Adebiyat-8kl-1-200-str pmd

Rubàyi’ (pàrsi’ so’zi to’rtlik) — Ku’nshi’g’i’s xàli’qlà- ri’ni’n’ poeziyàsi’ndà to’rt qàtàrdàn turàtug’i’n qosi’qti’n’ tu’ri. A’lbette, tek to’rt qàtàr qosi’qtàn quràlg’ànlàrdi’n’ ba’ri rubàyi’ bolà bermeydi. Rubàyi’ màzmuni’ boyi’nshà ko’binese filosofiyàli’q, didàktikàli’q, geyde àshi’qli’q temà- làri’ndàg’i’ woy-pikirlerdi beredi. Kompoziciyàsi’ boyi’nshà sha’rtli tu’rde to’rt qàtàrdàn ibàràt bolàdi’ ha’m usi’ to’rt qàtàrdà juwmàqlàng’àn temà, ideyà beriledi. Usi’ to’rt qàtàr qosi’q wo’z àldi’nà pu’tin bir a’debiy
shi’g’àrmà si’pàti’ndà ko’zge tàslànàdi’. Rubàyi’ni’n’ ha’r bir qàtàri’ ko’pshilik jàg’dàylàrdà juwmàqlàng’àn woy- pikirdi bildiretug’i’n wo’z àldi’nà sintàksislik formà (ga’p) boli’p keledi. Rubàyi’làr ko’binese ààbà yàmàsà àààà tu’rinde uyqàsàdi’.
Pàrsi’-ta’jik a’debiyàti’ni’n’ ko’rnekli wa’kili Womàr Hàyyàm rubàyi’si’nàn bir mi’sàl keltireyik:
Du’nyàni’n’ màqsetli ga’whàr tàsi’mi’z, Àqi’ldi’n’ ko’zinin’ àq qàràsi’mi’z, Ja’hà’ndi do’n’gelek sàqi’ynà desek. A’ne soni’n’ jàlt-jult yetken qàsi’ biz.
Rubàyi’làrdi’n’ a’jàyi’p u’lgileri Rudàkiy, Hàfi’z, Womàr Hàyyàm si’yàqli’ t.b. dàni’shpàn shàyi’rlàrdàn miyràs boli’p qàldi’. Uluwmà rubàyi’ shàyi’rdi’ i’qshàm- li’qqà, ji’ynàqli’li’qqà u’yretedi.
ABDULLA ARIPOV
(1941)
Abdulla Aripov 1941-ji’li’ 21- martta Qashqada’rya wa’layati’ Ko- son rayoni’ni’n’ Nekuz awi’li’nda tuwi’lg’an. 1958-ji’li’ uluwma bilim beretug’i’n mektepti alti’n medal menen tamamlaydi’. 1963-ji’li’ Tashkent ma’mleketlik universite- tinin’ jurnalistika fakultetin pitker- gennen son’, 1963—1974-ji’llari’ baspaso’zde isleydi. 1974—1980-ji’l- lari’ «Sharq yuldizi» ha’m «Gu’l- xan» jurnallari’nda, 1980—1985-ji’l- lari’ O’zbekistan Jazi’wshi’lar awqa- mi’nda juwapli’ lawazi’mlarda, son’i’nan O’zbekistan avtor- lar huquqi’n qorg’aw ma’mleketlik komitetin basqaradi’.
A. Aripov «Hu’rmet belgisi» ordeni ha’m Hamza ati’ndag’i’ ma’mleketlik si’yli’qti’n’ laureati’. 1981-ji’li’ qosi’q penen jazi’lg’an «Ha’kim ha’m a’jel» da’stani’ ushi’n O’zbekistan ma’mleketlik si’yli’g’i’na, 1990-ji’li’ do’- retiwshilik xi’zmetleri ushi’n O’zbekistan xali’q shayi’ri’», 1998-ji’li’ «O’zbekistan Qaharmani’» hu’rmetli ataqlari’n ali’wg’a miyasar boldi’. Shayi’r O’zbekistan Respublikasi’ gimninin’ avtori’.
Shayi’r da’slepki qosi’qlari’ni’n’ birinde «Men ji’rlayman bul du’nyada, za’berdes xalqi’mdi’ mudam» dep ji’rlag’an bolsa, usi’nday yel-xali’q ha’m Watan tuyg’i’si’ shayi’r poeziyasi’ni’n’ wo’zegi boldi’. Ha’r bir insanni’n’ tuwg’an anasi’ birew bolg’ani’ si’yaqli’ ana Watani’ da birew degen ideyani’ poeziya tili menen bi’layi’nsha ta’sirli jet- keredi:
Bul jari’q du’nyada Watan birewdur, Birewdur du’nyada ana degen de.
Wo’z xalqi’ni’n’ quwani’shi’ menen quwani’p, qayg’i’si’ menen wortaqlasqan shayi’rdi’n’ ko’pshilik qosi’qlari’nda ana Watan, xali’q, tuwg’an jer, yel, jurt so’zleri jiyi- jiyi tilge ali’nadi’. Shayi’r xalqi’mi’zdi’n’ hadal miynet yetip, toq jasap ati’rg’anli’g’i’na su’ysinip qarasa, ayi’ri’m adamlarda mehir-muhabbatti’n’, haqi’yqatli’q penen sadi’q- li’qti’n’ jog’ali’p barati’rg’anli’g’i’na ashi’ni’p qaraydi’. Usi’nday adamlarg’a shi’n kewlinen ku’yinip «Aldi’n’da ha’siretli woyg’a talaman, qashan xali’q bolasan’, a’y sen alaman» dep jar saladi’. Shayi’rdi’n’ «Baji’xana», «Te- n’izge», «Saratan» si’yaqli’ qosi’qlari’ miynetkesh xali’qqa bolg’an teren’ isenimnen ha’m xali’qti’n’ g’am-qayg’i’si’na sherik boli’p jasag’anli’g’i’nan derek beredi.
A. Aripov wo’z xalqi’ni’n’ ta’biyati’na ta’n bolg’an mehir-muhabbatti’, joqari’ adamgershilik pazi’yletlerdi uli’g’- lap qoymastan, xali’qlar dosli’g’i’ temasi’nda da ko’plegen qosi’qlar do’retti.
Talantli’ so’z sheberinin’ «A’rmani’stan», «Qazaqsatan», «Qi’rg’i’z diyari’», «O’zbekistan», «Sawg’a», «Qaraqal- pag’i’m» qosi’qlari’nda xali’qlar dosli’g’i’ ha’m tuwi’s- qanli’g’i’ ko’terin’ki ruwxta su’wretlenedi. Mi’sali’, shayi’r «Qaraqalpag’i’m» qosi’g’i’nda wo’zbek ha’m qaraqalpaq xal- qi’ni’n’ a’zelden dos ha’m tuwi’sqan yekenligin maq- tani’sh sezimleri menen ji’r yetedi :
Shayi’rdi’n’ tuwi’sqan yellerde, ha’tteki shet yellerde bolg’an saparlari’ bazi’ bir lirikali’q qosi’qlari’na jan’a mazmun, jan’a tema ali’p keldi. Yendi shayi’r tek g’ana wo’z xalqi’ni’n’ yemes, ja’ha’n xalqi’ni’n’ quwani’shli’ ha’m qayg’i’li’ wo’mirin wo’z ju’reginen wo’tkerip ja- zi’wg’a umti’ldi’.
Shayi’rdi’n’ qaysi’ qosi’g’i’n ali’p qarasaqta, filosofiyali’q woy-pikir menen birge lirikali’q sezim suli’wli’g’i’ qari’si’p ketkenligin ko’remiz. Shayi’rdi’n’ «O’zbekistan», «Munajatti’ ti’n’lap», «A’wladlarg’a xat», «Woylari’m», «Ba’har», «Sen ba’hardi’ sag’nbadi’n’ ba?», «Birinshi muhabbati’m», «Ju’zbe-ju’z, «Otello», «Gu’z», «Saratan», «Ten’izge» h.t.b. qosi’qlari’ ko’rkemligi ha’m woy-pikirlerinin’ teren’ligi menen ha’zirgi wo’zbek a’debiyati’nda klassik shi’g’armalar si’pati’nda joqari’ bahasi’na iye boldi’.
A. Aripov awdarma tarawi’nda da ko’birek qa’lem terbetip kiyati’r. Wol du’nya a’debiyati’ du’rdanalari’nan Pushkin, Shevshenko, Nizamiy Genjaviy, Qaysi’n Quliev, I.Yusupov si’yaqli’ bir neshe talant iyelerinin’ shi’g’ar- malari’n ha’m Dantenin’ «Ilahiy komediya» shi’g’armasi’n wo’zbek tiline awdaradi’. Usi’ shi’g’armani’n’ awdar- mashi’si’ si’pati’nda bir neshe ma’rtebe Dantenin’ watani’ bolg’an Italiyag’a bari’wg’a ha’m wo’zi ko’rgen yeldin’ ta’biyati’, ma’deniyati’, ko’rkemlik du’nyasi’ menen jaqi’n- nan tani’si’wg’a miyasar boladi’ ha’m usi’ yel haqqi’nda «Bu’lbu’li bar deydi ha’r qanday bostan» dep atalg’an qosi’qlar du’rkinin do’retedi. Shayi’r wondag’i’ to’rtlik- lerinde:
Insan ulli’li’g’i’ puldan ziyada,
Yen’begim yesh bolmay tolqi’p turi’ppan, Dante sebep kelip Italiyag’a, Hu’rmetke sazawar boli’p turi’ppan.
* * *
Wo’mir bar inami’n bag’i’shlar pu’tkil, Pisigin, shiykisin ba’rin de jutti’n’, Saparg’a shi’qsan’ da, qayda barsan da, Wo’z jurti’n’ni’n’ ati’n azada tutti’n’.
—dep wo’mir ta’jiriybesine su’yene woti’ri’p teren’ pikir ju’rgizedi.
NE USHI’N SU’YEMEN O’ZBEKISTANDI’
Ne ushi’n su’yemen O’zbekistandi’ Topi’rag’i’n ko’zime a’ylep toti’ya, Ne ushi’n Watan dep jeriw-aspandi’, Muqaddes atayman, atayman ta’nha, Hasli’nda du’nyada ta’nha ne zat bar, Paxta wo’speydi me wo’zge yelde ya? Yaki quyashi’ ma sewgime sebep? Aqi’ri’ quyashli’ g’oy pu’tkil Aziya. Men, ne ushi’n su’yemen O’zbekistandi’? Bag’lari’n ja’nnet dep ko’z-ko’z yetemen. Ne ushi’n ardaqlayman topi’rag’i’n men Wo’bemen: «Topi’rag’i’n’ biybaha Watan» Hasli’nda topi’raqti’ a’dil ta’biyat Taqsi’m a’ylegen g’oy jer ju’zine ten’. Nege bul topi’raq dep ji’ladi’ Furqat, Wo, Qashg’ar topi’rag’i’, jarli’medin’ sen?! Xosh, ne ushi’n su’yesen’ O’zbekistandi’, Aytqi’l sebeplerin deseler mag’an, Shayi’rana go’zzal so’zlerden aldi’n Men ta’jim yetemen ana xalqi’ma: Xalqi’m, tariyx hu’kmi seni yeger de Ma’n’gi muzli’qlarg’a su’rgin qi’lsa da, Qarli’qlardi’ ma’kan yetken bolsan’ da, Mehrim bermespedim sol qar, muzlarg’a? Watanlar, Watanlar, Meyli, gu’llensin, Bag’ wo’nsin ma’n’gilik muzli’qlarda da Biraq, jurti’m, seni bayli’qlari’n’ ushi’n Su’ygen perzent bolsa keshirme hasla!
DU’NYANI’ QI’ZG’ANBA
Du’nyani’ qi’zg’anba mennen, a’ziyzim, Men senin’ ko’shen’nen wo’tpespen zinhar,

22

A’debiyat 8-klass

337



Menin’ bul a’lemde wo’z aytar so’zim, Ha’m wo’zim si’yi’nar mazarlari’m bar.
Du’nyani’ qi’zg’anba mennen, a’ziyzim, Sen ishken bulaqtan ishpespen hasla. Sen ju’rgen tawlarda qalmag’ay izim, Sen keshken da’ryadan keshpespen hasla.
Du’nyani’ qi’zg’anba mennen, a’ziyzim, Qa’lbin’di jaqpasi’n shubha ha’m soraq, Men wo’zge ma’nzilge tikkenmen ko’zim, Wol senin’ shatpan’nan ju’da’ ha’m ji’raq.
ILTIMAS
Sag’an ba’lki ayan, ba’lki naayan, Bir wo’mir ha’disin a’yleyin bayan, Meyli suwlar keship, meyli wotta jan, Ha’rgiz iltimasqa ku’nin’ qalmasi’n.
Ta’me degen na’rse du’nyada jalg’an, Nan berip ren’kin’di yetedi saban, Aqi’li’n’ pu’tin bolsa, to’rt mu’shen’ aman, Ha’rgiz iltimasqa ku’nin’ qalmasi’n.
Qasqi’r yemes deysen’ adam-adamg’a, Ko’zin’di ashi’n’qi’rap qara zamang’a, Birew atama der, birew anama, Ha’rgiz iltimasqa ku’nin’ qalmasi’n.
Saqawat tamang’a geyde ju’z burdi’m, Geyde hayran qali’p lal boli’p turdi’m, Nardi’n’ iyt aldi’nda sho’kkenin ko’rdim, Ha’rgiz iltimasqa ku’nin’ qalmasi’n.
Eh, dosti’m, deme sen qaydan bul tuyg’i’, Qosi’g’i’m sen ushi’n bolsi’n aynaday misli, Menin’ bir a’piwayi’ filosofiyam usi’: Ha’rgiz iltimasqa ku’nin’ qalmasi’n.
Abdulla Aripov poeziyasi’nda ana Watan-O’zbekistan obrazi’ ken’ ha’m teren’ tu’rde, wo’z sa’wleleniwin ta- badi’. Ana-Watang’a ha’m miynetkesh xalqi’mi’zg’a me- hir-muhabbat tuyg’i’si’ shayi’r do’retiwshiliginin’ tiykarg’i’ ideyali’q mazmuni’n quraydi’. A. Aripov ana-Watan tuy- g’i’si’ni’n’ qanshelli muqaddes, qanshelli biybaha yeken- ligin, bul tuyg’i’ni’ basqa hesh qanday sezimge almas- ti’ri’p bolmaytug’i’nli’g’i’n shin ju’rekten ji’rlaydi’. Shayi’r «Ne ushi’n su’yemen O’zbekistandi’» qosi’gi’nda wozi tuwi’li’p wo’sken, kindik qani’ tamg’an tuwi’lg’an jerin, ana Watani’n yeli-xalqi’n ko’zlerine su’rme yetip, bul a’ziz topi’raqta wo’sip-wo’ngen ha’r bir giyasi’ menen bag’i’w-baqshasi’n ja’nnet ma’kan dep biledi. Wol usi’ jurtti’n’ sadi’q bir perzenti si’pati’nda ana-Watani’na bol- g’an teren’ su’yispenshilik sezimlerin beredi.
Shayi’rdi’n’ ko’pshilik lirikali’q qosi’qlari’na nama ja- zi’lg’an. «Du’nyani’ qi’zg’anba» qosi’g’i’ni’n’ lirik qahar- mani’ bul du’nya ken’, wonda menin’ de, senin’ de wo’z aytar so’zimiz, ju’rer joli’mi’z bar. Sonli’qtan da du’nyani’ qi’zg’anba wol mag’an da, sag’an da jetedi dep ji’rlasa, «Iltimas» qosi’g’i’nda bolsa adam balasi’ni’n’ bir na’rsege wog’ada za’ru’r ha’m mu’ta’j bolg’anda g’a- na yekinshi adamnan ja’rdem sorap iltimas yetetug’i’n- li’g’i’, yegerde won yeki mu’shen’ saw, aqi’l-yesin’ pu’tin bolsa, birewden ja’rdem sorap yamasa ta’me yetip jasa- g’annan ko’re hadal miynet yetip jasawg’a, wo’mir su’- riwge yerisiwin’ mu’mkin yekenligin «ha’rgiz iltimasqa ku­nin’ qalmasi’n» dep atap wotedi.
Sorawlar ha’m tapsi’rmalar

1. 
   O’zbekistan xali’q shayi’ri’, O’zbekistan Qaharmani’ A. Aripovti’n’ wo’miri ha’m atqarg’an xi’zmetleri haqqi’nda nelerdi bilesiz?
   
2. 
   Shayi’rdi’n’ qanday qosi’qlar toplamlari’ basi’li’p shi’qti’?
   
3. 
   Shayi’rdi’n’ «Ne ushi’n su’yemen O’zbekistandi’» qosi’g’i’nda Watan haqqi’ndag’i’ ishki sezimleri qalay sa’wlelengen?
   
4. 
   «Du’nyani’ qi’zg’anba» qosi’qlari’nda qanday filosofiyali’q pikir- ler sa’wlelendirilgen?
   
5. 
   «Iltimas» qosi’g’i’nda qanday didaktikali’q pikirler wori’n alg’an?
   
6. 
   Qosi’qlardi’ woqi’p, mazmuni’n ayti’p berin’
   
7. 
   «Watani’mni’n’ bir perzentimen» temasi’nda kishi tekst do’- retin’.
   

DU’NYA A’DEBIYATI’NAN
SHOTA RUSTAVELI
(XII — XIII a’sirler)
Wo’zinin’ a’jayi’p «Jolbari’s teri- sin jami’lg’an palwan» da’stani’ me- nen jer ju’zilik dan’qqa iye bol- g’an gruzin xalqi’ni’n’ ulli’ dani’sh- pan shayi’ri’ Shota Rustaveli XII a’sirdi’n’ aqi’ri’ XIII a’sirdin’ basla- ri’nda wo’mir su’rgen.
Rustavelidin’ wo’miri ha’m a’de- biy xi’zmeti tuwrali’ toli’q mag’- luwmatlar bizin’ zamani’mi’zg’a ke- lip jetpegen. Buni’n’ bir bas se- bebi, xristiyan ruwxani’ylari’ ulli’ shayi’rdi’n’ yesteligin de, shi’g’ar- malari’nda xali’q yadi’nan shi’g’a- ri’w, wol ji’rlag’an iygilikli ideyalardi’ boldi’rmaw ushi’n barli’q ha’reketti islegen.
Tiykari’nan tap mine usi’ sebepli ulli’ shayi’rdi’n’ ko’p ko’lemli shi’g’armalari’, odalari’, yumor-satirali’q qo- si’qlari’ da bizge jetip kele almastan jog’ali’p ketken. Woni’n’ tek g’ana bizin’ da’wirimizge «Jolbari’s terisin jami’lg’an palwan» poemasi’ jetip keldi. Usi’ bir poe- mani’n’ wo’zi-aq ulli’ gruzin shayi’ri’na du’nya a’debiya- ti’nan joqari’ wori’n ali’p berdi. Bul shi’g’arma gruzin a’debiyati’ni’n’ wo’siw procesinde sheshiwshi basqi’shtan ibarat boldi’ ha’m woni’n’ tiykari’n saldi’.
Bizge shayi’rdi’n’ wo’miri tuwrali’ da mag’luwmat be- retug’i’n usi’ «Jolbari’s terisin jami’lg’an palwan» poe- masi’.
Bul mag’luwmatlar boyi’nsha Shota Rustaveli Gruziya- ni’n’ qubla-bati’si’ndag’i’ ma’deniyatli’ qalalardan sanalg’an Mesxetide tuwi’lg’an ha’m gruziyada tariyxta ati’ ken’ belgili patsha Tamara ma’mleketti basqari’p turg’an waqta wo’mir su’rgen, wo’zinin’ da’stani’n da shayi’r usi’ patsha Tamarag’a arnag’an.
Poema birinshi ret Tamara, woni’n’ wa’zir ha’m a’mirlerinin’ qatnasi’wi’ menen woqi’ladi’ ha’m tez waqi’t- ti’n ishinde ha’mmenin’ di’qqati’n wo’zine awdaradi’. Rus- tavelidi ha’mme qutli’qlaydi’. Shayi’rg’a qi’mbat bahali’ sawg’a-si’yli’qlar beriledi. Patsha Tamara shayi’rdi’ alti’n qa’lem menen si’yli’qlaydi’. Shotani’n’ ha’m woni’n’ poe- masi’ni’n’ dan’qi’ pu’tkil ma’mleketke jayi’ladi’.
Biraq saraydi’n’ Rustavelige bul si’y hu’rmeti uzaqqa sozi’lmaydi’. Geypara ra’wiyatlarg’a qarag’anda jas Shota wo’z patshasi’ Tamarag’a ashi’q boli’p qaladi’. Shayi’rdi’n’ bul jali’nli’ muhabbati’ saray adamlari’ni’n’ wog’an degen qarsi’li’g’i’n’ payda yetedi. Shayi’rdi’n’ wo’miri qa’wip as- ti’nda qaladi’. Sonnan keyin Shota Rustaveli gruziyadan qashi’wg’a ma’jbu’r boladi’. Ierusalimge bari’p, bir ma- nastrg’a monax boli’p kiredi. Sol waqi’ttan baslap Rus- taveliden xabar-atar bolmaydi’. Biraq, shayi’rdi’n’ wo’zi tuwrali’ ha’m woni’n’ Tamarag’a ashi’qli’g’i’ tuwrali’ ko’p g’ana an’i’z so’zler, qosi’qlar do’reydi.
Shayi’rdi’n’ a’jayi’p poemasi’ ja’ha’n xali’qlari’ni’n’ ko’plegen tillerine awdari’ldi’. Ulli’ shayi’rdi’n’ do’reti’w- shiligi’n jali’nli’ gumanizm ideyalari’ iyelep turadi’. Wol wo’zinin’ a’jayi’p poemasi’nda adamni’n’ azatli’g’i’ ha’m yerkinligi, yeldin’ g’a’rezsizligi, xali’qlar dosli’g’i’ ideyalari’n ji’rladi’, adamdag’i’ jaqsi’ minez-quli’q, aqi’l-parasat, do’retiwshilik ku’shti, go’zzalli’q, muhabbat ha’m dosli’qti’, turaqli’li’qti’, bir-birewge shi’n beriliwshilikti ji’rladi’, zorli’q, qulli’q, nadanli’q, turpayi’li’q, satqi’nli’q si’yaqli’ unamsi’z illetlerdi qaraladi’ ha’m a’shkaraladi’.