Adabiy tur, termin, tahrir va muharrirlik

Shu, desang, bordim ... nima, gudid qilurasan, etgan 
gapingga 
atvechat 
qilasanmi, 
y o ‘q, 
atvechat 
qilasanmi? 
Korochchisi, 
boshqa 
gudid qima 
... 
sanminan 
voobshe 
gaplashmiman, x o ', tashindimi? Konchay ... Q o ‘q san, о ‘zing 
kimminan 
gaplashvotganini 
bilasanmi? 
Lyuboyini sindirib 
qo ‘yaman ...
Har ikki nuqtadan uning egasi kim, ongi, saviyasi, madaniyati 
qay darajada ekanligi jamiyatda qanday o 'rin tutishligi ayon 
b o ‘ladi.
Demak, nutq madaniyati, aytish mumkinki, baholovchi fan 
hisoblanadi. U asoslarini baholaydi, m e’yoriylashganlik darajasini 
aniqlaydi. Muayyan nutqiy vaziyatda mazmunan o ‘rinli o ‘rinsiz 
ekanligini tahlil etadi.
Uslubiyat nutq madaniyati sohasidagi tadqiqotlarga nazariy 
asos b o ‘lib hisoblanadi. O 'rganilayotgan til unsurlari uslubiyat 
nuqtayi nazaridan aniq tavsifga ega b o ‘ladi.
“Til madaniyati yoki nutq madaniyati haqidagi fan ham 
nazariy, ham amaliy fan (yoki tadqiqot sohasi), til uslubiyati va 
nutq uslubiyati bilan turdosh hisoblanadi”30.
Demak, nutq madaniyati fani bilan uslubiyat fanining tadqiqot 
obyekti yozma va og‘zaki nutq hisoblanadi, nutqnt baholash nutq 
madaniyatining, nutqni adabiy nutq, nutqning turli janrlariga qay 
darajada mosligi hamda adabiy nutq m e’yorlaridan mosligi hamda 
adabiy nutq m e’yorlaridan chetga chiqishliklami 
o‘rganish 
uslubiyatning predmeti hisoblanadi.
Uslubiyatga bag‘ishlangan adabiyotlarda uslublar quyidagicha 
guruhlanadi:
1. Ilmiy uslub.
2. Badiiy uslub.
3. So‘zlashuv uslubi.
,0
Виноградов В.В. Проблемы русского языка. -М осква. 1981. -175-6.
101

---

7-§. Ilmiy uslub quyidagi sohaviy uslublarni o ‘z ichiga 
oladi:
a) ilmiy-texnikaviy uslub;
b) ilmiy-tadqiqot uslubi;
v) ilmiy-ommabop uslub;
g) ilmiy-publitsistik uslub.
Bular barchasi yozma nutqdagi uslublar b o iib , ular bilan bir 
qatorda, o g ‘zaki nutq uslublari ham bor. Bular: radionutq; 
kinonutq, telenutq.
Albatta, adabiy nutqni ta'riflash uchun yana boshqa jihatlar 
ham b o ‘lish ehtimoli y o ‘q emas. Bu tadqiqot mohiyatiga b o ig a n
yondashuv, bayonning maqsadi va vazifasi bilan bog‘liqdir.
8-§. Ilmiy uslub fan sohalarida ilmiy bilish uchun amal qiladi, 
uning asosiy vazifasi m a’lumot (informatsiya) berish. Mazkur 
uslubda, asosan, ilmiy terminlardan foydalaniladi. Ular mantiqiy 
idrok etilgan tushunchalami belgilashga xizmat qiladi hamda 
mantiqiy axborot tashiydi. Bu uslubda, asosan, umummilliy va 
mavhum (abstrakt) m a’noii so‘zlar ko‘p uchraydi. Ilmiy uslubda ot 
turkumiga mansub so‘zlardan foydalaniladi, bu ushbu uslubning 
nomlash (nominativ) tavsifga egaligi (asosan, belgilash, hodisani 
tavsiflash)m ko‘rsatadi. Bu uslubda birlikdagi muayyan otlar 
umumlashgan 
m a’no 
kasb 
etadi, 
ko‘pgina 
ajratilgan 
va 
ashyoviylashgan otlar k o ‘plik sonida keladi, birinchi shaxs 
ko‘plikdagi shakldan va birgalik m a’nosidan faol foydalaniladi, 
o ‘tgan zamon majhul sifatdoshining faol shaklidan, o ‘zlik -
shaxssiz 
shakldan, 
shaxsi 
n o m aiu m
shakllardan 
ham 
foydalaniladi. Sintaktik konstruksiyalar ham grammatik, ham 
mantiqiy jihatdan to ‘laqonli gaplar, odatda, murakkab va 
murakkablashtirilmagan 
b o ‘ladi, 
bularda 
sabab-oqibat 
aloqadorligining 
ifodasi 
ustunlik 
qiladi, 
sifatdosh 
о ‘rami, 
ravishdosh o ‘rami uchraydi. Ilmiy uslubda chizmalar, jadvallar, 
diagrammalar, alohida tenglamalar, statistika m a’lumotlari k o ‘plab 
uchraydi. Bu uslub qisqa, lo iid a b o iish i, mazmunning aniqligi, 
ochiqligi, 
ochiq-oydinligi, 
obyektivligi, 
mantiqiyligi 
va 
isbotlanganligini ta ’minlashi zarur.
102

---