Adebiyat-8kl-1-200-str pmd

Da’stan haqqi’nda tu’sinik. «Go’rug’li’» xàlqi’mi’z àràsi’nà jàzbà ha’m àwi’zeki tu’rde ken’ tàrqàlg’àn xàli’q da’stànlàri’ni’n’ biri. Woni’n’ àyi’ri’m bo’limleri qi’ssà
tu’rinde ko’shirilgen boli’p qoldàn-qolg’à wo’tip ju’rgen. A’sirese, bul da’stàn xàlqi’mi’zg’à XIX a’sirde ko’birek ma’lim boldi’. Wo’ytkeni, bul da’wirde jàsàg’àn shà- yi’rlàrdi’n’ ko’pshiliginin’ do’retiwshiliginde wo’z qàhàr- mànlàri’n Go’rug’li’g’à ten’ep su’wretlew da’stu’rge àylàn- g’àn. Mi’sàli’, Berdàq shàyi’r wo’zinin’ «Yernàzàr biy» poemàsi’ndà:
Go’rug’li’ bektey yer yedi, Qàtàrdà qosà nàr yedi, Toli’ jurtqà da’rkàr yedi, Sheyit wo’ldi Yernàzàr biy,—
degen qàtàrlàri’ndà Yernàzàr biydi Go’rug’li’g’à ten’lestirip su’wretleydi.
«Go’rug’li’» du’rkinindegi da’stànlàrdi’n’ xàlqi’mi’z àrà- si’nà u’sh tu’ri tàrqàlg’àn. Bulàrdi’n’ ha’r biri wo’z àl- di’nà da’stàn boli’p «A’wezxàn», «Qi’rmànda’li», «Ba’zir- gen» degen àt penen belgili.
«Go’rug’li’» ni’n’ xàlqi’mi’zg’à wog’àdà ken’ tàrqàlg’àn bo’legi «A’wezxàn» da’stàni’ boli’p yesàplànàdi’. Bul bo’lim wo’zbek, tu’rkmen bàqsi’làri’ àràsi’ndà bo’linip ày- ti’li’p ju’rgen «Go’rug’li’» ni’n’ tuwi’li’wi’, «Yunus peri», «Intizàr», «Àxmet-Sàrdàr ha’m A’wezxàn», «Botà ko’z», «Qundi’z ha’m Juldi’z», «A’wezdi izlew», «Xush keldi», «A’wezxàn» bo’leklerin wo’z ishine àlàdi’ ha’m tutàs bir da’stàn si’pàti’ndà ji’rlàng’àn. Soni’n’ menen birge bàqsi’- ji’ràwlàr bul da’stàndi’ kompoziciyàli’q jàqtàn biriktirip, sheberlik penen qàytà islegen. Da’stànni’n’ XIX a’sirdin’ yekinshi yàri’mi’ndà belgisiz ka’tipler ta’repinen ko’shirilgen u’sh jàzbà nusqàsi’ bàr.
«A’wezxàn» da’stàni’ndà Go’rug’li’ni’n’ tuwi’li’wi’, yer jetiwi ha’m perzentsizlik dàg’i’ndà qàli’wi’, Gu’rjistàndàg’i’ Qun’qàrshàni’n’ xi’zmetinde ju’rgen Buldi’ri’q qàssàpti’n’ bàlàsi’ A’wezxàndi’ «Men dàyi’n’ Qon’i’rbày bolàmàn», — dep ha’r qi’yli’ hiyleler menen uri’si’p, jen’ip, wo’z yeline àli’p keliwi, Àg’à Yunusti’n’ A’wezxàndi’ wo’zine bàlà yetip àli’wi’, A’wezdin’ Botàko’zge àshi’q boli’wi’, Go’rug’li’ni’n’ àdàmlàri’ni’n’ A’wezdi «Sàti’p àli’p kelingen qul» dep àytqàni’nà àshi’wlàni’p, Qunqàrshàni’n’ yeline 216
ketip qàli’wi’, A’wezge Gu’lrikti àli’p beriwi, Gu’lrik ushi’n Gu’rjistànli’ Àràpràyxàn menen Go’rug’li’ àràsi’n- dàg’i’ tàrti’s, Go’rug’li’ni’n’ Àràpràyxàn qoli’nà tu’siwi, G’i’yràtti’n’ ko’megi menen A’wezdin’ Aràpràyxàndi’ wo’ltiriwi ha’m de Go’rug’li’ni’n’ àzàt yetiliwi usàg’àn ko’p g’ànà syujetler bàr.
Da’stànni’n’ bàsli’ ideyàsi’, negizinen, bàti’rli’q boli’p, a’dàlàtsi’zli’q u’stinen qàtàn’ gu’res àli’p bàràdi’. Yeldi si’rt yel bàsqi’nshi’làri’nàn qorg’àydi’. Yeldegi feodalli’q basqari’w a’dàlàtsi’zli’qlàr ju’z berip turg’àndà, a’lbette xàli’q Go’rug’li’ si’yàqli’ bàti’r ha’m a’dàlàtli’ bàsshi’làrdi’ a’rmàn yetetug’i’n yedi. Soni’n’ ushi’n dà bul da’stàn xàli’qti’n’ a’dàlàt joli’ndàg’i’ a’rmàni’ boli’p, xàli’q Go’- rug’li’ si’yàqli’ bàti’rlàrdi’ a’rmàn yetti.
«Go’rug’li’» menen «G’a’rip àshi’q»ti’n’ XIX a’sirde xàli’q kitàplàri’ si’pàti’ndà tàni’li’p ketiwinin’ àyi’ri’m se- bepleri de bàr:
Birinshiden, bul da’wirde bàqsi’shi’li’q wo’neri yen jàydi’. Terme-tolg’àwlàrdi’ ji’rlàwshi’ a’sbàp qobi’zdi’n’ worni’nà duwtàrdi’n’ qollàni’li’wi’, qàhàrmànli’q da’stànlàr worni’nà ko’birek liro-epikàli’q da’stànlàrdi’n’ pàydà boli’wi’ qi’ssà kitàplàrdi’n’ ko’plep tàrqàli’wi’nà dà sebep- shi bolg’àn yedi.
Usi’ndày sebeplerge bàylàni’sli’ Shi’g’i’s xàli’qlàri’ àrà- si’ndà ken’ tàrqàlg’àn àyi’ri’m belgili da’stànlàr xàli’q kitàplàri’nà àylàndi’. Wo’ytkeni àràb imlàsi’ndà jàzi’lg’àn bul qoljàzbà kitàplàr, wo’zbek, a’zerbàyjàn, tu’rkmen, qàzàq ha’m qàràqàlpàqlàrg’à ten’dey xi’zmet yetken. Aràb imlàsi’ tiykàri’ndà ha’r bir xàli’q wo’z tiline jàqi’nlàsti’ri’p woqi’g’àn. Solày yetip bul qoljàzbà qi’ssàlàrdi’n’ qàràqàl- pàqshà vàriàntlàri’ dà pàydà bolg’àn. Wolàr qi’ssàxàn ha’m bàqsi’làrdi’n’ ja’rdeminde xàli’qti’n’ ma’deniy mu’l- kine àylàng’àn. Bul da’stànlàr XIX a’sirde «Xàli’q kitàp- làri’» degen àt penen qoljàzbà tu’rinde tàrqàlg’àn yedi.
Sorawlar ha’m tapsi’rmalar:

1. 
   G’o’rug’li’ Buldi’ri’q qassapti’ ne ushi’n qaytaradi’? Pat- shasi’na neledi ayti’p bari’wdi’ tapsi’radi’?
   
2. 
   Awezxan G’o’rug’i’ni’n’ ati’na miniwden ne ushi’n bas tartadi’?
   
3. 
   Qun’qarshani’n’ la’shkerlerine qarsi’ G’o’rug’li’ qanday yerlik ko’rsetedi?
   
4. 
   A’wezxan G’o’rug’li’ menen birge qaysi’ yelge keledi?
   
5. 
   Da’standi’ tu’sinip woqi’n’ ha’m tu’sinigin’izdi ayti’p berin’.
   

SHÀYI’RLÀR ÀYTI’SI’
Shàyi’rlàr àyti’si’ qàràqàlpàq a’debiyàti’ndà yen’ ràwàj- làng’àn jànrlàrdi’n’ biri. Bul jànrdi’n’ u’lgileri, negizinen, àwi’zeki ha’m jàzbà tu’rinde sàqlàng’àn boli’p tuwi’sqàn qàzàq ha’m qi’rg’i’z xàli’qlàri’ a’debiyàti’ndà ko’birek ushi’ràsàdi’. Àyti’sti’n’ negizi «àyti’si’w» so’zinen kelip shi’qqàni’ ushi’n dà bundà tiykàri’nàn, ko’rkem so’z jàri’si’ bàsli’ wori’ng’à ko’teriledi. Belgili shàyi’r yàki bolmàsà shàyi’rli’q uqi’pqà iye bolg’àn àdàmlàr bir-biri menen da’sme-da’s àyti’sqà tu’sedi. Àyti’s, tiykàri’nàn, toy-merekelerde, ko’pshilik ji’ynàlg’àn ji’yi’nlàrdà ha’r qàn- dày shàyi’rdi’n’ tàlànti’n àni’qlàw ushi’n so’z jàri’si’ si’pàti’ndà pàydà bolg’àn.
Bàspà so’z ràwàjlànbàg’àn yerte da’wirlerde shàyi’rlàr wo’z do’retpelerin xàli’q àràsi’ndà àwi’zshà àytqàn. A’si- rese, xàli’q ko’pshilik àldi’ndà yàdtàn qosi’q shi’g’àri’p, bàqsi’làr menen àyti’si’p, so’zden jen’gen àdàmlàrdi’ g’ànà tàlàntli’ shàyi’r si’pàti’ndà tàni’g’àn. Usi’ndày sebepler menen àyti’s jànri’ ko’shpeli ha’m yàri’m ko’shpeli yel- lerde de biyik shi’n’g’à ko’teriledi. Soni’n’ ushi’n dà bul jànr XIX ha’m XX a’sirdin’ bàs gezinde a’debiyà- ti’mi’zdi’n’ da’stu’rli bir jànri’nà àylàndi’. Bul da’wirdegi qàràqàlpàq a’debiyàti’ndà shàyi’rlàr àyti’si’ni’n’ u’sh tu’rli belgisi bàr:

1. 
   Tuwi’sqànli’q, tàti’wli’q àyti’si’.
   

Bul àyti’sti’ bàslàwshi’làr belgili shàyi’rlàr boli’p, wolàr wo’zi menen si’bàylàs woti’rg’àn yellerdin’ belgili shà- yi’rlàri’ menen àyti’sqàn. Bundà ha’r bir yeldin’ u’rp- a’deti, geogràfiyàli’q jàg’dàylàri’ so’z yetiledi de, birin- biri so’zden jen’iw ushi’n ha’r qi’yli’ qàshi’ri’mli’ so’zler àyti’lg’àni’ menen «tu’binde tuwi’sqàn yelmiz g’oy» degen 218
sheshimge keledi ha’m yeki yel àràsi’ndàg’i’ dosli’q bàylàni’sti’ bekkemlewge àt sàli’sàdi’.

2.