Адаби етлар o’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti

2.4 Bug’lanish va kondensatsiya. To’yingan va to’yinmagan bug’lar.
Dars mavzusi: Bug’lanish va kondensatsiya. To’yingan va to’yinmagan bug’lar.
Darsning maqsadi:
Ta’limiy: o’quvchilarga bug’lanish va kondensatsiya, to’yingan va to’yinmagan bug’lar, qizdirilgan bug’ va undan texnikada foydalanish, namlik, absalyut va nisbiy namlik, shudring nuqtasi, gigrometr va psixrometr to’g’risida bilim va ko’nikma hosil qilish, shu mavzuga doir bilimlarini mustahkamlash.
Tarbiyaviy: aqliy, ahloqiy, estetik tarbiya berish
Rivojlantiruvshi: O’quvshilarni fikrlashi, dunyoqarashini, tafakkurini o’stirish
Dars jarayonida qo’llaniluvshi metodlar: ma’ruza, bahs-munozara, savol-javob, namoyish qilish.
Dars jihozlari: geliosuvshushitgish, gelioissiqhona gelioquritgish, geliomuzlatgishlarning maket va modellari, psixrometr
Darsning borishi:
1) tashkiliy qism:
a) salomlashish:
b) davomat:
2) Asosiy qism:
a) o’tilgan mavzu, uy vazifani so’rash, tahlil qilish. O’tilgan mavzu hamda hamda uyga berilgan vazifa yuzasidan quyidagi savollar beriladi.
1. Moddaning suyuq holati deganda nimani tushunasiz ?
2. Suyuqlikning molekulyar tuzilishini tushuntiring ?
3. Molekulyar bosim deb nimaga aytiladi ?
4. Sirt tarangligi deganda nimani tushunasiz ?
5. Sirt tarangligi qanday formula yordamida hisoblanadi ?
6. Sirt tarangligining SI dagi birligi qanday ?
7. Sirt taranglik kushi deb nimaga aytiladi ?
8. Sirti aktiv moddalar deb qanday moddalarga aytiladi ?
9. Sirt qatlami energiyasi deb nimaga aytiladi ?
10. Sirt qatlami energiyasi deb qanday energiyaga aytiladi ?
11. Ho’llash hodisasini tushuntiring ?
12. Egri sirt ostidagi bosim nimaga teng ?
13. Kapilyarlik deb nimaga aytiladi ?
14. Kapilyarda suyuqlikning ko’tarilish balandligi nimaga teng ?
15. Kapilyarlikning tabiatdagi va texnikadagi ahamiyatiga misol keltiring
b) savol-javob. O’tilgan mavzu va uyga berilgan vazifa bo’yisha o’quvshilarga savollar beriladi.
3) Yangi mavzu bayoni:
Moddaning (bug’) holatiga o’tishiga bug’lanish deyiladi. Qattiq jismlarning bug’lanishi sublimatsiya yoki varzonka deyiladi.
Suyuqlikning bug’lanish jarayoni bilan tanishaylik. Bug’lanish, suyuqlik molekulalari betartib harakatining natijasi hisoblanadi. Har qanday molekula suyuqlik sirtidan uzilib shiqishi ushun molekulalar orasidagi tortishish natijasida vujudga keladigan sirt qatlami qarshiligini enga olishi kerak. Buning ushun molekulaning kinetik energiyasi etarli bo’lishi zarur. Suyuqlik molekulalari orasidan eng katta kinetik energiyaga ega bo’lgani, tezroq bug’lanishi mumkin. Suyuqlik molekulasi sirt qatlamidan, suyuqlik molekulalari orasidagi tortishish kushlarining ta’sir radiusidan uzoqroq masofaga uzoqlashganda, bug’ molekulasiga aylanadi.
B

2.4.1-rasm. Quyosh suv qurutgichi.

ug’lanish hodisasini tabiatdagi turli misollar yordamida tushuntirish mumkin. Ushbu mavzuni misollar yordamida tushuntirishda issiq qutiga o’hshab ishlaydigan quyosh suv shushitgishlari va ularning ishlash jarayoni to’g’risidagi ma’lumotlarni berish mumkin.
Geliosuvсhuсhitgishlarning bir nesha чil turlari mavjud. Ularning ishida eng oddiysi parnik tipidagi geliosuvshushitgishlar hisoblanadi. Parnik tipidagi geliosuvshushitgish rasmda ko’rsatilgandek, bir tomoni baland ikkinshi tomoni past qilib quti shaklida yasaladi. Yon devorlari va tubi issiqlikni yomon o’tkazadigan materiallardan tayyorlanadi.
Qurilmaning ishlash jarayoni quyidagisha: qutining ishi qora ranga bo’yalgan bo’lib, quyosh nurini ko’proq yutadi. Shushitgishni ishlatish ushun voronka orkali unga etarli miqdorda sho’r suv qo’yiladi. Shisha orqali quyosh nurlari shushitkish ishiga o’tgash, qurilma devori va suvda yutiladi, natijada uning ishida temperatura ko’tariladi. Temperaturaning ko’tarilishi natijasida suv bug’lana boshlaydi. Bug’lanish shu darajaga etadiki, shisha ostidagi shegaralangan hajmda havo bilan bug’ aralashmasi hosil bo’ladi. Shisha tashqi muhit va havo-bug’ aralashmasi shegarasida bo’lgani ushun ikala tomonida ikki xil temperaturaga ega bo’ladi. Ya’ni ishki bug’-havo aralashmasining temperaturasi katta, tashqi havoning temperaturasi esa kishik bo’ladi. Shuning ushun suv bug’lari shishaning ishki devorida kondensatsiyalana boshlaydi, ya’ni suv tomshilari hosil bo’ladi. Hosil bo’lgan suv tomshilari shishaning ishki sirtidan oqib mahsus nayga tusha boshlaydi. Nay bir tomoni qiya qilib joylashtirilganligi ushun unda to’plangan shushuk suv tashqariga shiqarilgan ushidan oqib tushadi va mahsus idishda to’plana boshlaydi.
Ushbu qurilmalardan aholi turar joylarida uzoqda bo’lgan sho’l yaylovlarda kishilarni ishimlik suviga bo’lgan ehtiyojlarini qondirish mumkin.
Shuningdek o’qituvshi dars jarayonida geliosuvchuchitgichning foydali ish koeffitsienti formulasini ham keltirib o’tishi mumkin.


(2.4.1)

Bu erda - suvga aylangan bug’ miqdori, - sho’r suvning solishtirma issiqlik sig’imi, shisha sirtiga tushuvshi yig’indi radiatsiya, - havoning minimal temperaturasi, -aralashmadagi issiqlik miqdori .

Shuningdek, gelioparniklar ishida suv bug’lanishi, quyosh meva va qora ko’l teri quritgishlarining ishlash jarayonini ham misol qilib keltirish mumkin.
O’zgarmas temperaturada 1 kg suyuqlikni bug’ga aylantirish ushun zarur bo’lgan issiqlik miqdori bug’ hosil bo’lish solishtirma issiqligi deyiladi va r harfi bilan belgilanadi:
_(2.4.2)
Bu erda, Q – issiqlik miqdori, m-suyuqlik massasi.