Glossariy

Glossariy
Akva (lat. agua- suw)- quramalı so’zlerde suwlı degen ma’nisti bildiredi.

Addend (lat. addo-qosaman so’zinen)-ligand termini menen almastırılg’an.

Aktseptor (lat. Acceptor –qabıl qılıwshı, alıwshı so’zinen) – elektronlardı biriktirip alıp, Erkin orbitalı h’a’m donordın’ bo’linbegen elektronlar jubı esabına ximiyalıq baylanıs payda etetug’ın atom (ion) yamasa atomlar gruppası.

Atsidokompleksler – ligandları kislota qaldıg’ınan ibarat bolg’an kompleks birikpeler.

Berlin lazuri- Fe₄[Fe(CN)₆]₃

Turnbul ko’gi - Fe₃[Fe(CN)₆]₂

Donor(lat. donare – tartıwshı so’zinen) – ximiyada atom yamasa atomlar gruppası bolıp, o’zinin’ bolinbegen elektron jubı esabınan ximiyalıq baylanıs payda etedi h’a’m aktseptordın’ bos orbitalın toltıradı.

Donor-aktseptorlı baylanıs (koordinatsion baylanıs) – bir atomnın’ bo’linbegen elektron jubı menen ekinshi atomnın’ bos orbitalı arasında payda bolatugın kovalentlik baylanıs.

Kompleks (lat compltxus –birge bolıw, biriktirip alıw so’zinen)-kompleks birikpe- oraylıq atomnan h’a’m onın’ a’tirapında jaylasqan neytral molekula yamasa anionlardan turatug’ın quramalı birikpe.

Komplekson – aminopolikarbon kislotalar, olardın’ molekulalarında azot atomı menen bir neshe alkilkarboksil gruppalar –CH₂COOH baylanısqan boladı, bul gruppalar komplekstin’ oraylıq atomın bir waqıttın’ o’zinde bir waqıttın’ o’zinde bir neshe koordinatsion baylanıslar menen baylay aladı.

-kompleksler – kompleksler yamasa birikpeler bolıp, olarda elektron aktseptorları (metall kationı, metall duzı) menen elektronlar donorı (toyınbag’an yamasa aromatik birikpe) arasındag’ı baylanıs donor gruppanın’ -elektronları esabına (yamasa onın’ qatınasında) a’melge asadı.

Koordinatsion san – komplekste oraylıq ion menen baylanısqan neytral molekula h’a’m ionlardın’ ulıwma sanı.

Koordinatsion sıyımlılıq – oraylıq atom a’tirpaında ligandlardın’ iyelegen ornı.

Klaster – oraylıq atomlar o’z-ara tuwrıdan-tuwrı h’a’m ko’pir wazıypasın atqarıwshı ligandlar arqalı birikken kompleks birikpeler.

Karboniller –metallardın’ uglerod (II) oksidi menen payda etken birikpeleri.

Ko’p oraylı kompleks birikpeler – bir neshe metall atomı oraylıq ion wazıypasın atqarıyashı kompleks birikpeler.

Ligand – oraylıq atom a’tirapında jaylaskan neytral molekula yamasa anion.

Xelat (angl. chelate – qısqısh) - metall ionı menen tsikl payda etip baylanısatug’ın ligandlar.

Dentatlıq ( lat. dentatus – tisi bar yamasa tisli degen) – ligandtın’ oraylıq atom a’tirapında iyelegen ornı.

Poligalogenidler – oraylıq ionı h’a’m ligandları galogenlerden ibarat kompleks birikpeler.

Polikislotalar – kislota molekulasına sol yamasa basqa kislotanın’ angidridi kelip qosılgan o’nimler.

İzopolikislotalar –qanday da bir kislotag’a sol kislotanın’ angidridi qosılgan birikpeler.

Geteropolikislotalar – qanday da bir kislotag’a basqa bir kislota angidridi qosılıwınan payda bolg’an birikpeler.

İshki koordinatsion birikpeler –ishki sferasında ligandı oraylıq ion menen tsikl payda etip turg’an kompleks birikpeler.

Gemoxromogen – porfirinnin’ (to’rt pirrol gruppası bar proteinler) oraylıq atomı temir bolg’an kompleks birikpe.

Xlorofill – magniydin’ pirrol gruppasının’ to’rt azot atomı menen baylanısqan birikpesi.

Peyron qag’ıydası – atsidokompleksler ammiak yamasa aminler menen reaktsiyag’a kiriskende tsis- izomer jagdayındag’ı o’nimler payda etedi.

İorgensen qag’ıydası – ammiakatlar kislotalar ta’sirinde tarqalg’anda, ko’binshe trans- izomer jag’daydag’ı atsidobirikpeler payda boladı.

Chugaevtın’ h’alqa qag’ıydası – quramında bes h’a’m altı ag’zalı xalqaları bolg’an kompleks birikpeler en’ turaqlı boladı.

Chernyaevtin’ trans-ta’sir qag’ıydası – koordinatsion birikpelerde qanday da bir ligand penen oraylıq ion arasındag’ı baylanıstın’ salıstırmalı bekkemligi usı ligandqa salıstırg’anda trans-jag’dayda turg’an basqa ligand ta’biyatına baylanıslı.