Adabiyotining xususiyatlari

2.2. Qadimgi xitoy adabiyotining janr va asarlari 
Qadimgi Xitoy adabiyoti yuqori darajada mustaqil va o'ziga xosligi bilan 
ajralib turadi. Bu adabiyotning asosiy janrlari shu tarzda jamiyatga, siyosatga, 
fikrni yozuvchilarga nisbatan o'ziga xos fikr, maxfiy hayot va tarixiy 
qadriyatlarini o'z ichiga oladi. 
Qadimgi Xitoy adabiyoti tarixiy va filosofik asarlar, shi'r, doston, xikoyalar va 
ijodiy hikoyalar ko'pligi bilan ifodalangan. Bu asarlarda tafsilotlar, alegoriyalar 
va iboralarning ko'p o'rnatilishi kabi usullar ishlatilgan. Bu yuzdan, shu davr 
adabiyotida ko'p qatlamlar va odamlarning tushunmasliklariga olib kelishi 
mumkin. 
Xitoy adabiyoti tarixida eng ko'p mashhur asarlar "Kitob-i-Iqbol" (Iqbol kitobi), 
"Yuefu she'ri" (Yuefu sheri), "Shanhaijing" (Shanxayjing) va "Zuo zhuan" (Zuo 
Juani) deb ataladi. Ayni vaqtda, Ming va Qing dinastiyalari davomida xalq she'ri 
va dostonlari ham ko'plab yaratilgan. 
Bundan tashqari, Qadimgi Xitoy adabiyoti shoir va filosoflarining asarlari ham 
ko'plab mavjud. Bu asarlarning eng ko'p mashhur namunalari "Daodejing" 
(Daodejing) va "Zhuangzi" (Juangzi)dir. Bu asarlar qadimiy filosofik mantiqiy 
tushunchalar, insoniy jamiyat, zamonaviy dunyo, shaxsiy so'z va boshqalar kabi 
mazmunlarni o'z ichiga oladi. Qadimgi Xitoy adabiyoti tarixida yaratilgan bir 
necha badiiy hikoyalar ham dunyoda mashhurdir, masalan, "Hong lou meng" 
(Xong Lou Meng, yoki "Kochirib qolgan xonim") deb ataladigan asar bir necha 
yuz yillik davr ichida yaratilgan va bugungi kunda ham ko'plab insonlarning 
yoqtirgan asarlari orasida saylanadi. 
Birinchi o'zbek yozuvchilari ham Qadimgi Xitoy adabiyotidan ko'plab 
o'rganishlar olib chiqishlari bilan malumdir. Masalan, "Xitoy xalq she'ri 
antologiyasi" nomli asar Chingiz Aitmatov, Muhammad Yusuf va boshqa o'zbek 
yozuvchilar tomonidan tarjima qilingan. Bunda Qadimgi Xitoy she'rlari va 
dostonlari ko'plab ko'rsatilgan. 
O'zbek yozuvchisi Sadriddin Ayniy Qadimgi Xitoy adabiyotida ham xususan 

---

26 
tangrimizning manaviy hayoti va milliy adabiyoti bilan o'zlashtirish borasida 
ko'plab yozishlar yaratgan. Shuningdek, Xaydar Hamidovning "Qadimgi xitoy 
adabiyoti tarixi" nomli asari ham mavjud. Jamiyat va tarixiy tashkilotlar 
tomonidan Qadimgi Xitoy adabiyoti va ularning tarixi asarlari o'rganishni ko'proq 
rag'batlantirib kelmoqda. Bu asarlar ko'pincha o'ziga xos shakl va usullari bilan 
tashkil etilganligi uchun insonlarni Xitoy adabiyoti va tarixi asarlari bilan tanishib 
chiqishga qiziqish yaratadi. 
Qadimgi Xitoy adabiyoti aslida butun dunyo uchun ahamiyatli. Bu adabiyotning 
tarihi va ijodiy merosi insoniy fikrlashning va tarixga tushunishning muhim usullari 
hisoblanadi
18
. Ushbu adabiyot orqali biz Xitoy xalqining milliy tadbirlari, adabiy 
yondashuvlari, ijodiy yutuqlari va falsafiy mantiqiy tushunchalari haqida 
tushuntirib, ularning dunyoviy qadriyatlariga murojaat qilishimiz mumkin. 
Shuningdek, Xitoy adabiyoti tarixi, milliy fikrlash va falsafa, meditsina, 
matematika, astronomiya, ajoyibot va texnika kabi sohalarda ham ko'p manbalarni 
o'z ichiga oladi. Bu adabiyotning Xitoy milliy insoniyatining yaratgan yutuqlari 
bilan tanishib chiqish, uning tarixi va falsafa, insoniy o'qishlariga boy 
rag'batlantiradi. Insonlar o'z tarixi va ijodiy merosini o'rganish, boshqa millatlar va 
madaniyatlar bilan tanishish orqali shaxsiy rivoj va insoniy mafkuraviy kuchlarni 
oshirishadi. Qadimgi Xitoy adabiyoti ham shunga o'xshab, uning yorqin, muhim va 
ma'noli yutuqlarini o'rganish orqali insonlarning o'ziga xosligini tushunishga va 
shaxsiy rivojiga qaratilishiga yordam beradi.
Qadimgi Xitoy adabiyoti, uning 
yaratuvchilari va asarlari dunyodagi insoniy fikrlash va ijodiy merosida muhim o'rni 
tutadi. Ushbu adabiyotning ijodiy merosi, zamonaviy adabiyotning to'liq ko'rish 
imkoniyatlariga yo'l ochadi. Bu merosni yaxshilash va muhofaza qilish, insoniy 
fikrlash, ijodiy yutuqlarni yaxshilash, ularning o'zaro aloqalarini rivojlantirish va 
dunyoning insoniyat tarihidagi muhim yo'nalishlarni o'rganishga yordam beradi. 
Shuningdek, Qadimgi Xitoy adabiyoti tarixi, dunyoning boshqa madaniyatlarining 
tarixi va ijodiy merosiga katta ta'sir ko'rsatgan.
18
Abdusamatov H. Drama nazariyasi. G‘.G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 2000 y. 

---

27 
Bu adabiyot orqali, Xitoy milliy madaniyatining insoniyat tarihidagi o'rnini, 
ularning badiiy, falsafiy, diniy, meditsina, matematika, astronomiya, ajoyibot va 
texnika yutuqlarini tushunishimiz mumkin. Ushbu adabiyot, insonning o'zining 
milliy tarixini o'rganish, uning ijodiy va madaniy merosiga murojaat qilish, tarixiy 
va ijodiy yutuqlarni tahlil qilish va ularning insonning hayotida o'ynagan 
ahamiyatini anglash imkonini yaratadi. 
Jumladan, Qadimgi Xitoy adabiyoti dunyodagi muhim madaniyat va ijodiy 
meroslaridan biri hisoblanadi. Ushbu adabiyot orqali, biz insoniy fikrlash va ijodiy 
merosining tarixiy yutuqlari haqida tushuntirish, ularni o'rganish va tahlil qilish, 
insonlarning o'ziga xosligini tushunish va rivojlantirish mumkin.
Qadimgi Xitoy 
adabiyoti, insoniy fikrlash va ijodiy merosning zamonaviy yutuqlarga uzluksiz 
qo'shilishining ko'rsatgichi bo'lib, dunyoda ko'p millatlar, madaniyatlar va insonlar 
orasida aloqalar yaratishda muhim o'rin o'zida ega. Ushbu adabiyot orqali, Xitoy 
milliy insoniyatining asarlarini o'rganish, ularning dunyoviy ta'sirini tahlil qilish va 
ularning dunyoda o'ynagan ahamiyatini tushunish mumkin. 
Qadimgi Xitoy adabiyoti ijodiy merosi, umumiy bilimlar, falsafa, meditsina, 
matematika, astronomiya, ajoyibot va texnikaning rivojlanishiga katta ta'sir 
ko'rsatgan. Bu adabiyot tashqi xalqlarga ko'rsatilgan yutuqlar, xalqaro aloqalar va 
hamkorlik, boshqa madaniyatlar bilan o'zaro tanishuvlar va o'zaro tushunchalar 
o'rtasida yordam beradi. Ushbu adabiyotning ko'pgina asarlari o'z navbatida tarixiy 
qadriyat, insoniy yutuqlar va mantiqiy falsafiy yutuqlarga egadir. 
Bundan tashqari, Qadimgi Xitoy adabiyoti, Xitoy milliy madaniyatining insoniy 
fikrlash, ijodiy yutuqlar va falsafiy mantiqiy tushunchalariga munosib tushunishga 
va undan ta'sir ko'rgan asosiy falsafa tizimlari, xususan Konfiq, Laozi va Zhuangzi 
kabi olimlar yuzaga kelishi bilan, muhim ahamiyatga ega. Bu olimlar xalqaro 
mehnat, yangi falsafiy tushunchalar va insonning yaratuvchanligi haqida 
gaplashganlar. 

---

28 
Jumladan, Qadimgi Xitoy adabiyoti insoniy fikrlash va ijodiy merosning tarixiy 
yutuqlari, milliy madaniyatning rivojlanishi va insonning yaratuvchanligi haqida 
ahamiyatli ma'lumotlarni o'z ichiga oladi. Bu adabiyot orqali biz, milliy 
madaniyatning yaratuvchilarini, ularning yutuqlarini va o'zaro aloqalarini tushunish, 
shaxsiy rivoj va insoniy mafkuraviy kuchlarni oshirish imkoniyatiga ega bo'ladi.
Qadimgi Xitoy adabiyoti tarihi davrlarga ajratiladi. Bu davrlar "Xia", "Shang", 
"Zhou" va "Qin" davrlari deb nomlanadi. Bu davrlarda yaratilgan asarlar tarihi 
qadriyatga ega bo'lib, milliy madaniyatning, tarixning va falsafa tizimlarining 
rivojlanishida katta o'rni bor. 
"Xia" davri (mil. avvalgi 3 - 2 ming yil)da, milliy epik, qasida va qo'shiq yaratildi. 
Bu dasturlar o'zlariga xos asosiy xususiyatlarga ega bo'lib, shu jumladan, milliy 
insoniyat, taqdir va qalbimizning hamjihatligi haqida so'zlashish kabi. Bu davrning 
namoyishchi asarlari "Yu-ganlu", "Shanhaijing" va "Yuejue shu" sifatida 
ko'rsatiladi. 
"Shang" davrida (mil. avvalgi 16 - 11 ming yil) turli janrlarda adabiyot yaratilgan. 
Bu davrda milliy odatlar, falsafa va adabiyot asosiy tashqi aloqalar yaratgan. Bu 
davrning namoyishchi asarlari "Shijing" (Tushuklar kitobi) va "Shangshu" (Shanglar 
kitobi) sifatida ko'rsatiladi
19
. "Zhou" davri (mil. avvalgi 11 - 3 ming yil)da milliy 
adabiyot o'zining yuksak saviyaga erishdi. Bu davrda falsafa, meditsina, matematika 
va astronomiya kabi rivojlanishlar bo'ldi. Bu davrning namoyishchi asarlari "Chuci" 
(Chu shoirining kitobi), "Lunyu" (Konfiqning gaplari) va "Zhuangzi" (Zhuangzi 
kitobi) sifatida ko'rsatiladi. "Qin" davri (mil. avvalgi 3 - 2 ming yil) Xitoy adabiyoti 
tarixida muhim o'rni bor. Bu davrda, milliy madaniyat yutuqlari tarixning 
shakllanishi va shakllanishi bilan hamkorlik qilgan.
19
Boboyev T – “Adabiyotshunoslik asoslari”, darslik T, O`zbekiston-2002, 120 b 

---

29 
Bu davrning namoyishchi asarlari "Yingyin" (Yinxu arxivi), "Liexian zhuan" 
(Liexian haqida qissalar) va "Huainanzi" (Huainan haqida qissalar) sifatida 
ko'rsatiladi.Jumladan, Qadimgi Xitoy adabiyoti o'zining yuksak darajasiga erishgan 
milliy o'qituvchilar, olimlar, shoir va yozuvchilar tomonidan yaratilgan. Qadimgi 
Xitoy adabiyoti davri bo'ylab o'zining xususiyatlari mavjud edi. Bu xususiyatlar 
alohida tarzda ko'rsatilganlar. 
Xitoy adabiyoti tarihi bo'yicha tarixiy yutuqlar, milliy insoniyat, tarix va falsafa 
tizimlarining rivojlanishi, yozuvchilar va shoirlar tomonidan yaratilgan muhim 
asarlar bilan hamkorligi hamda bu asarlarning o'zining yuksak darajasi, asboblari va 
xususiyatlari Xitoy adabiyoti yuksak darajasiga erishgan sabablar bo'lishi mumkin. 
Qadimgi Xitoy adabiyoti yuqori saviyada yaratilgan milliy adabiyotlardan iborat. 
Bu adabiyotlarda insoniyatning milliy rivojlanishi, milliy adabiyot, falsafa va 
madaniyat tizimlarining shakllanishi, milliy qadriyat, hayot felsefasi va 
insoniyatning tarixi ko'rsatilgan. Qadimgi Xitoy adabiyoti jahon adabiyoti tarixida 
katta o'rni egallab, milliy madaniyat va tarixning rivojlanishi va shakllanishiga 
ko'rsatilgan tasir ham ancha yuqori bo'lib, bu adabiyotning yirik fuqarolarga etakchi 
rol o'ynaganligi sababli hamdir. 
Qadimgi Xitoy adabiyoti yaratuvchilari o'zlariga xos yozuvchilik uslubi, ma'noli va 
ijodiyatga ega bo'lgan asarlarni yaratishda o'zlariga xos shakl va uslublarni keng 
qo'llashadi. Bu adabiyot yaratish uslubi, shoir va yozuvchilar tomonidan hamma 
ko'rsatuvchi adabiyotning asosiy tushunchasi bo'lib, bu Xitoy adabiyotining yuksak 
saviyaga erishishida muhim ahamiyatga ega bo'lgan sabablardan biri. 
Jumladan, Qadimgi Xitoy adabiyoti tarihi davrlarga ajratiladi va milliy 
madaniyatning, tarixning va falsafa tizimlarining rivojlanishida katta o'rni bor. Bu 
adabiyot yuksak saviyada yaratilgan asarlardan iborat, va yozuvchilar tomonidan 
o'ziga xos yozuvchilik uslubi, ma'noli va ijodiyatga ega bo'lgan asarlarni yaratishda 
keng qo'llashadi. 

---

30