Abuzalova M

fonema va transkripsiyadir. 

---

 
Nutq  tovushlarining,  yozuvdagi  shartli  ifodasi  harf  hisoblanadi.  Tovush 
bilan  harfni  farqlash  lozim,  ular  bir  narsa  emas.  Tovush  nutqqa  xos  birlik  bo`lsa, 
harf  yozuvga  tegishlidir.  Harf  ham  ijtimoiy  qiymatga  ega,  biroq  u  o`z  ijtimoiy 
xizmati bilan tovushga teng kela olmaydi. Tovushga nisbatan harfning vazifasi bir 
qadar  chegaralangan.  Chunonchi,  o`t  (olov),  o`t  (maysa),    o`t  (fe‟l),  o`tkazmoq, 
o`tqazmoq,  o`tqizmoq,  noo`rin,  do`ppi,  o`n,  o`q  so`zlarining  hammasida  [o`] 
tovushi  ishtirok  etadi.  Ammo  bu  so`zlar  tarkibidagi  [o`]  tovushining  talaffuzi 
aynan  bir  xilda  emas,  ma‟lum  darajada  farqlanadi.  Yozuvda  esa  tovushning 
serqirraligi  hisobga  olinmaydi  va  birgina  harf  bilan  ifodalanaveradi.  Zero,  harf 
yuqorida ta‟kidlaganimizdek, tovushning barcha xususiyatlarini aks ettira olmaydi. 
 
Tovush  so`zining  faqat  moddiy  qobig`igina  bo`lib  qolmay,  balki  so`z  va 
so`zshakllarni  o`zaro  farqlash,  ma‟no  ajratish  vazifasini  ham  bajaradi.  Bu  sizga 
“Fonema” mavzusidan yaxshi tanish. Demak, nutq tovushlari ifodasining yana bir 
ko`rinishi  fonema  bo`lib,  fonemani  harfdan  farqlash  juda  zarurdir.  Ma‟lumki, 
fonema  eng  kichik  til  bo`lagi  bo`lib,  so`zlarni,  morfemalarni  o`zaro  farqlashga 
xizmat qiladi. Masalan, tor, tar, ter, tir, tur, to`r so`zlarida [a], [o], [e], [i], [u], [o`] 
unlilari  fonemalar  hisoblanadi.  Sor,  bosh,  qol,  dog`,  nok,  goh,  joy  kabi  so`zlarda 
[s],  [r],  [b],  [sh],  [q],  [l],  [d],  [g`],  [n],  [k],  [g],  [h],  [j],  [y]  undoshlari  ma‟no 
farqlovchi fonemalardir. 
 
O`rdak so`zidagi har bitta  tovush (harf) alohida fonemadir. Ammo o`, r, d, 
a, k,  tovush (harf)lari alohida olib qaralganda fonema bo`la olmaydi. Fonema bilan 
harf  tushunchalari  o`zaro  uzviy  bog`liq,  ammo  ular  aynan  bir  narsa  emas.  Harf 
yozuv  birligi,  fonema  esa  tilshunoslikning  “Fonologiya”  sathida  o`rganiluvchi  til 
birligidir. 
 
Muayyan  til  yoki  shevadagi  tovushlar  talaffuzini,  ayrim  shaxslar  nutqini 
maxsus  belgilar  orqali  aynan  yozib  olish  transkripsiya  deyiladi.  Transkripsiya 
latincha  “transciptio”  so`zidan  olingan  bo`lib,  “qayta  yozish”  degan  ma‟noni 
bildiradi.  Fan  olamida  transkripsiya  so`zi  turli  ma‟nolarda  qo`llaniladi.  Masalan, 
biologiyada  tirik  hujayralarda  matritsa  –  dezoksiribonuklein  kislota  (DNK)da 
ribonuklein  kislota  (PNK)  biosintezining  amalga  oshish  jarayoni  tushinilsa, 
musiqada  ayrim  musiqa  asarini  boshqacha  tarzda  – biror so`zga  moslab ifodalash 
(aranjirovka) yoki erkin qayta ishlash tushiniladi. 
 
Tilshunoslikda  esa  keng  ma‟noda  atoqli  –  geografik,  tarixiy  va  boshqa 
nomlarning  ma‟lum  bir  qoida  asosida  berilishi;    tor  ma‟noda  esa  transkripsiyaga 
yuqorida  berilgan  ta‟rif  asosi  anglashiladi.  Bu  atama  ko`pincha  keyingi  ma‟noda 
ishlatiladi.   Demak,  transkripsiya  nutq  tovushlarining  barcha  xususiyatlarini 
yozuvda aniq ifodalsh vositasi bo`lib, yozuvning shartli, sun‟iy  turidir.  
 
Transkripsiya    o`rganish  nima  uchun  kerak?  Bu  savolga  shunday  javob 
berish mumkin:  
 
birinchidan, transkripsiya og`zaki nutq jarayonida talaffuzning yozuvda aks 
ettirilmagan  tovush  xususiyatlari  va  yozuvdagi  matnlarni  to`g`ri  va  juda  aniq 
ifodalash uchun zarur; 
 
ikkinchidan, qadimgi  yozuvlarni to`g`ri o`qish, o`rganish, o`qilishi qiyin va 
murakkab bo`lgan ieroglifik va bo`g`inli yozuvlarni o`rganish uchun zarur; 

---

 
uchinchidan,  orfografiya  qoidalarida  tarixiy-  an‟anaviy  tamoyil  saqlangan 
tillarni o`rganish ishlarini osonlashtiradi; 
 
to`rtinchidan, chet tillarning talaffuzini o`rganishda katta ahamiyatga ega. 
 
Transkripritsiya  tamoyillari  o`ziga  xos  xususiyatlarga  ega  bo`lib,  u 
orfografiyaning  fonetik,  morfologik,  shakliy  va  tarixiy  –  an‟anaviy  prinsiplaridan 
farq  qiladi.  Transkripsiyaning  asosiy  tamoyiliga  ko`ra  so`zlar  qanday  eshitilsa, 
shunday  yozib  olinadi.  Bu  holat  qisman  orfografiyaning  fonetik  prinsipiga 
o`xshaydi. Biroq orfografiyada odatda bir tovush bitta harf bilan ham, ba‟zan bitta 
tovush ikki harf bilan ham yoki, aksincha, ikki tovush bitta harf  bilan (bunda kirill 
alifbosidagi  e,  ѐ,  ю,  я  grafemalari  nazarda  tutilmoqda)  berilishi  ham  mumkin. 
Transkripsiyada esa hamma vaqt bir tovush harf (belgi) bilan beriladi. 
 
Transkripsion  belgilar  xalqlar  o`rtasida  keng  tarqalgan  an‟anaviy  alifbolar 
asosida  tuziladi.  Ularga    qo`shimcha  belgilar  ham  qo`shiladi.  Transkripsion 
belgilar  soni  asos  qilib  olingan  alifbo  harflari  sonidan  ko`p  bo`ladi.  Asosiy 
transkripsion  belgilarga  qo`shiladigan  qo`shimcha  belgilar  diakritik  belgilar 
deyiladi.  
 
Transkripsiyada  yozib  olinayotgan  materialni  mumkin  qadar  aniq  qilib 
berish  maqsadida  shartli  belgilardan  ham  foydalaniladi.  Transkripsiyada  
ishlatilishi  mumkin  bo`lgan  ba‟zi  shartli  ifoda  va  diakritik  belgilar  haqida 
ma‟lumot beramiz. 
 
[      ]  –  umumiy  matndan  ajratilib,  transkripsiya  uchun  tanlangan  so`zlar 
ko`rsatiladi. 
 
// - bu belgi ikkita shaklning bajaradigan funktsiyasi (vazifasi) jihatdan teng 
huquqqa ega ekanligini ko`rsatish uchun qo`llaniladi: - dek // - day