Adabiyot so`z san`ati. Darsning ma

Epik tur - mif, afsona, rivoyat, ertak, naql, latifa, lof, terma, dos- ton va boshqalar.
Lirik tur - marosim folklorining deyarli barcha ko'rinishlari, bolalar folklorining ko'pgina turlari, qo'shiqning hamma xillari, ashula va shu kabilar.
Dramatik tur - og'zaki drama, qo'g'irchoq o'yin, askiya, xalq teatrlari va shu kabilar.
Maxsus tur - maqol, matal, topishmoq kabilar.
Xalq og'zaki ijodi asrlar davomida misqollab to'plangan, ne-ne sinovlardan o'tgan, insonlarga hamisha madad bo'lib kelgan noyob xazinadir. Bizning vazifamiz ana shu xazinani ko'z qorachig'idek asrash va yanada boyitish hisoblanadi.
YANGI MAVZUNI MUSTAHKAMLASH
1. Xalq og’zaki ijodi deb nimaga aytiladi?
2. Xalq og’zaki ijodi necha turdan iborat?
3. Maxsus turga nimalar kiradi?
4. Vilyam Toms kim?
Uyga vazifa: Maqollardan yod olish
Ko’rildi: __________________________
IBM mudiri:___________ А. Mamataliyev
V “A”, “B”, “D” sinf adabiyot № 4 14. 09.2016
Mavzu: TOPISHMOQLAR
DARSNING MAQSADLARI:
Ta`limiy maqsad: O`quvchilarga mavzu haqida ma’lumot berish, ularning yozilishi to’g’risida o’quvchilar
bilimini shakllantirish;
Tarbiyaviy maqsad: Xalq og’zaki ijodiga bo’lgan qiziqishlarini oshirish orqali insoniy fazilatlarga ega
bo’lishga undash;
Rivojlantiruvchi maqsad: Mustaqil va ijodiy fikrlash qobiliyatini oshirish
Dars turi:yangi bilim beruvchi
Darsda foydalanilaniladigan
metod: savol – javob, klaster
Darsda foydalaniladigan jihoz: texnik vositalar, slaydlar, tarqatmalar, testlar.
DARSNING BORISHI:
I.Tashkiliy qism:
A)Salomlashish.
B) Davomatni aniqlash.
V) o`quvchilarni darsga tayyorlash
O`TILGAN MAVZUNI TAKRORLASH
1. Xalq og’zaki ijodi deb nimaga aytiladi?
2. Xalq og’zaki ijodi necha turdan iborat?
3. Maxsus turga nimalar kiradi?
4. Vilyam Toms kim?
YANGI DARSNING BAYONI
Barcha xalqlar og'zaki ijodining eng sevimli, qiziqarli va o'ziga xos turi topishmoqlar hisoblanadi. Topishmoqlarni ba'zan «topmacha», «jumboq», «matal» deb atashgan. Mumtoz adabiyotda ular «chiston» ham deyiladi. Topishmoq hammabop ommaviy janrdir. Ularda xalq hayotining barcha qirralari - turmush madaniyati, urf-odatlari va boshqa jihatlari, inson va uni o'rab olgan olam o'xshatishlar, taqqoslashlar, savollar vositasida ifodalanadi. Topishmoqda yashirin ma'no ko'pin- cha majoziy shaklda keltiriladi, aniqrog'i, narsa nomi biron-bir qush, hayvon, buyum, o'simlikka qiyoslangan holda beriladi. Topishmoqni yechmoqchi bo'lgan kishi unda keltirilgan ko'chma belgilarini xayolida mantiqan solishtiradi va uni hayotdagi belgilarga to'g'ri kelishiga qarab javobni topadi. Topishmoq, awalo, aqlni chiniqtiradigan, ayniqsa, bolalarni yoshlikdan mantiqiy fikrlashga undaydigan tarbiya vositasi bo'lsa, ayni paytda ko'ngilochar o'yin ham hisoblanadi. Topishmoqni aytilgan vaqtda yecha olmagan kishi «jazolanadi». Topishmoqning javobi uchun «shahar» yoki «qishloq» beradi.
Topishmoqlar kishining tasawuri va tafakkurini o'stiradi, ayniqsa, bolalarni topag'on bo'lishga, hoziijavoblikka o'rgatadi.
Topishmoqlar nasriy va she'riy shaklda ixcham, sodda va ravon, qofiyali uslubda to'qiladi. Ular o'zida yashiringan predmetlar miqdoriga qarab bir va bir necha misrali bo'lishi mumkin. Topishmoqlarda narsalarning sifati, belgilari, o'xshashligi, may da unsurlari batafsil ta'rif qilinadigan bo'lsa, ular ikki, uch, to'rt va undan ko'p misralarda ifodalanadi. Bulardan tashqari qochiriqlar, ramziy obrazlar, mubolag'ali so'zlar ko'paygan sari topishmoqlar hajmi oshib boradi. Topishmoq­larda o'xshatish, sifatlash, mubolag'a, kichraytirish, metafora, jonlan- tirish kabi badiiy tasvir vositalari va usullaridan keng foydalaniladi.
Topishmoqlar tuzilishiga ko'ra bir yoki bir necha predmetli bo'lishi mumkin. Masalan, «Qoziq ustida qor turmas» (tuxum). Ush- bu topishmoqda bir predmet - tuxum o'zining rangiga ko'ra qorga, shakli jihatidan o'tkir uchli narsa «qoziq» ustida turolmaydigan suyri (ellips)ga o'xshatilyapti. «0'zi bir qarich, soqoli qirq qarich» (igna) topishmog'i ham bir predmetli bo'lib, ignani anglatadi. Undan o'tkazilgan uzun ip soqolga o'xshatilyapti. Topishmoqlarning bir necha predmet yashiringan turlari ham bo'ladi. Masalan, «Bir daraxtda o'n ikki shox, har shoxda o'ttiz yaproq - bir yog'i qora, bir yog'i oq» topishmog'ining javobi yil (daraxt), o'n ikki oy (shox), o'ttiz kun (o'ttiz yaproq), o'ttiz kecha va kunduz (bir yog'i qora, bir yog'i oq).
Topishmoq shunday ajoyib janrki, unda g'ayritabiiy tuyulgan narsa aslida siz bilan biz kundalik hayotda ko'rib-bilib turgan narsa bo'lib chiqadi. «Teg desa tegmaydi, tegma desa tegadi» (lab) yoki
Topishmoqlar xalq og'zaki ijodining boshqa janrlari, jumladan, doston va ertaklar ichida ham uchraydi. Ular doston va ertaklar mazmunini boyitib, ularning qiziqarliligini, o'qishliligini ta'minlaydi. Agar esingizda bo'lsa, doston yoki ertak qahramonlari bir-birlarining aqli va farosatini topishmoqlar orqali sinaydilar. Bu hodisa ko'proq ertaklarda uchraydi. Topishmoq qatnashadigan ertaklar ikki xilda bo'ladi: Birinchisi, topishmoqli ertak bo'lib, bunda topishmoq ertak ichida keladi. Ikkinchisi, ertak-topishmoq hisoblanib, undagi asar voqealari topishmoq asosida qurilgan bo'ladi.
Topishmoqlar mavzu jihatdan rang-barang bo'lib, ular olam va odam bilan bog'liq barcha narsa va hodisalarni qamrab oladi. Masalan, tabiat hodisalari, yil fasli va mavsumlar, hayvonot dunyo- si, odam, uning a'zolari va xislatlari, mehnat va o'quv qurollari, cholg'u asboblari, turar joy, uy-xo'jalik asboblari, qurol-yarog'lar haqida bo'lishi mumkin. Bundan tashqari topishmoqlar o'zining yaratilish davriga ko'ra an'anaviy topishmoqlar va yangi, zamonaviy topishmoqlar sifatida bir-biridan farqlanadi. An'anaviy topishmoqlar zamirida xalqimizning tarixi, qadriyatlari aks etgan bo'lsa, zamonaviy topishmoqlarda kundalik turmushimizdagi o'zgarishlar, fan va texnika yutuqlari o'z ifodasini topgan.
Qadrli bolalar, biz topishmoqlar haqidagi suhbatimizning awalida «chiston» tushunchasiga ham to'xtalgan edik. Chiston asli forscha so'z bo'lib, topishmoq, jumboq ma'nosini anglatadi. Chiston mumtoz adabiy otning kichik lirik janri hisoblanib, savol-javob shaklida paydo bo'lgan. Undagi narsa-hodisalar ko'chma ma'noda tasvirlanib, fard, bayt, qit'a, ruboiy va g'azal shaklida yoziladi. Chiston ko'proq ma'- rifiy, ijtimoiy-siyosiy mazmunga ega bo'ladi. Adabiyotimiz tarixida ushbu janrning go'zal namunalarini Alisher Navoiy, Uvaysiy kabi shoirlarimiz ijodida uchratishimiz mumkin. Siz mumtoz adabiyoti- mizdagi chiston janrini yuqori sinflarda o'rganasiz.