Adabiyotshunoslikka oid nazariy asarlar

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
MIRZO ULUG`BEK NOMIDAGI
O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI JIZZAX FILIALI
PSIXOLOGIYA FAKULTETI
OILA PSIXOLOGIYA YO`NALISHI
411-22-guruh TALABASI SHARIPOVA GULSHANNING
UMUMIY PSIXOLOGIYA
fanidan tayyorlagan slaydi
MAVZU: Evalutsion nazariyada tabiiy va jinsiy tanlanishning kelib chiqishi
REJA:

• Tabiiy tanlanish moxiyatiga oid mumtoz (klassik) misol:
• Jinsiy tanlanish:
• Irsiyat:

Ma'lum bir qadim va qalin o’rmonda uzok vaqtlardan, o’tmish zamonlardan beri kiyiklarning bir turi yashab kelgan. Ularning avlodlari urmon sharoitlariga mos kelganligidan, populyasiyalardagi individlarda keskin uzgaruvchanlik belgilari deyarli namoyon bulmas edi.
Mazkur urmonda boshka jonivorlar katorida burilarning xam bir turi mavjud bulib, uning populyasiyalari azaldan, uzok utmishdan yashab kelgan. Tabiiyki, burilarning asosiy uljasi kayd etilgan kiyiklar bulib, bu yirtkich xayvonlar birinchi galda shu jonivor2 xil xayvonlar larga xujum kilib ular xisobiga kun kurishgan.Shu asnoda– kiyiklar va burilar uzok muddatlarlan beri bir joyda yashab kelishgan
.. Kiyiklar populyasiyalari kupayib borganda, burilar xam ortikcha ovkat ta'sirida mikdorini oshirishar edi, kiyiklarning mikdori kamayganda burilarning zichligi xam pasaya borardi
Kutilmaganda, kiyiklar populyasiyasida ajoyib mutasiya ruy berdi: tugilayotgan kiyikchalar orasida sheriklarining oyoklariga nisbatan biroz uzaygan oyokli kiyikchalar paydo bulaboshlaydi. Yoshligida uzunligi normal bulgan oyoklarga nisbatan bu xildagi oyoklar 1-1,5 sm uzunro, bulsa xam, bu uzgarishning nafi katta yoshdagi kiyiklarda keskin bilinar edi (katta yoshdagilarning mutasiyalangan oyoklari normal oyoklardan 4-5 sm ortikrok edi). Bu belgi uta foydali bulganligi uchun, u keyingi avlodlarda rivojlanib bordi.
Tabiiyki, oyoklari uzayib borayotgan kiyiklarni kuvlab, ularga etib borish burilarga kiyinlashib bordi; kundan-kunga ularga xujum kilish samarasizlanib bordi, okibatda, ovkatsiz kolgan burilarning populyasiyalari siyraklashib bordi.
Yillar utgan sari populyasiyalarda oyoklari uzaygan kiyiklarning soni ortib bordi, normal oyokli kiyiklarning mikdori esa kamaya bordi.
Jinsiy tanlanish, xuddi tabiiy tanlanish kabi tabiiy sharoitda amalga oshadi. Shu sababli, ular evolyutsiyaning bir- birini istisno qiluvchi omillari sifatida o‘zaro qarama-qarshi bo‘lishi aslo mumkin emas. Aksincha, jinsiy tanlanish tabiiy tanlanishning ayrim formasi tarzida namoyon bo'ladi. Shunga ko‘ra, ularni ba’zan bir- biridan ajratish qiyin. Masalan, erkak organizmlarda uchray- digan himoya va urishish quroli tabiiy tanlanish ta’sirida vu- judga kelgan, keyinchalik esa jinsiy tanlanish ta’sirida yanada takomillashgan.
Darvin jinsiy tanlanish iborasi bilan erkak hayvonlar o‘rtasida urg‘ochilar bilan qo‘shilish uchun aktiv kurash borishi yoki urg‘ochi hayvonlar juftlashish oldidan erkak in- dividni tanlab olishini tushunadi.
Jinsiy tanlanish haqidagi nazariya e’lon qilingandan so‘ng olimlardan Uolles va Menzbir uni tanqid qiiib, urg'ochi qushlaming erkak qushlardagi chiroylilikni farq qilish qobili- yatiga ishonish qiyin, chunki ularda odamga o‘xshash ong yo‘q va jinsiy tanlanish antropormizmdan iborat deganlar. Uolles erkak hayvonlardagi chiroylilik fiziologik sabablarga bog'liq, urg‘ochilarida esa chiroylilik tabiiy tanlanish ta’siri bi- lan to‘xtatib qo'yilgan, chunki himoya rangi naslni saqlashda katta ahamiyatga ega, degan edi. Hozirgi vaqtda biologiya fani- ning rivojlanishi, ayniqsa, endokrinologiya yutuqlari ikkinchi darajali jinsiy belgilar jinsiy bezlar ishlab chiqaradigan gormonlaiga, shuningdek, markaziy nerv faoliyatiga bog‘liq ekanligini ko'rsatmoqda. Biroq bundan ikkinchi darajali jinsiy belgilar tabiiy tanlanish va uning alohida formasi bo'lgan jinsiy tanlanish orqali nazorat qilinmaydi, degan xulosa kelib chiqmaydi. Fan sohasida to‘plangan juda ko‘p tajribalar jinsiy tanlanish g'oyasining to‘g‘ri ekanligini ko‘rsatmoqda.
Tirik mavjudotlarning o'zlariga o'xshash nasllarni bunyod etish xususiyati irsiyat deyiladi. Avlodlardagi organizmning asosiy xossalari va xususiyatlari (tashqi belgilar, xarakterlar, ya'ni oliy nerv faoliyatlari) nasldan naslga o'tadi. Ammo tashqi muhit o'zgarishi bilan bu ko'rsatkichlar ham o'zgarib, nasi o'zining qator xususiyatlarini o'zgartirishi mumkin.
Irsiy belgilarning nasldan naslga o'tish qonun-qoidalarini xromosoma nazariyasi orqali tushuntirish mumkin. Jumladan, hujayralarning bo'linishida yadrosining bo'linishi muhim ahamiyatga egadir. Yadro parda, bo'yal-maydigan (axromatik) ip va bo'lakchalar ko'rinishida to'r orasida joylashgan bo'yaluvchi qism (xromatin), yadro shirasi (asosiy massa) va yadrochalardan iborat. Hujayralar mitotik bo'linganda yadro xromatini mitoz to'riga to'planadi.
Gametalar yetilayotganda xromosomalardan bir jufti ajralib, urug' hujayrasiga qo'shilishi yoki aksincha, xromosomalar yetishmasligi natijasida rivojlanuvchi organizmning barcha hujayralari buzilgan xromosomalar to'plamini tutadi. X-xromosomaning zigotada bo'lmasligi (O) homilani halokatga uchratadi. XXU, XO va XXX hollarda organizm rivojlanishida turlicha o'zgarishlar bo'ladi.
Xromosomalar kompleksining buzilishi jinsiy xromosomalargagina emas, balki ularning har bir juftiga ham bog'liq.
E’TIBORINGIZ UCHUN RAXMAT