Abuzalova M

vazifasi hisoblanadi.
“Ekspressiv” so‘zi lotincha so‘z bo‘lib, asl ma’nosiga ko‘ra 
“kuchaytirilgan” demakdir. Bu atama tilshunoslikka ko‘chma ma’nosi 
bilan kirgan bo‘lib, “kuchli hissiy obrazlilik xususiyati” degan ma’noni 
ifodalaydi. 
Tilning asosiy vazifasi kommunikativ funksiya bo‘lsa-da, biroq 
kishilar aloqa-aralashuv jarayonida bildirilayotgan fikrga yoki tinglovchiga 
yetkazilayotgan axborotga o‘zlarining turli tipdagi hissiy-ta’siriy, ya’ni 
emotsional munosabatlar
i
ni ham qo‘shib ifodalaydilar. Bu hodisa, ya’ni 
tilning suhbatdoshga ta’sir ko‘rsatish xususiyati uning ekspressiv vazifasi 
deyiladi. Emotsional munosabatlar suyish, erkalash, nafrat kabi insonga 
xos bo‘lgan qator jihatlarni qamrab oladi. 
Til faqat kishilar o‘rtasidagi aloqa vositasi bo‘lmay, millatlararo, 
davlatlararo aloqa quroli hamdir. Bundan tashqari til kishilik jamiyatida 
asrlar davomida to‘plangan tajriba va bilimlarni kelajak avlodga yetkazish 
uchun ham xizmat qiladi. Tilning bu xususiyati uning akkumulyativ 
(lotincha “to‘plash” demakdir) vazifasidir. Tilga xos bo‘lgan akkumulyativ 

---

24 
vazifa ba’zi lingvistik adabiyotlarda tilning gnoseologik funksiyasi deb 
ham yuritiladi. 
Til – serqirra hodisa. Shunga ko‘ra, til tilshunoslik bilan birga qator 
ijtimoiy fanlar tomonidan ham o‘rganilishini yuqorida ta’kidlab o‘tgan 
edik. Tilni o‘rganishda ishtirok etadigan har bir fanning tilga nisbatan o‘z 
munosabati bor. Bu munosabat har bir ijtimoiy fanning tilning qaysi 
aspektini o‘rganishi bilan xarakterlanadi. Tilshunoslik falsafa bilan 
chambarchas bog‘liq. Falsafa tilshunoslikning metodologiyasini belgilab 
beradi. Ushbu qo‘llanmada tilning nazariy-falsafiy masalalari quyidagi 
besh yo‘nalish asosida talqin etiladi: 
1.Tilning kelib chiqishi va rivojlanishi; til va nutq falsafiy masala 
sifatida.
2.Til va tafakkur, mantiq va tilshunoslik munosabatlari. 
3.Til ramziy tizim sifatida. 
4. Tillarning rivojlanishi va o‘zaro ta’siri masalalari. 
5. Grammatik talqinlarning falsafiy masalalari. 
Hozirgi zamon tilshunosligi til (lison) mohiyatini ochishda dialektik 
falsafa, lisoniy birliklar haqida ilmiy-nazariy hukm chiqarish jarayoni
dialektik gnoseologiya, jumladan, dialektik-logik kategoriyalardan onglilik 
va izchillik bilan foydalanishni taqozo etadi. Tilga falsafiy yond
a
shish 
deganda 
dealektikaning 
umumiylik~xususiylik, 
mohiyat~hodisa, 
imkoniyat~voqelik, sabab~oqibat kategoriyalarining til tizimi birliklariga 
bevosita amaliy tatbiqini tushunish zarur. 
Dialektika nima? Dialektika –yunoncha dialektike (techne) so‘zidan 
olingan bo‘lib, “suhbat olib borish”, “bahslashish san’ati” degan 
ma’nolarni anglatadi. Dialektika borliqning vujudga kelishi, uning 
taraqqiyoti haqidagi falsafiy ta’limot, fan hamda voqelikni bilish va unga 
asoslangan tafakkur uslubi hamdir.
Kategoriya nima? Kategoriya so‘zi qadimgi yunon tilidan olingan 
bo‘lib, «izohlash», «tushuntirish», «ko‘rsatish», degan ma’nolarni 
anglatadi. Falsafa tarixida mazkur tushunchani Arastu “Kategoriyalar” 

---

25 
kitobida ilk marta obyektiv voqelikning umumlashgan in’kosi sifatida 
talqin etgan. 
Dialektikada xususiylik umumiylikning, voqelik imkoniyatning, hodisa 
mohiyatning, oqibat sababning, tasodifiylik zaruratning yuzaga chiqish, 
voqelanish shakli ekanligi sizga o‘rta maktabning “Jamiyatshunoslik” 
fanidan yaxshi tanish.
Quyida dealektik kategoriyalar xususida biroz to‘xtalib o‘tamiz: