
organlari faoliyatining samarasizligi; 
4.Ijtimoiy-siyosiy omillar: ijtimoiy-siyosiy vaziyat, davlatga 
ishonch darajasi; jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy muammolarning hal 
17
Qarang: Беркинов Б.Б. Институционал иқтисодиёт: ўқув қўлланма / Б.Б. 
Беркинов; ЎзР олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги, Тошкент давлат иқтисодиёт 
ун-ти, Институционал ва иқтисодий тадқиқотлар маркази. – Т.: Yangi nashr, 2011. 
– 61-62-бетлар. 

---

etilishi darajasi; aholining ijtimoiy-psixologik kayfiyati; davlatning 
xususiy mulk va sektorga munosabati; 
5.Ijtimoiy omillar: aholining tabaqalanishi darajasi; ishsizlik 
darajasi; kam ta’minlangan aholi qatlamlarining ko‘lami; mehnat 
migrantlarining ko‘pligi; mehnat munosabatlari, mehnat sharoitlari, 
ish haqi tizimi; ijtimoiy kafolatlar, pensiya ta’minoti; 
6.Ma’muriy omillar: davlat boshqaruvi tizimidagi kamchiliklar; 
byurokratiya, 
davlat 
xizmatchilarining 
kompetentlik 
va 
mas’uliyatlilik darajasi; tadbirkorliklarga ma’muriy bosim, xomiylik 
qilishga majburlash darajasi va boshqalar (qarang: 1.3.1-rasm).