Adebiyat-8kl-1-200-str pmd

Gu’rrin’—turmi’sti’ i’qshàm hà’m qi’sqà tu’rde sà’wle- Iendiretug’i’n kishi epikàli’q jànr. Gu’mn’de wàqi’yàlàr, syujet bir qàhàrmànni’n’ à’tiràpi’nà sho'Ikemlesken bolàdi’. Qàràqàlpàq à’debiyàti’ndà N. Dà’wqàràevti’n’ «Internàttà», I. Yusupovti’n’ «Seydàn g’àrri’ni’n’ gewishi», J. Àymur- zàevti’n’ «Kelin» gu’rrin’leri usi’ jànrdi’n’ tàlàplàri’nà toli’q juwàp beretug’i’n shi’g’àrmàlàr yesàplànàdi’. Novellà dà gu’rrin’ si’yàqli’ kishi epikàli’q tu’rge kiredi.
Ocherk — wo’zinin’ ko’lemi hà’m su’wretlew usi’llàri’ jàg’i’nàn gu’rrin’ge jàqi’n jànr. Osherkte hà’zirgi tur- mi’sti’n’ wàqi’yàlàri’ hà’m qàhàrmànlàri’ su’wretlenedi. Osherk àni’q màteriàllàrg’à, fàktlerge, màg’luwmàtlàrg’à ko’birek su’yenedi, Jàzi’wshi’ni’n’ fàntàziyàsi’ (ko’rkem qi’yàli’) sheklengen bolàdi’. Qàràqàlpàq à’debiyàti’ndà K. Sultànov, Wo’. Xojàniyàzov, S. Sàliev, W. A’bdiràx- mànov h.t.b osherk jàzi’wdà ko’zge tu’sken sheber jàzi’w- shi’làr sànàlàdi’.
KU’NSHI’G’I’S A’DEBIYATI’NAN
ALISHER NÀWÀYI’
(1441—1501)
Wo’zbek xàlqi’ni’n’ a’jàyi’p per- zenti, dàni’shpàn ha’m woyshi’l tàlànt iyesi Alisher Nàwàyi’ wo’zi jàsàg’àn XV a’sirde-àq du’nyàni’n’ ko’plegen yellerine belgili boldi’. Ku’nshi’g’i’s klàssikàli’q a’debiyà- ti’ndà «Jeti juldi’zdi’n’ biri» sànàl- g’àn ulli’ tàlànt iyesinin’ ismi tez wàqi’tti’n’ ishinde-àq pu’tkil Ku’n- shi’g’i’s penen Bàti’sqà tàràli’p ketti. Woni’n’ dàni’shpànli’q penen jàzi’lg’àn do’retpeleri du’nyà xàli’q- làri’ni’n’ ju’reginen ji’lli’ wori’n àldi’.
Wol ha’tteki pàtshà sàràyi’ndà wa’zir da’rejesinde isle­wine qàràmàstàn, ha’melden go’re xàli’q ma’pin joqàri’ qoyà bilgen ha’m wo’z do’retpelerinde a’piwàyi’ xàli’q ma’pin ji’rlàwg’à ha’m bàrli’q na’rseden ko’re xàli’qti’, xàli’q ta’g’dirin woylàwg’à umti’lg’àn ulli’ tàlànt iyesi boldi’.
Alisher Nàwàyi’ 1441-ji’li’ 9-fevràldà Xoràsàn u’lke- sinin’ pàytàxti’ Heràt qàlàsi’ndà tuwi’làdi’. A’kesi G’iyà- siddin sàrày ha’meldàrlàri’nàn biri bolg’àn. Ànàsi’ Temuriy shàxzàdàlàri’ni’n’ ta’rbiyàshi’si’ bolg’àni’ ushi’n dà Alisher
jàsli’g’i’nàn bàslàp-àq shàx bàlàlàri’ menen birge ta’rbiyàlànàdi’.
Sàrày shàxzàdàlàri’ àràsi’ndàg’i’ tàlàs-tàrti’slàr jàs Alisherge de ta’sir yetpey qàlmàydi’. Shàhruq mi’rzàni’n’ wo’liminen keyin Alisherdin’ shàn’àràg’i’ Iràkqà ko’shedi, son’i’nàn A’bilqàsi’m Bàbur ja’rdeminde Heràtqà qàyti’p keledi ha’m wo’z woqi’wi’n dàwàm yetedi.
Wol jàs wàqi’tlàri’nàn bàslàp-àq ko’rnekli pàrsi’ shà- yi’ri’ Sààdiy Sheràziydin’ «Gu’listàn» ha’m «Bostàn» shi’g’àrmàlàri’n, sondày-àq Fàdràtdin Àttàrdi’n’ «Quslàr tili» shi’g’àrmàsi’n qunt penen woqi’y bàslàydi’.
Woni’n’ Temuriy shàxzàdàlàri’nàn bolg’àn Xusàyn Bàyqàrà menen mektepte birge woqi’wi’ ha’m doslàsi’wi’ keleshegi ushi’n u’lken jol àshi’p beredi. Nàwàyi’ won yeki jàslàri’nàn-àq qosi’q jàzi’wg’à kirisedi. Bul joldà wog’àn wo’z zàmàni’ni’n’ yen’ ko’rnekli shàyi’rlàri’ni’n’ biri bolg’àn Lutfiydin’ ustàzli’q ja’rdemi àyri’qshà bolg’àn.
Alisher àtà-ànàsi’nàn jetim qàli’p, won bes jàslàri’nàn bàslàp dosti’ Xusàyn Bàyqàrà menen birlikte A’bilqàsi’m Bàbur sàràyi’nà xi’zmetke kiredi. Sol ji’llàri’ wol wo’z zàmàni’ni’n’ yen’ a’jàyi’p àdàmlàri’ pàrsi’-ta’jik a’debiyà- ti’ni’n’ ko’rnekli shàyi’ri’ A’bdiràxmàn Ja’miy ha’m Màshhàd qàlàsi’ni’n’ dàni’shpàn àdàmlàri’ Sàyd Xàsàn Àrdàsher ha’m Kàmàl Turbàtiyler menen ushi’ràsqàn. Biràq bul da’wirlerde de Xoràsàn tàxti’ ushi’n bolg’àn sàwàsh ja’njellerdin’ izi u’zilmeydi. 1459-ji’li’ Xoràsàn tàxti’n iyelegen A’bdisàyi’t mi’rzà zàli’m ha’m reyimsiz boli’p shi’g’àdi’. Bunnàn keyin Nàwàyi’ ilàjsi’z Sàmàr- qàndqà ketiwge ma’jbu’r bolàdi’. Wol Sàmàrqàndtà ko’p g’ànà àli’mlàr menen ushi’ràsi’p bir neshe doslàr àrtti’- ràdi’. Son’i’nàn 1469-ji’li’ wo’zinin’ dosti’ Xusàyn Bàyqà- ràni’n’ birinshi wa’ziri boli’p tàyi’nlànàdi’. Wol wa’zir boli’p turg’àn wàqti’ndà a’tiràpi’nà ko’p g’ànà àli’m ha’m dilwàrlàrdi’ ji’ynàp, Xoràsànni’n’ àbàdànli’g’i’ ushi’n xi’zmet yetedi. Yelde a’dàlàt ha’m ta’rtip wornàti’wg’à belsene qàtnàsàdi’. Biràq wo’zleri Temuriy a’wlàdlàri’nàn yesàplànsà dà, bilimsiz ha’m pàràsàtsi’z bolg’àn àyi’ri’m sàrày ha’meldàrlàri’nà Nàwàyi’ni’n’ bul ha’reketi unà- màydi’. A’sirese, wa’zirlik wori’ng’à tàlàsqàn Màjitdin 319
bug’àn jàmànli’q isleydi. Solày yetip, woni’n’ wo’miri wog’àdà qi’yi’n jàg’dàydà wo’tedi.
Alisher Nàwàyi’ wo’zinen keyingi a’wlàdlàrg’à jigirmà tomnàn àslàm a’jàyi’p a’debiy miyràslàri’n qàldi’rdi’. Woni’n’ ha’r bir g’a’zzeli menen muxàmmesi, qàsidàsi’ menen da’stànlàri’, ja’ne de ha’r qi’yli’ jànrlàrdà jàzg’àn shi’g’àrmàlàri’, bu’gingi ku’ngi a’debiyàti’mi’z tàriyxi’ndà sàlmàqli’ wori’n tutàdi’. Yeger wo’zbek xàlqi’ni’n’ ulli’ shàyi’ri’ Màxsud Sheyhzàdàni’n’ pikiri menen àytqàndà: «Wol — g’a’zzel mu’lkinin’ sultàni’» boldi’.
Nàwàyi’ lirikàsi’ni’n’ negizin quràg’àn «Xàzoyinul- màoniy» (Màg’ànàlàr g’a’ziynesi) shi’g’àrmàsi’ tiykàri’nàn u’lken to’rt kitàptàn turàtug’i’n diywàn (ji’ynàq) yesàp- lànàdi’. Bul kitàp tu’rli ji’llàr àràsi’ndà jàzi’lg’àn boli’p, tiykàri’nàn 1491—1498-ji’llàrdi’ wo’z ishine àlàdi’.
Alisher Nàwàyi’ni’n’ do’retpeleri àrqàli’ woni’ filoso- fiyàli’q lirikàni’n’ sheberi si’pàti’ndà ko’riwge bolàdi’. Wol wo’mirdin’ ma’nisin wog’àdà teren’ tu’sinedi ha’m wo’z shi’g’àrmàlàri’ndà a’lem go’zzàlli’g’i’n, wo’mirdi su’yiw, àdàmlàrdi’n’ bàxi’tli’ jàsàwi’ ushi’n gu’res ideyàlàri’n yen’ bàsli’ wori’nlàrg’à ko’terip su’wretleydi. Àdàmzàtti’n’ ànà ta’biyàt penen diàlektikàli’q bàylàni’si’, ta’biyàtti’n’ àdàm- zàttàn, àdàmzàtti’n’ ta’biyàttàn g’a’rezliligi ma’seleleri de shàyi’r shi’g’àrmàlàri’ndà so’z yetiledi. Mi’sàli’:
Bul du’nyà bàr yeken, sen bàrsàn’ insàn, A’lem sàg’àn mu’ta’j, sen mu’ta’j wonnàn.
dep àytqàn qàtàrlàri’ àdàm menen ta’biyàt àràsi’ndàg’i’ bàylàni’slàrdi’ teren’ su’wretleydi. Nàwàyi’ lirikàsi’ni’n’ yen’ bàsli’ temàtikàsi’ni’n’ biri àdàmlàrdàg’i’ àdàmgershilikli pàziyletler menen hu’jdàn ma’selelerin su’wretlew boldi’. Bul àrqàli’ shàyi’r ha’mme wàqi’t àdàmlàrdi’ jàqsi’ islerge ha’m jàqsi’ pà’ziyletlerge shàqi’ri’p woti’rdi’, yàg’ni’y: «Bul du’nyàdà hesh kim gu’ldin’ sebeti bolà àlmàs, biràq qàlày bolg’àndà dà àdàmni’n’ wo’z jàqsi’li’g’i’ menen iz qàldi’rg’àni’ jàqsi’» dep àyti’lg’àn a’jàyi’p pikirleri woni’n’ shàyi’rli’q hàwàzi’n àni’q belgilep beredi. Mi’sàli’:
Bul du’nyàdà heshkim bolmàsà gu’ldin’ sebeti, Biràq bolg’ày jàqsi’li’q àt qàldi’ri’w niyeti.
Mine, buni’n’ wo’zinen-àq ko’rinip turi’pti’, Nàwàyi’ ha’r bir àdàmdi’ wo’mirden wo’z worni’n tàbi’w ushi’n jàqsi’ islerge umti’li’p, jàqsi’ jàsàwg’à shàqi’ràdi’.
Àdàm bàlàsi’ni’n’ bul du’nyàdà tutqàn worni’ wog’àdà u’lken: Birew pàtshà bolsà, birewler bir ka’siptin’ iyesi boli’wi’ mu’mkin. Shàyi’r ha’r qàndày insàn wo’z ka’sibinen nàli’màwi’, woni’ qa’dirlep-qa’sterlewi kerekligin, kishkene ka’siptin’ wo’zinen-àq u’lken na’tiyjege, yàg’ni’y wonnàn bàxi’t ha’m àbi’rày-ma’rtebege yerisiw mu’m- kinligin wog’àdà duri’s ko’rsetip beredi. Àdàm wo’z ka’si- binen kà’màl tàbi’wi’ ushi’n ti’ni’msi’z tu’rde izlenip, wàqi’tti’ u’nemlewi kerekligin: «Yeger wàqti’n’di’ utti’r- sàn’—bàxi’t qàshàdi’», —dep uqti’ràdi’.