Agrar munosabatlar va ularning o'ziga xos xususiyatlari reja: kirish

Birinchisi yirik qishloq xo’jalik korxonalari sifatida shirkat xo’jaligi, ikkinchisi o’rtacha rivojlanish darajasiga ega bo’lgan fermer xo’jaliklari va uchinchisi

kichik yer uchastkalarida ish olib boruvchi mayda tovar va yarim natural ishlab chiqarishga asoslangan dehqon xo’jaligi. Ular qishloq xo’jalik mahsulotlari ishlab chiqarishda tutgan o’rni, tarmoq tarkibi va rivojlanish istiqbollari bilan bir—biridan farqlanadi.

Dehqon xo’jaliklarini qishloq xo’jalik mahsuloti ishlab chiqarishdagi samaradorlik ko’rsatkichlarini tadqiq etish katta ilmiy-nazariy ahamiyatga ega. Tahlillarga ko’ra jon boshiga mahsulot ishlab chiqarish xajmi yoki eng yuqori ishlab chiqarish samaradorligi dehqon xo’jaligiga tug’ri kelmokda. 2007 yilda bu ko’rsatkich bo’yicha dehqon xo’jaligi shirkat xo’jaliklarga nisbatan 2,44 martaga, fermer xo’jaligiga nisbatan 2,46 martaga va jami qishloq xo’jaligiga nisbatan 1,54 martaga ko’p tashkil qilayotganini kuzatish mumkin. Lekin mahsulot birligiga to’g’ri kelayotgan mehnat sig’imi dehqon xo’jalikda eng yuqori darajani tashkil etadi.

Ishlab chiqarish samaradorligi ko’rsatkichlarini taqqoslashda barcha kategoriya xo’jaliklar buyicha mehnat sarfi ko’rsatkichlarini tadqiq etish muhim o’rin tutadi. Agarda 1998 yilda eng yuqori mexnat sarfi nisbati shirkat xo’jaliklar xissasiga 57.7% to’g’ri kelgan bulsa 2007 yilga kelib bu ko’rsatkich 4%ga tushib koldi. Mexnat sarfi eng yuqori sur’atlarda o’sganini fermer xo’jaligida kuzatish mumkin. Ularning umumiy mexnat sarflari xajmi 1998 yil 4.9%dan, 2007 yilgacha kelib 55,7%ga o’sdi.

Dehqon xo’jaligida jon boshiga mahsulot ishlab chiqarishni xajmini yuqoriligining asosiy omillaridan biri bu ularda bir gektar ekin maydonida yetishtirilayotgan mahsulot xajmini yuqoriligidir. 2001-2007 yillarda qishloq xo’jalik bo’yicha bir gektar ekin maydonidan olinadigan mahsulot xajmini o’sish davri bilan xarakterlanadi. Qishloq xo’jalik buyicha bu ko’rsatkich 130,2%ni tashkil etdi. Bunday o’sishda eng yukori ko’rsatkich shirkat xo’jaliklarda amalga oshib 141,8%ni tashkil etdi.

Respublikamizda turli qishloq xo’jalik korxonalari tomonidan bir gektar ekin maydonidan olinadigan mahsulot xajmi nisbati o’rtasidagi katta differensiatsiyani kuzatish mumkin. Unda eng yuqori ko’rsatkich dehqon xo’jaligiga to’g’ri keladi. Bu ko’rsatkich buyicha dehqon xo’jaligi 2007 yilda shirkat xo’jaligiga nisbatan 9,5 martaga, fermer xo’jaligiga nisbatan 7,5 martaga va butun qishloq xo’jaligiga nisbatan 4,7 martaga yukoridir. Xo’jalikda qanchalik chorvachilik sohasini yuqoriligi barcha teng sharoitlarda bir gektar ekin maydonidan olinadigan mahsulot xajmini yuqoriligini belgilab beradi. 2007 yil ma’lumotlariga ko’ra qishloq xo’jalik buyicha chorvachilik 47.3%ni tashkil etdi, bu o’z navbatida shirkat xo’jalikda-13.6%ni, fermer xo’jaligida – 6.7% va dehqon xo’jaligida – 69%ni tashkil etdi.

O’zbekistonda uzoq muddatli milliy strategik vazifani aks ettiruvchi-jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiyalash va isloh etish bo’yicha konsepsiya ishlab chiqilgan. Ushbu strategik vazifaning asosiy maqsadlaridan biri mamlakat aholisini ijtimoiy jihatdan muhofazalash asosida barqaror iqtisodiy o’sish sur’atiga erishish xisoblanadi. Ma’lumki mamlakatimiz aholisining 64 foizi qishloq joylarda yashaydi, bu ko’rsatkich Qozoqiston respublikasida 2005 yili 42,3, Rossiyada esa 27 foizni tashkil qilgan.

Qishloq joylarda tadbirkorlikni rivojlantirish hozirgi kundagi muhim masalalardan biri hisoblanib, ishsiz aholini ish bilan ta’minlash va aholi daromadlarini oshirish kabi vazifalarni amalga oshirishga xizmat qiladi. Jumladan, tajribalardan ko’rish mumkinki qishloq hududlariga mos keluvchi hususiy tadbirkorlikning kasanachilik, dexqon va fermer xo’jaliklari, yuridik shaxs maqomiga ega bo’lmagan tadbirkorlik turlarini shakllantirish va rivojlantirish hisobiga mamlakatda, qolaversa mintaqalarda yaratilayotgan jami ish o’rinlarining salkam 70 foizi aynan qishloq hududlariga to’g’ri kelmoqda. Bu esa malakatimizda aholi bandligini yanada oshirishga yordam beradi. Bugungi kunda ya’ni 2007 yil yakunlariga ko’ra Respublikamizda doimiy aholining o’rtacha yillik soni 26867,8 ming kishini tashkil etmoqda. Mintaqalarda yashovchi doimiy axoli o’rtacha yillik sonining 64,1 foizi, mexnat resurslarining 61,1 foizi shundan iqtisodiyotda bandlarning 60,4 foizi qishloq joylarda yashovchi aholi hissasiga to’g’ri kelmoqda. (1-jadval)