Adabiy tur, termin, tahrir va muharrirlik

---

ADABIY TUR, TERMIN, 
TAHRIR VA MUHARRIRLIK
MAHORATI

---

0 ‘ZBEKIST0N RESPUBLIKASI 
OLIY VA 0 ‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
Z. T. Taxirov
ADABIY TUR, TERMIN, 
TAHRIR VA 
MUHARRIRLIK MAHORATI
o ‘quv qo'Hanma
5220100
-
Jurnalistikayo'nalishi va 5A220104 — Noshirlik ishi 
va muharrirlik mutaxassisligiga tavsiya etilgan
Toshkent
“Innovatsiya-Ziyo”
2020

---

QoMyozmani baholashda unga qo‘yiladigan talablar ichida m uallif 
tomonidan terminlarning qoMlanilishiga alohida e ’tibor beriladi.
Har qanday asarda uning qaysi turga mansubligidan q at’iy 
nazar. muayyan miqdorda terminlar uchraydi.
Uiarni adabiy tahrir nuqtayi nazaridan tahlil qilish faqat adabiy 
turi bilangina emas, balki uslub bilan adabiy asar qaysi auditoriyaga 
m o ‘1jallanganligi bilan ham b o g ‘liqdir.
Adabiy tahrir hamon til va uslub bilan jips bog‘liq ekan, 
dcmak, tcrmin (maxsus so ‘z va so‘z birikmasi)ning o ‘rinli 
qo‘ilanilganligi hamda uslubga muvofiqligi masalasi ham nazariy, 
ham amaliy jihatdan muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa ilm, fan- 
texnika jadal rivojlanayotgan, axborot ayirboshlash sur’ati mislsiz 
oshgan bugungi kunda ushbu masala alohida dolzarblik kasb etadi.
Termin shu kungacha faqat tilshunoslik fani nuqtayi nazaridan 
o 4rganilgan ayrim m aaolalar e ’lon qilingan. Bundan tashqari, 
o'zbek adabiy tilidan universitetlaming filologiya fakultetlari, 
pedogogika 
universitetlari 
uchun 
yaratilgan 
darsliklaming 
leksikologiya qismida m a’lumotlar b erilad i1. M avzu magistrlik 
dissertatsiyasi darajasida birinchi marta tadqiq etilmoqda.
M atn 
tahririda 
terminlarning 
berilishi 
ilmiy-ommabop, 
ommaviy-siyosiy, o ‘quv adabiyotlarida, shuningdck, ensiklopedik 
adabiyotlar doirasida berilishi adabiy tur va uslub jihatidan ko'rib 
chiqilmoqda.
Adabiyot ayrim turlarining matnlarini tahlil va tahrir qilishda 
terminlarning q o ‘llanishi va ulardan asar turi, tili va uslubiga k o ‘ra, 
foydalanish bo‘yicha ko'rsatm alar, misollar (terminlar) tahlili 
jum alistika yo‘nalishi bakalavriatlari, noshirlik ishi va tahrir 
ixtisosligi magistrantlari uchungina emas, balki ilmiy, ilmiy- 
ommabop, ommaviy-siyosiy. o ‘quv adabiyoti, ensiklopedik
! Ш оабдурахмоиов Ш .. А скарова М., Х,ожиев А. ва б. Х озирги узбек адабий тили, 2 -кием. -Т
У к ш у в ч и , 1 9 8 0 ..- 127-131-Ь. У збек ш л и л екси кологи яси .-Т .: Ф аи, 1981. 17-40-Ь.

---

matnlar tahriri bilan shug‘ullanuvchi muharrirlar, terminshunoslik, 
kitobshunoslik bilan shug‘ullanuvehi mutaxassislar uchun ham 
foydadan xoli emas.
Noshirlik ishi, matbuot. radio va televideniyadagi faolivatni 
matnsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Demak, matn bor ekan, u, albatta, 
tahrirdan o'tishi lozim, zero, tahrirsiz matnni e ’lon qilish mumkin 
emas. Chunki muharrir tahriridan o ‘tmagan qo‘lyozma nashriyot, 
jurnalistik asar hisoblanmaydi. Bugungi internet oraali ketayotgan 
xoh ilmiy, xoh jurnalistik materiallar imloviy, uslubiy, mantiqiy 
jihatdan mutlaqo talabga javob bermaydi. Bu materiallarning 
mualliflari, balki, o ‘z sohasi bo‘yicha yetuk mutaxassis b o ‘!ishi 
mumkin, lekin muharrir emas. Malakali muharrir b o ‘lishi uchun 
tahrir ilmiy nazariyasini puxta egallagan, amaliy malaka va 
ko‘nikmaga ega bo'lishi kerak.
Muharrirlik mahoratiga ega b o ‘lish uchun to ‘rt bosqichdan 
o ‘tish, shuningdek, ham nazariy, ham amaliy bilimlami to ‘liq 
o ‘zlashtirish talab etiladi.
Q o‘llanmaning 
1-2-3-boblarida, asosan, qanday nazariy 
bilimlami o ‘zlashtirish zarurligi, 4-bobda esa matn tahriri bo‘yicha 
malakaga ega bo‘lishi uchun misollar (matnlar) berildi va qanday 
tahliliy va tahririy ishlami amalga oshirish usullari ko‘rsatildi.
Q oilanm adagi mavzular bo‘yicha bakalavr va magistrlarga 
rhaxsus kurs o ‘qish, kurs ishi yozishni topshirish mumkin.

---

I Q ISM . ADABIY TU R , T E R M IN VA T A H R IR
1 BOB. M A TN , ADABIY N U TQ , USLUB VA ADABIY 
T A H R IR
• 
M atn ninia?
• 
M atn d a tinish b elg iiarining o ‘rni.
• 
M atn tu zishda sin tak tik b irlik la rn in g o ‘rn i va 
ah am iyati.
l-§ . M atn - n u tq n in g yozuvdagi ifodasi
Matn tushunchasiga turli adabiyotlarda berilgan ta ’riflami ayni 
bir xil deb bo‘lmaydi. Bu holni qanday izohlash mumkin? 
Bizningcha bunga sabab matnlarga xos jihatlar ayni bir xil 
ernasligidadir. Ular hajmiy, m a’noviy va vazifasiga, tuzishdan 
maqsadiga ko'ra farqlanishi ham sabab boMsa kerak. Masalan, 
adabiy tahrir darsligida berilgan izohli lug‘atda u shunday 
ta ’riflanadi, aynan keltiramiz:
“ Matn (ar. mundarija) - 1) muallifning o ‘z so‘zi; 2) yozilgan 
voki bosilgan maqola, undagi chizmalar, tasvirlar, ilovalar va 
boshqalar bundan mustasno; 3) musiqa asari (opera, romas va 
hokazolar) ga tegishli so ‘z2.
Endi boshqa manbalardagi ta ’riflarga e ’tibor beraylik:
“Tekst (lot.) 1) muayyan tilning qonun-qoidalari, sistemasiga 
m uvofiq tuzilib, axborot bcruvchi gaplar, so ‘zlar (semiotikada -
belgilar) izchilligi; 2) so‘z asari: badiiy adabiyotda tabiiy til 
belgilari (so‘z!ar) va murakkab estetik belgilar (poetik til, syujet, 
kompozitsiya va h.k) dan tuzilgan to‘la asar yoki uning parchasi; 3) 
muallifning ilova va tushuntirishlardan holi asari; 4) nashrda T.ning 
rasm, chizma va formulalaridan farqli ravishda so ‘z bilan 
itodalangan qismi; 5) bosmaxona shrifti, kegli (o ich am i) 20 punkt 
(taxm. 7.5 mm)ga teng”3.
: Tohirov Z.T. A dabiy tahrir. D arslik-T .: T afakkur B o ‘stoni, C h o ip o n nom idagi NM1U, 
2012- 306-b
3 Э нциклопедии лука г. ^ з б е к экц иклоп ед ияси Бош редакцияси, 1990. - 254-Ь.

---

Matn ta ’rifi turli manbaiarda ayni bir xil emas, degan 
fikrimizning isboti uchun yana misollar keltiramiz. “Matn - 
[(yelka), nutqning yozuvdagi ifodasi, tekst] 1. Yozuvda yoki bosrna 
holda shakllantirilgan mualliflik asari yoki hujiat. 2. Bosnia 
nashming rasm, chizma va izohlarsiz asosiy qismi4 .
Matn xususidagi fikrlami umumlashtiririb shundav xulosaga. 
kclish mumkin. Dcmak, avvalo, matn - nutq egasining o ‘z so'zi, 
nutqning yozuvdagi aksi, tugallangan asar, nashr etish uchun 
barcha talablarga rioya etib tayyorlangan q o ‘lyozma, m uallif 
nusxasi, nashriyot asl nusxasi, asarning chizma, rasm, tenglama, 
ilova, izoh, sharh, nota belgiiari va boshqalardan holi qismi va 
nihoyat tahrir obyekti. Albatta, bu ta’riflarimizni yuz foiz 
mukammal deya olmaymiz. Boisi, matnga tuzatish kiritish 
deganda, matn so‘zi butun emas, qism ma no ifodasini beradi, 
demak, asarning ayrim qismi, bo'lagi ham matn deyiladi.
Adabiy tahrir ilmida har qanday matn tahrirga muhtoj ekanligi 
ta’kid etiladi. Tahrir nuqtayi nazaridan matn quyidagi talablarga 
to ‘liq javob berishligi lozim: Asar, birinchidan, adabiy nutq 
m e’yorlariga to ia amal qilingan holda yozilishi, ikkinchidan, 
tuzilishi (kompozitsiyasi) asar qaysi adabiy turga mansub b o ;Isa. 
shunga mos tanlangan b o ‘lishi, uchinchidan, adabiy tur uslubiga va 
so‘zlardan o'rinli foydalanilganligi, term inlar har jihatdan asarning 
sohaviyligiga ko‘ra, to ‘g ‘ri tanlangan b o iish i shart.
Adabiy nutq m e’yorlariga rioya etilganlik matn (asar) qaysi tur 
o'quvchiga m o ‘ljallanganligiga qaramay, barcha uchun birdek 
tushunarli bo‘lishini ta’minlaydi.
Matnga q o ‘yiladigan bunday talab quyidagilar imkonini 
beradi:
- m uallif nima haqda yozayotganini chuqur idrok etish;
- tushuncha 
hosil 
qilisnda 
m uallif 
qanday 
shartli 
belgilardan foydalanganligini tasavvur etish;
- matn o ‘z mazmuni va shakliga k o ‘ra, o ‘quvchilaming qaysi 
turiga m o‘ljallanganligini aniqlash;
4 O 'z b c k tiliiiing izobli lug'ati. O 'zb ek isto n M illiy ensiklopediyasi D avlat ilm iy nashriyoti, 2.006.- 
557-b.
7

---

- tayin o ‘quvchi matnni qanday tushunganligini anglash;
- matnda nima deyilmoqchi 
va undan maqsad nima 
ekanligini belgilash.
M atnning 
adabiy 
nutq 
m e’yorlari 
(til 
fonetikasi, 
leksikologiyasi
morfologiyasi va sintaksisi)ga mosligi, garchi adabiy asar 
muayyan sohaga taalluqli b o ‘lsa-da, shu sohadan mutaxassis 
bo‘lmagan, yoshidan qat’iy nazar o ‘rta m a’lumotli yoki o ‘rta 
maxsus, oliy maMumotli barcha kitob o ‘quvchi!ar uchun tushunarli 
bo‘ladi. Bundan shunday xulosa kelib chiqadi:
- asar, u - adabiy b o ‘ladimi, matbuot, radio, televideniya 
uchun m o‘ljallangan bo‘ladimi, qonunchilik hujjati matni va 
boshqa tur b o ‘ladimi, badiiy, siyosiy, ilmiy, ommaviy-siyosiy, 
ilmiy-ommabop, m a’lumotnoma, ensiklopedik, bundan qat'iy 
nazar, adabiy nutq m e’yorlariga rioya ctilgan bo‘lishi kerak. Faqat 
badiiy asar matnidagini o ‘rni bilan, obrazlilik tamoyiliga k o ‘ra, 
istisno mavjud. Bunda, albatta, personaj nutqi nazarda tutilmoqda, 
boshqa hollarda qoida yagona!
Matn hajmidan qat’iy nazar axboriylikka ega b o ‘lishi kerak, 
shunga ko‘ra, uni tashkil etuvchi unsur, avvalo, so‘z, qolaversa, 
so‘z birikmasi, jum la hisoblanadi. Demak, matn muallifi adabiy 
nutqga qabul qilingan (adabiy nutq lug'atiga kiritilgan) so‘zlar 
yozilishi, jum la tuzish, qoidalarini yaxshi bilishi kerak. Lekin matn 
tuzishda bular ham hammasi emas, matn to ‘liq adabiy nutq 
talablariga mos bo‘lishi uchun matn muallifi so‘zlarning m e’yoriy 
talaffuzi, ularga turli m orfologik unsurlaming qo‘shilishi, so ‘z 
birikmasi hosil qilishda birikmaga kirishayotgan so ‘zlar, jum la 
tuzishda gap bo‘laklari o ‘z o ‘mida, mantiqan to‘g ‘ri ekanligiga 
alohida e ’tibomi qaratishi lozim.
Demak, 
asar matni til unsurlari yordamida yozuvda aks 
etgan nutq’’5. Shunga ko‘ra, u so ‘z, so ‘z birikmasi, jum la (gap) va 
iboralardan tashkil topadi, so'zlar, jum lalar, sintaktik birikuvga 
kiradi. Aytish joizki, asar matni, bu - yozuvda ayonlashgan fikr. 
Fikr esa so'zlar, ulaming birikmaga kirishishi va ulardan tuzilgan
! М ильчин А .Э .М етодика редактирован ие текста -М о ск в а: К нига, 1980. - 37-6.
8

---

jum lalarda yuzaga chiqishi. Agar nutq unsurlari yozuvda adabiy 
nutq m e’yorlariga amal qilingan holda qo'llanilm asa, unda fikr 
raujmal, 
mantiqdan 
yiroq 
bo'ladi, 
matnning 
axboriylik 
xususiyatiga putur yetadi.
Ayrim so ‘zlarning til egasi bo'lg an xalq nutqidagi talaffuzi 
adabiy nutq m e'yorlarida talaffuz etilishi va yozilishida farqlanadi. 
Masalan, to'ppi (qarluq dialekti) - do‘ppi, boxcha - boqcha, tovcha
- tokcha va h. B a’zi so‘zlar tildagi turli dialektlarda shakian bir xil 
bo‘lsa-da, m a’nosi boshqa-boshqa. Masalan, shoti (Farg‘ona 
shevasida - narvon), shoti (Toshkent shevasida - arava shotisi). 
Adabiy nutqda do‘ppi, boqcha, tokcha. narvon qabul qilingan. 
Q o‘shimchalar xususida ham shunday holni kuzatamiz. Masalan, 
o ‘g ‘iz shevasida adabiy nutqdagi o ‘rin kelishigi qo‘shimchasi -da. 
o‘rnida j o ‘nalish kelishigi qo‘shimchasi -ga 
keladi: poyezdc/a 
keldim - poyezdga keldim. Shevalarda tushuin va qaratqich 
kelishigi qo‘shimchasi vazifasini - ni bajaradi: bizni mahalla 
bizning mahalla. Ot so‘zga qo‘shilib sifat yasovchi qo‘shimcha 
bilan sifatga qo‘shilib mavhum ot yasovchi, otga q o ‘shilib 
tegishlilik, joy bilan bog‘liqlik m a’nosi ifodasini beruvchi -li, -lik,