Adabiy tur, termin, tahrir va muharrirlik
Download 6.03 Mb. Pdf ko'rish
|
Z. Toxirov - Adabiy tur, termin, tahrir va muharrirlik mahorati
- Bu sahifa navigatsiya:
- ADABIY TUR, TERMIN, TAHRIR VA MUHARRIRLIK MAHORATI 0 ‘ZBEKIST0N RESPUBLIKASI
- Toshkent “Innovatsiya-Ziyo” 2020
ADABIY TUR, TERMIN, TAHRIR VA MUHARRIRLIK MAHORATI 0 ‘ZBEKIST0N RESPUBLIKASI OLIY VA 0 ‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI Z. T. Taxirov ADABIY TUR, TERMIN, TAHRIR VA MUHARRIRLIK MAHORATI o ‘quv qo'Hanma 5220100 - Jurnalistikayo'nalishi va 5A220104 — Noshirlik ishi va muharrirlik mutaxassisligiga tavsiya etilgan Toshkent “Innovatsiya-Ziyo” 2020 QoMyozmani baholashda unga qo‘yiladigan talablar ichida m uallif tomonidan terminlarning qoMlanilishiga alohida e ’tibor beriladi. Har qanday asarda uning qaysi turga mansubligidan q at’iy nazar. muayyan miqdorda terminlar uchraydi. Uiarni adabiy tahrir nuqtayi nazaridan tahlil qilish faqat adabiy turi bilangina emas, balki uslub bilan adabiy asar qaysi auditoriyaga m o ‘1jallanganligi bilan ham b o g ‘liqdir. Adabiy tahrir hamon til va uslub bilan jips bog‘liq ekan, dcmak, tcrmin (maxsus so ‘z va so‘z birikmasi)ning o ‘rinli qo‘ilanilganligi hamda uslubga muvofiqligi masalasi ham nazariy, ham amaliy jihatdan muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa ilm, fan- texnika jadal rivojlanayotgan, axborot ayirboshlash sur’ati mislsiz oshgan bugungi kunda ushbu masala alohida dolzarblik kasb etadi. Termin shu kungacha faqat tilshunoslik fani nuqtayi nazaridan o 4rganilgan ayrim m aaolalar e ’lon qilingan. Bundan tashqari, o'zbek adabiy tilidan universitetlaming filologiya fakultetlari, pedogogika universitetlari uchun yaratilgan darsliklaming leksikologiya qismida m a’lumotlar b erilad i1. M avzu magistrlik dissertatsiyasi darajasida birinchi marta tadqiq etilmoqda. M atn tahririda terminlarning berilishi ilmiy-ommabop, ommaviy-siyosiy, o ‘quv adabiyotlarida, shuningdck, ensiklopedik adabiyotlar doirasida berilishi adabiy tur va uslub jihatidan ko'rib chiqilmoqda. Adabiyot ayrim turlarining matnlarini tahlil va tahrir qilishda terminlarning q o ‘llanishi va ulardan asar turi, tili va uslubiga k o ‘ra, foydalanish bo‘yicha ko'rsatm alar, misollar (terminlar) tahlili jum alistika yo‘nalishi bakalavriatlari, noshirlik ishi va tahrir ixtisosligi magistrantlari uchungina emas, balki ilmiy, ilmiy- ommabop, ommaviy-siyosiy. o ‘quv adabiyoti, ensiklopedik ! Ш оабдурахмоиов Ш .. А скарова М., Х,ожиев А. ва б. Х озирги узбек адабий тили, 2 -кием. -Т У к ш у в ч и , 1 9 8 0 ..- 127-131-Ь. У збек ш л и л екси кологи яси .-Т .: Ф аи, 1981. 17-40-Ь. matnlar tahriri bilan shug‘ullanuvchi muharrirlar, terminshunoslik, kitobshunoslik bilan shug‘ullanuvehi mutaxassislar uchun ham foydadan xoli emas. Noshirlik ishi, matbuot. radio va televideniyadagi faolivatni matnsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Demak, matn bor ekan, u, albatta, tahrirdan o'tishi lozim, zero, tahrirsiz matnni e ’lon qilish mumkin emas. Chunki muharrir tahriridan o ‘tmagan qo‘lyozma nashriyot, jurnalistik asar hisoblanmaydi. Bugungi internet oraali ketayotgan xoh ilmiy, xoh jurnalistik materiallar imloviy, uslubiy, mantiqiy jihatdan mutlaqo talabga javob bermaydi. Bu materiallarning mualliflari, balki, o ‘z sohasi bo‘yicha yetuk mutaxassis b o ‘!ishi mumkin, lekin muharrir emas. Malakali muharrir b o ‘lishi uchun tahrir ilmiy nazariyasini puxta egallagan, amaliy malaka va ko‘nikmaga ega bo'lishi kerak. Muharrirlik mahoratiga ega b o ‘lish uchun to ‘rt bosqichdan o ‘tish, shuningdek, ham nazariy, ham amaliy bilimlami to ‘liq o ‘zlashtirish talab etiladi. Q o‘llanmaning 1-2-3-boblarida, asosan, qanday nazariy bilimlami o ‘zlashtirish zarurligi, 4-bobda esa matn tahriri bo‘yicha malakaga ega bo‘lishi uchun misollar (matnlar) berildi va qanday tahliliy va tahririy ishlami amalga oshirish usullari ko‘rsatildi. Q oilanm adagi mavzular bo‘yicha bakalavr va magistrlarga rhaxsus kurs o ‘qish, kurs ishi yozishni topshirish mumkin. I Q ISM . ADABIY TU R , T E R M IN VA T A H R IR 1 BOB. M A TN , ADABIY N U TQ , USLUB VA ADABIY T A H R IR • M atn ninia? • M atn d a tinish b elg iiarining o ‘rni. • M atn tu zishda sin tak tik b irlik la rn in g o ‘rn i va ah am iyati. l-§ . M atn - n u tq n in g yozuvdagi ifodasi Matn tushunchasiga turli adabiyotlarda berilgan ta ’riflami ayni bir xil deb bo‘lmaydi. Bu holni qanday izohlash mumkin? Bizningcha bunga sabab matnlarga xos jihatlar ayni bir xil ernasligidadir. Ular hajmiy, m a’noviy va vazifasiga, tuzishdan maqsadiga ko'ra farqlanishi ham sabab boMsa kerak. Masalan, adabiy tahrir darsligida berilgan izohli lug‘atda u shunday ta ’riflanadi, aynan keltiramiz: “ Matn (ar. mundarija) - 1) muallifning o ‘z so‘zi; 2) yozilgan voki bosilgan maqola, undagi chizmalar, tasvirlar, ilovalar va boshqalar bundan mustasno; 3) musiqa asari (opera, romas va hokazolar) ga tegishli so ‘z2. Endi boshqa manbalardagi ta ’riflarga e ’tibor beraylik: “Tekst (lot.) 1) muayyan tilning qonun-qoidalari, sistemasiga m uvofiq tuzilib, axborot bcruvchi gaplar, so ‘zlar (semiotikada - belgilar) izchilligi; 2) so‘z asari: badiiy adabiyotda tabiiy til belgilari (so‘z!ar) va murakkab estetik belgilar (poetik til, syujet, kompozitsiya va h.k) dan tuzilgan to‘la asar yoki uning parchasi; 3) muallifning ilova va tushuntirishlardan holi asari; 4) nashrda T.ning rasm, chizma va formulalaridan farqli ravishda so ‘z bilan itodalangan qismi; 5) bosmaxona shrifti, kegli (o ich am i) 20 punkt (taxm. 7.5 mm)ga teng”3. : Tohirov Z.T. A dabiy tahrir. D arslik-T .: T afakkur B o ‘stoni, C h o ip o n nom idagi NM1U, 2012- 306-b 3 Э нциклопедии лука г. ^ з б е к экц иклоп ед ияси Бош редакцияси, 1990. - 254-Ь. Matn ta ’rifi turli manbaiarda ayni bir xil emas, degan fikrimizning isboti uchun yana misollar keltiramiz. “Matn - [(yelka), nutqning yozuvdagi ifodasi, tekst] 1. Yozuvda yoki bosrna holda shakllantirilgan mualliflik asari yoki hujiat. 2. Bosnia nashming rasm, chizma va izohlarsiz asosiy qismi4 . Matn xususidagi fikrlami umumlashtiririb shundav xulosaga. kclish mumkin. Dcmak, avvalo, matn - nutq egasining o ‘z so'zi, nutqning yozuvdagi aksi, tugallangan asar, nashr etish uchun barcha talablarga rioya etib tayyorlangan q o ‘lyozma, m uallif nusxasi, nashriyot asl nusxasi, asarning chizma, rasm, tenglama, ilova, izoh, sharh, nota belgiiari va boshqalardan holi qismi va nihoyat tahrir obyekti. Albatta, bu ta’riflarimizni yuz foiz mukammal deya olmaymiz. Boisi, matnga tuzatish kiritish deganda, matn so‘zi butun emas, qism ma no ifodasini beradi, demak, asarning ayrim qismi, bo'lagi ham matn deyiladi. Adabiy tahrir ilmida har qanday matn tahrirga muhtoj ekanligi ta’kid etiladi. Tahrir nuqtayi nazaridan matn quyidagi talablarga to ‘liq javob berishligi lozim: Asar, birinchidan, adabiy nutq m e’yorlariga to ia amal qilingan holda yozilishi, ikkinchidan, tuzilishi (kompozitsiyasi) asar qaysi adabiy turga mansub b o ;Isa. shunga mos tanlangan b o ‘lishi, uchinchidan, adabiy tur uslubiga va so‘zlardan o'rinli foydalanilganligi, term inlar har jihatdan asarning sohaviyligiga ko‘ra, to ‘g ‘ri tanlangan b o iish i shart. Adabiy nutq m e’yorlariga rioya etilganlik matn (asar) qaysi tur o'quvchiga m o ‘ljallanganligiga qaramay, barcha uchun birdek tushunarli bo‘lishini ta’minlaydi. Matnga q o ‘yiladigan bunday talab quyidagilar imkonini beradi: - m uallif nima haqda yozayotganini chuqur idrok etish; - tushuncha hosil qilisnda m uallif qanday shartli belgilardan foydalanganligini tasavvur etish; - matn o ‘z mazmuni va shakliga k o ‘ra, o ‘quvchilaming qaysi turiga m o‘ljallanganligini aniqlash; 4 O 'z b c k tiliiiing izobli lug'ati. O 'zb ek isto n M illiy ensiklopediyasi D avlat ilm iy nashriyoti, 2.006.- 557-b. 7 - tayin o ‘quvchi matnni qanday tushunganligini anglash; - matnda nima deyilmoqchi va undan maqsad nima ekanligini belgilash. M atnning adabiy nutq m e’yorlari (til fonetikasi, leksikologiyasi morfologiyasi va sintaksisi)ga mosligi, garchi adabiy asar muayyan sohaga taalluqli b o ‘lsa-da, shu sohadan mutaxassis bo‘lmagan, yoshidan qat’iy nazar o ‘rta m a’lumotli yoki o ‘rta maxsus, oliy maMumotli barcha kitob o ‘quvchi!ar uchun tushunarli bo‘ladi. Bundan shunday xulosa kelib chiqadi: - asar, u - adabiy b o ‘ladimi, matbuot, radio, televideniya uchun m o‘ljallangan bo‘ladimi, qonunchilik hujjati matni va boshqa tur b o ‘ladimi, badiiy, siyosiy, ilmiy, ommaviy-siyosiy, ilmiy-ommabop, m a’lumotnoma, ensiklopedik, bundan qat'iy nazar, adabiy nutq m e’yorlariga rioya ctilgan bo‘lishi kerak. Faqat badiiy asar matnidagini o ‘rni bilan, obrazlilik tamoyiliga k o ‘ra, istisno mavjud. Bunda, albatta, personaj nutqi nazarda tutilmoqda, boshqa hollarda qoida yagona! Matn hajmidan qat’iy nazar axboriylikka ega b o ‘lishi kerak, shunga ko‘ra, uni tashkil etuvchi unsur, avvalo, so‘z, qolaversa, so‘z birikmasi, jum la hisoblanadi. Demak, matn muallifi adabiy nutqga qabul qilingan (adabiy nutq lug'atiga kiritilgan) so‘zlar yozilishi, jum la tuzish, qoidalarini yaxshi bilishi kerak. Lekin matn tuzishda bular ham hammasi emas, matn to ‘liq adabiy nutq talablariga mos bo‘lishi uchun matn muallifi so‘zlarning m e’yoriy talaffuzi, ularga turli m orfologik unsurlaming qo‘shilishi, so ‘z birikmasi hosil qilishda birikmaga kirishayotgan so ‘zlar, jum la tuzishda gap bo‘laklari o ‘z o ‘mida, mantiqan to‘g ‘ri ekanligiga alohida e ’tibomi qaratishi lozim. Demak, asar matni til unsurlari yordamida yozuvda aks etgan nutq’’5. Shunga ko‘ra, u so ‘z, so ‘z birikmasi, jum la (gap) va iboralardan tashkil topadi, so'zlar, jum lalar, sintaktik birikuvga kiradi. Aytish joizki, asar matni, bu - yozuvda ayonlashgan fikr. Fikr esa so'zlar, ulaming birikmaga kirishishi va ulardan tuzilgan ! М ильчин А .Э .М етодика редактирован ие текста -М о ск в а: К нига, 1980. - 37-6. 8 jum lalarda yuzaga chiqishi. Agar nutq unsurlari yozuvda adabiy nutq m e’yorlariga amal qilingan holda qo'llanilm asa, unda fikr raujmal, mantiqdan yiroq bo'ladi, matnning axboriylik xususiyatiga putur yetadi. Ayrim so ‘zlarning til egasi bo'lg an xalq nutqidagi talaffuzi adabiy nutq m e'yorlarida talaffuz etilishi va yozilishida farqlanadi. Masalan, to'ppi (qarluq dialekti) - do‘ppi, boxcha - boqcha, tovcha - tokcha va h. B a’zi so‘zlar tildagi turli dialektlarda shakian bir xil bo‘lsa-da, m a’nosi boshqa-boshqa. Masalan, shoti (Farg‘ona shevasida - narvon), shoti (Toshkent shevasida - arava shotisi). Adabiy nutqda do‘ppi, boqcha, tokcha. narvon qabul qilingan. Q o‘shimchalar xususida ham shunday holni kuzatamiz. Masalan, o ‘g ‘iz shevasida adabiy nutqdagi o ‘rin kelishigi qo‘shimchasi -da. o‘rnida j o ‘nalish kelishigi qo‘shimchasi -ga keladi: poyezdc/a keldim - poyezdga keldim. Shevalarda tushuin va qaratqich kelishigi qo‘shimchasi vazifasini - ni bajaradi: bizni mahalla bizning mahalla. Ot so‘zga qo‘shilib sifat yasovchi qo‘shimcha bilan sifatga qo‘shilib mavhum ot yasovchi, otga q o ‘shilib tegishlilik, joy bilan bog‘liqlik m a’nosi ifodasini beruvchi -li, -lik, Download 6.03 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling