Adebiyat-8kl-1-200-str pmd

A’DEBIYÀT TEORIYÀSI’NÀN MÀG’LUWMÀT
G’a’zzel, muxàmmes, rubàyi’ hàqqi’ndà tu’sinik
G’a’zzel (àràb so’zi) — Ku’nshi’g’i’s xàli’qlàri’ni’n’ poeziyàsi’ndà su’yiwshilik màzmundàg’i’ lirikàli’q qosi’q. G’a’zzel yen’ da’slep àràblàrdà VII a’sirdin’ bàsi’ndà pàydà bolg’àn. Woni’n’ tiykàrg’i’ ma’nisi «si’rlàsi’w» de­gendi àn’làtàdi’. Buri’n g’a’zzeller tàrli’ a’spàblàrdi’n’ ja’r- demi menen àtqàri’làtug’i’n bolg’àn, bul qa’siyet bu’gingi ku’nge shekem sàqlàng’àn. Uluwmà Ku’nshi’g’i’s poeziyà- si’ndà g’a’zzeller, romàns dep àtàlàtug’i’n su’yiwshilik lirikàsi’nà ju’da’ jàqi’n.
G’a’zzellerdi Wortà Àziyà xàli’qlàri’ni’n’ a’debiyàti’ndà wo’zinin’ joqàri’ da’rejesine jetkergen Hàfi’z, Lutfiy, Nàwàyi’ ha’m t.b. shàyi’rlàr boldi’. G’a’zzel bir neshe ba’ytten turàdi’, Wolàrdi’n’ uluwmà sàni’ won yekiden àspàwi’ kerek, rifmàsi’: àà bà và gà ha’m t.b.
G’a’zzel a’weli i’shqi’-muhàbbàt qosi’g’i’ si’pàti’ndà pàydà bolsà dà, Nàwàyi’ da’wirinen XIX à’sir àràli’g’i’ndà woni’n’ temàtikàsi’ ken’eydi. G’a’zzel filosofiyàli’q woy- pikirdi, àqi’l-na’siyàt, ha’tteki sàtiràli’q màzmundi’ bere- tug’i’n jànrg’à àylàni’p ketedi. Bug’àn XIX a’sirdegi wo’zbek shàyi’rlàri’ Muqimiydin’, Àgàhiydin’, Furqàtti’n’ g’a’zzelleri mi’sàl bolà àlàdi’.
Muxàmmes (tu’rk so’zi beslik) — tu’rk tilles xàli’q- làri’ndà bes qàtàrdàn won bes, won àlti’ buwi’nnàn turàtug’i’n qosi’qti’n’ formàsi’. Wol Nàwàyi’, Màq- ti’mquli’làrdi’n’ shi’g’àrmàlàri’ndà dà ushi’ràsàdi’. Bul for- màni’ qàràqàlpàq a’debiyàti’ndà yen’ da’slepki qollàni’wshi’ shàyi’rdi’n’ biri — A’jiniyàz. Muxàmmes qàràqàlpàq a’de- biyàti’ndà «muxàlles» àti’ menen belgili. Bul formàni’ A’jiniyàz Shi’g’i’s poeziyàsi’n teren’ u’yreniw ha’m wo’z- lestiriw àrqàli’ iyelegen boli’wi’ kerek. Wo’ytkeni, A’ji- niyàzg’à shekemgi qàràqàlpàq shàyi’rlàri’ndà bul formà ushi’ràspàydi’, shàyi’rdi’n’ qàràqàlpàq poeziyàsi’ndàg’i’ bul kirgizilgen muxàlles formàsi’ nàg’i’z poetikàli’q jàn’àli’q boli’p tàbi’làdi’. Muxàlles qosi’q quri’li’si’ boyi’nshà àruz wo’lsheminde jàzi’làtug’i’n lirikàni’n’ bir tu’ri. Wol bes qàtàrdàn ibàràt bir neshe ba’ntlerden turàdi’, ààààà-bbbbà- vvvvà-ggggà ta’rizinde uyqàsàdi’. G’a’zzeller qàndày temàtikà ha’m màzmung’à iye bolsà, muxàmmesler de sondày temàtikà ha’m màzmundi’ sa’wlelen-diredi. Mi’sàli’, A’jiniyàzdi’n’ «Shi’qti’ jàn» muxàmmesinen mi’sàl kelti- reyik:
Ko’p sa’lem mendin biràdàr, àshnàyi’w duw ja’ha’n, Shiddàtiy ruzi’y judàli’qdur qi’yàmetdin yàmàn, Àlti’ sàn àlàshni’ gezdim, tàpmàdi’m nàmiw-ni’shàn, Inshàllà, gu’zge bàràrmàn, bolsàm àman,
Àh dàriyg’à, wàq dàriyg’, mi’n’ sàni’ a’rmàn shi’qti’ jàn.