Adebiyat-8kl-1-200-str pmd

Poema — grek so’zi — do’retiw, do’retiwshilik degen ma’nisti an’latadi’. Qosi’qqa tu’sirilgen liro-epikali’q janr. Poema wo’zinin’ ko’lemi ha’m kompoziciyali’q quri’li’si’ jag’i’nan povestke wog’i’ri’ jaqi’n, soni’n’ ushi’n da biz ko’pshilik wori’nlarda «qosi’q penen jazi’lg’an povest» yamasa «prozali’q poema» degen atamalardi’ ushi’ra- ti’wi’mi’zg’a boladi’. Biraq povestke sali’sti’rg’anda poemada turmi’s shi’nli’g’i’ epikali’q waqi’yalarg’a lirikali’q qahar- manlardi’n’ qatnaslari’ arqali’ qosi’q u’lgisinde ashi’ladi’. Soni’n’ menen birge epikali’q prozag’a sali’sti’rg’anda poe- mada syujettin’ i’qsham boli’wi’ emocional, ta’sirshen’ momentlerdin’, keskin dramali’q jag’daylardi’n’ jiyi-jiyi ha’m ku’tilmegende ushi’rasi’p woti’ri’wi’ a’hmiyetli wori’n tutadi’. V. G. Belinskiydin’: «Poema turmi’s shi’nli’g’i’n su’wretleydi, wog’an qosi’msha wo’mirdin’ iri faktlerine umti’ladi’, jay turmi’sli’q prozag’a jol bermeydi, wo’mir- din’ tek poetikali’q jag’i’n g’ana aladi’» dewi usi’g’an baylani’sli’. Poemani’n’ kelip shi’g’i’wi’ da buni’ tasti’yi’q- laydi’. Mi’sali’, a’yyemgi grek a’debiyati’nda iri-iri bati’r- lardi’, qudaylardi’ ji’rlaytug’i’n shi’g’armalardi’ poema dep atag’an bolsa, al bizde tu’rkiy xali’qlar a’debiyati’ndag’i’ bati’rlar haqqi’nda epikali’q shi’g’armalardi’n’ ashi’qli’q ha’m tag’i’ basqalar haqqi’ndag’i’ do’retpelerdin’ «da’stan- lar» dep ju’ritiliwi usi’nday tu’siniklerden kelip shi’qqan.
Tu’rkiy xali’qlari’nda poema janri’ milliy da’stu’rlerdegi- da’stanlardag’i’ liro-epikali’q u’lgilerdin’ ha’m Evropa a’debiyatlari’ndag’i’ poemashi’li’qti’n’ jollari’n wo’zlestiriwden ha’m wolardi’n’ aji’ralmas birikpesinen payda boldi’. Buni’ biz qaraqalpaq a’debiyati’nda I. Yusupovti’n’ «Joldas mug’allim», «Aktrisani’n’ i’g’bali’», «Dala a’rmanlari’», «Bu’lbu’l uyasi’», T. Ma’tmuratovti’n’ «Uri’s da’rtleri»,
«Sadi’qli’q», K. Raxvanovti’n’ «Tazadan kelgen woqi’wshi’» tag’i’ basqa da poemalardi’n’ mi’sali’nda ani’q ko’riwge boladi’.
IBRAYI’M YUSUPOV
(1929 — 2008)
O’zbekistan qaharmani’, O’z- bekistan ha’m Qaraqalpaqstan xali’q shayi’ri’ Ibrayi’m Yusupov 1929-ji’li’ 5-mayda Shi’mbay rayoni’ni’n’ Azat awi’li’nda du’nyag’a kelgen.
1949-ji’li’ Qaraqalpaq ma’mle- ketlik pedagogikali’q instituti’n ta- mamlap, usi’ institutta woqi’ti’wshi’ boli’p islep qaladi’. 1961—62-ji’llari’ «A’miwda’rya» jurnali’ni’n’ bas re- daktori’, 1962—65-ji’llari’ N. Da’w- qaraev ati’ndag’i’ tariyx, til ha’m a’debiyat institunda ilimiy xi’z- metker, bo’lim basli’g’i’, 1965-ji’ldan 1980-ji’lg’a shekem Qaraqalpaqstan Jasi’wshi’lar awqami’ni’n’ basli’g’i’, 1980— 85-ji’llarda «Sovet Qaraqalpaqstani’» (ha’zirgi «Yerkin Qaraqalpaqstan») gazetasi’ni’n’ bas redaktori’, bunnan keyingi ji’llarda Respublikali’q paraxatshi’li’qti’ qorg’aw komitetinin’ basli’g’i’, Ruwxi’yli’q ha’m ag’arti’wshi’li’q worayi’ni’n’ basli’g’i’ lawazi’mlari’nda jumi’s isledi.
Ibrayi’m Yusupov ha’r qi’yli’ tarawlarda xi’zmet yeti­wine qaramastan do’retiwshilik miynet woni’n’ wo’mir joli’ni’n’ aji’ralmas bo’legi boldi’. Shayi’rdi’n’ da’slepki shi’g’armalari’ 1946-ji’ldan baslap ja’riyalana baslasa, birinshi poemasi’ «Joldas mug’allim» 1949-ji’li’ jari’q ko’rdi, al «Baxi’t lirikasi’» degen tun’g’i’sh qosi’qlar toplami’ 1955-ji’li’ basi’li’p shi’qti’. Soni’nan «Ku’nshi’g’i’s jolawshi’si’na» (1959), «Woylar» (1960), «Jeti asi’ri’m» (1962), «G’arri’ tuttag’i’ gu’z» (1963), «Dala a’rmanlari’» (1966), «Zaman ag’i’mi’» (1969), «Kewil-kewilden suw
isher» (1971), «Tumaris ha’m basqalar» (1974), «Dala orfeyi» (1975), «Yosh» (1977), «Shi’g’armalari’ni’n’ eki tomli’g’i’» (1978-79), «Da’wir samallari’» (1982), «Alasatli’ du’nya bul» (1987), «Duzli’ samallar» (1988), «Kewildegi ken’ du’nya» (1989), «U’mit jag’i’si’» (1990), «Tan’lawli’ shi’g’armalari’ni’n’ yeki tomli’g’i’» (1992), «Begligin’di buzba sen» (1995), «Bu’lbu’l uyasi’» (1997), «Wo’mir sag’an ashi’qpan» (1999), «Ha’r kimnin wo’z zamani’ bar» (2004) qosi’qlar toplamlari’ ha’m poemalari’ jari’q ko’rip, qaraqalpaq poeziyasi’n bayi’tti’.
Ibrayi’m Yusupovti’n’ do’retpeleri ko’p g’ana xali’qlar tillerine awdari’ldi’. Rus tilinde «Pesni gornogo rushya» (1960), «Meridiani’ serdca» (1966), «Glaza yasherici’» (1973), «Stixi» (1976), «Stepnoy orfey» (1975), «Rozi’ i poli’n» (1980), «Zvon stremeni» (1981), «Stremlyus vsey dushoy» (1986), wo’zbek tilinde «Buloqlar qaynaydi» (1960), «Oltin qirg’oq» (1962), «Sahro orzulari» (1965), «Shul turg’ayi» (1972), «Raxmat senga, zamonim» (1979), «Qora tol» (1988), qi’rg’i’z tilinde «Tala qi’yaldari’» top- lamlari’ jari’q ko’rse, ayi’ri’m shi’g’armalari’ basqa da tillerge awdari’li’p basi’ldi’.
Ibrayi’m Yusupov du’nya a’debiyati’ klassiklerinin’ shi’- g’armalari’n qaraqalpaq tiline awdarmashi’ retinde de belgili boldi’. Shayi’r Pushkin, Lermentov, Geyne, Bayron, Shevshenko, Hafi’z, Womar Hayyam, Nawayi’, Maq- ti’mquli’, Hamza, Vurg’i’n, G’.G’ulam, H.A’limjan, Zul­fiya, R.G’amzatov ha’m tag’i’ basqa da so’z zergerlerinin’ klassikali’q shi’g’armalari’n qaraqalpaq tiline awdari’p, woqi’wshi’ qa’wimine ina’m yetti. Shayi’rdi’n’ bir neshe lirikali’q qosi’qlari’na kompozitorlari’mi’z namalar jazi’p, qosi’qshi’lari’mi’z su’yip atqaratug’i’n qosi’qlari’na aylang’an. Shayi’r Qaraqalpaqstan Respublikasi’ gimninin’ avtori’.
Ibrayi’m Yusupov tek shayi’r boli’p qalmastan «G’arri’ tuttag’i’ gu’z» prozali’q toplami’ arqali’ bul tarawda da shi’g’arma do’retiwdin’ sheber u’lgisin ko’rsete aldi’. A’sirese «Seydan g’arri’ni’n’ gewishi» gu’rrin’i» qaraqalpaq a’debiyati’nda usi’ janrdag’i’ yen’ ko’rnekli shi’g’ar- malardi’n’ biri boli’p qaldi’.

19

A’debiyat 8-klass

289



Dramaturgiya tarawi’nda wol A’. Shamuratov penen bir­ge qaraqalpaq qaharmanli’q da’stani’ tiykari’nda «Qi’rq qi’z» muzi’kali’ dramasi’n jazdi’. Avtordi’n’ «Aktrisani’n’ i’g’bali’» dramali’q poemasi’, «Wo’mirbek laqqi’» kome- diyasi’, «A’jiniyaz» operasi’ni’n’ librettosi’, «Ma’n’gi bulaq» dramali’q poemasi’ qaraqalpaq dramaturgiyasi’ni’n’ jetis- kenliklerinen boli’p tabi’ladi’.
ARAL ELEGIYALARI’
(u’zindi)
Suwi’ qumaytlang’an bir a’zim da’rya Ruwhi’m arqali’ ag’i’p baradi’.
Demikken yen’ son’g’i’ bali’qlar wonda. Yesen’kirep qalash qag’i’p baradi’.
Burqi’p aqqan i’lay suwda sayranlap, Da’ryadan ten’izge bulqi’ni’p woynap, Yerkin tu’ser yedi. Joq yendi wol waq. Suwi’ kesilgen son’ nag’i’p baradi’?
Muz tu’serde tuwlap wol hasi’l bali’q, Qi’zi’l suw ten’izge gu’wlep jetkende, Da’ryani’n’ ko’p uzaq wo’rine bari’p, Uwi’ldi’ri’q shashar yedi ko’klemde.
Gu’mis shabaqlari’n du’rletip aydap, Ko’k ten’izge keler yedi masayrap. Yendi ha’lden tayi’p, jigeri qaynap, Ten’iz ta’n’irisinen ma’det ku’tkendey.
Ten’iz ta’n’irisi joq. Bar bolg’anda da, Ba’lki bul jag’i’sti’ umi’tar yedi.
Sayran yetip ali’s okeanlarda, Bizge degen kewlin suwi’tar yedi.
Tubalasa irkip ku’shli ag’i’si’n, Da’ryalar ten’izge jete almas yeken. Ten’iz taslap wo’z ma’n’gilik jag’i’si’n, Ta’g’dirine ilaj yete almas yeken.
Bali’q woynar shalqar suwdi’n’ tusi’nda, Ten’iz ali’p ketken barli’q qusi’n da.
Adamni’n’ yen’ a’zzi jeri usi’nda, Wo’z watani’n taslap kete almas yeken.
Suwg’a ne? Ba’ri bir qayda tolg’anda, Jan’a jag’i’slardi’ jati’rqay bilmes.
Qay jerde suw bolsa, shag’ala sonda, Qurg’aqti’n’ qi’mbati’n qa’dirley bilmes.
Qumshawi’t jag’i’sta woyg’a talaman, Shan’g’i’t ko’z ashti’rmas, ju’zin’ ko’rinbes. Yeski ultan menen ketip baraman, Qayi’ri’lsam, arti’mda izim ko’rinbes.
Kemeler qawsag’an qayi’rda tozi’p, Korsen’ ju’rek si’zlar, da’rtlerin’ qozi’p. Qansha qarasam da moyni’mdi’ sozi’p, Ko’z ushi’nda ko’k ten’izim ko’rinbes.
Ha’zir da’rkar yemes mag’an toy-bayram, Awlaq ju’rip qi’yal su’rgim keledi.
Bul apat islerden aqi’llar hayran, Sebeplerin serlep bilgim keledi.
Tasi’wdan awi’llar jawrag’an gezde, Buri’n qurban bergen da’rya, ten’izge.
Qayti’p berer bolsa Araldi’ bizge, Jandi’ qurbanli’qqa bergim keledi.
Toy tarqag’an alan’ yan’li’ a’tirap, Jag’i’sta awi’llar jetim qalg’anday. Suwsi’z bali’qshi’nin’ isi pati’rat, Kemesi ko’shkisiz ketip qalg’anday.
Soni’n’day ma’rt yedi bunda adamlar, Dawi’l ha’m tolqi’nda si’nnan wo’tkendey. Xosh kewilli, yeden yedi adamlar, Bekire kespelep qonaq ku’tkendey.
Qi’sta muzdan-muzg’a sekirer yedi, Dawi’lda ko’k tolqi’n wo’kirer yedi. Shadli’g’i’n, ruwhi’n, bekirelerdi Yendi ba’rin birew urlap ketkendey.
Shayi’rdi’n’ «Aral elegiyalari’», «Bul jer yele zor boladi’», «Bazar joli’nda», «Korrupciya», «Begligin’di buzba sen», «Anemiya», «Ti’rnalar», «Ali’s a’wladlarg’a», «Bo- ranli’ keshte», «Bayi’wli’g’a», «Su’melek qaynatqan jen’- geyge», «Korabller qoyi’mshi’li’g’i’ndag’i’ yeles», «Posey- donni’n’ g’a’zebi» ha’m t.b. qosi’qlari’ni’n’ ideya-tema- tikasi’nda bu’gingi ekologiyali’q mashqalalar menen birge ekonomikali’q ja’ne de, socialli’q ma’selelerdi de teren’ tu’singen lirikali’q qaharmanni’n’ kewil-keshirmeleri menen jaqi’nnan tani’sami’z. «Aral elegiyalari’» qosi’g’i’nda biz ten’iz qayti’p, da’ryasi’na uyi’q tewgen xali’qti’n’ bir perzenti si’pati’nda usi’ jag’ada jasawshi’ xali’q ta’g’dirine ha’m Aral ta’g’dirine jani’ ashi’g’an lirik qaharmanni’n’ ruwxi’y keshirmeleri menen ti’ni’shsi’zlani’wi’n ko’z aldi’- mi’zda janli’ yelesletemiz.
Shayi’r «Aral elegiyalari’ qosi’g’i’nda ha’m basqa da lirikalari’nda Aral boylari’, Qaraqalpaqstanni’n’ bu’gingi ekologiyali’q ko’rinislerin realistlik ko’zqaras penen si’zi’p beriw arqali’da ana topi’raqqa degen su’yispenshilikti jet- keredi. Zamamlaslari’mi’zg’a joqari’ talaplar qoyadi’, wo- larda ana ta’biyatqa degen mehribanli’q woyata biledi. Shayi’r qosi’g’i’nda tek Watani’mi’zdi’n’ bu’gingi ayani’shli’ ta’g’dirin, Aral ma’selesin bir ta’repleme u’mitsizlik ko’z- qarastan su’wretlew menen sheklenbegen. Al kerisinshe shayi’rdi’n’ bul bag’i’ttag’i’ woylari’, keleshekke isenimi u’lken.
Sorawlar ha’m tapsi’rmalar

1. 
   Shayi’rdi’n’ «Aral elegiyalari’» shi’g’armasi’ni’n’ ideya-tematikasi’ qanday ma’seleni so’z yetedi?
   
2. 
   Qosi’qta shayi’rdi’n’ Aral ten’izi haqqi’nda ishki tolg’ani’slari’ qalay su’wretleniwin tabadi’?
   
3. 
   Ten’izdin’ wo’tmishi ha’m bu’gini haqqi’ndag’i’ sali’s- ti’ri’wlarg’a wo’z pikirlerin’izdi bildirin’.
   
4. 
   Qosi’qta shayi’rdi’n’ keleshekke bolg’an isenimi, kewil tolg’ani’slari’ qalay berilgen?
   
5. 
   Aral apatshi’li’g’i’na ne sebep bolg’anli’g’i’n ko’rsetetug’i’n qatarlardi’ woqi’p, wo’z woylari’n’i’zdi’ ha’m ta’sirlerin’izdi ayti’p berin’.