Uslub gʻoyaviy-estetik xususiyatlar umumlashmasi boʻlib, ijodkorning tasvir usuli demakdir. Uslub mumtoz adabiyot tadqiqi misolida kam oʻrganilgan nazariy masalalardan biri

Uslub – gʻoyaviy-estetik xususiyatlar umumlashmasi boʻlib, ijodkorning tasvir usuli demakdir. Uslub – mumtoz adabiyot tadqiqi misolida kam oʻrganilgan nazariy masalalardan biri. Bu balki anʼanaviylikka asoslangan mumtoz Sharq sheʼriyatida syujetlar, obrazlar, ramzlar bir xilligi ijodkorning uslubiy individualligini maʼlum darajada cheklaydi, degan qarashlar tufayli boʻlsa kerak.
Adabiyotshunoslikda uslubga doir berilgan taʼriflarni qisqacharoq qilib aytadigan boʻlsak, metod – ijodkor asarlarida namoyon boʻlgan xususiyatlarning umumiy koʻrinishi boʻlsa, uslub – ijodkor asarlarida koʻringan uning individualligi, oʻziga xosligidir. Boshqacha aytganda, metod – umumiylikka, uslub – xususiylikka tayanadi.
“Uslub, – deb yozadi adabiyotshunos olim Abduqodir Hayitmetov oʻzining “Sharq adabiyotining ijodiy metodi tarixidan” nomli tadqiqotida, – ijodiy metodning konkret va xilma-xil koʻrinishi boʻlib, davr va hayot xarakteri bilan yaqindan bogʻlanadi, uning xususiyatlarini yozuvchining shaxsiy temperamenti, hayot tajribasi, milliy xususiyatlari, biror adabiy yoʻnalishga xos tamoyili va hokazolar orqali aks ettiradi”.
Abduqodir Hayitmetovning “Navoiyning ijodiy metodi masalalari”, “Sharq adabiyotining ijodiy metodi tarixidan” kabi tadqiqotlari keyinchalik uni uslubiy koʻrinishlar masalasida kuzatishlar olib borishga undadi. Ana shu ilmiy kuzatishlarning natijasi oʻlaroq, adabiyotshunos olimning mumtoz adabiyot asarlari tahlili misolida ilk bor uslub masalasini tekshirishga bagʻishlangan ilmiy maqolalari yuzaga keldi. “Alisher Navoiyning badiiy poetik uslubi yuzasidan mulohazalar”, “Ulugʻ shoir poetik uslubiga doir”, “Turkiston va Xuroson uslublari”, “Oʻzbek adabiyotida xalqchillik va xalqchil uslub haqida”, “Oʻzbek adabiyotida xalqchillik tendensiyasi”, “Sehrli nazm” kabi maqolalar shular jumlasidandir.
Abduqodir Hayitmetov talqinida uslub ikki maʼnoda qoʻllanilgan: birinchisi – individual uslub, ikkinchisi – uslubiy oqim. Olimning “Ulugʻ shoir poetik uslubiga doir” maqolasi 1974 yilda yozilgan. Umumiy mulohazalar tarzida bayon etilgan maqola Navoiy sheʼriyatining oʻrganilishi zarur boʻlgan yana bir qirrasiga eʼtiborni jalb etadi. “Bu masalani nisbatan kechikib oʻrganilayotganligining oʻz sabablari mavjud, – deb yozadi adabiyotshunos olim. – Chunki, adabiyotshunoslik tajribasi shuni koʻrsatadiki, u yoki bu ijodkorning uslubi masalasi odatda ijodining umumiy koʻlami maʼlum boʻlgandan keyingina yaxshiroq oʻrganiladi”.
Abduqodir Hayitmetov mazkur maqolasida uslub masalasining nazariy asoslarini toʻgʻri talqin etgan boʻlsa-da, uning Navoiy poetik uslubiga doir mulohazalari baʼzi eʼtirozlarni tugʻdiradi. Masalan, olim bu xususda shunday deb yozadi: “U (Navoiy nazarda tutilmoqda – Z. Q.) favqulodda bir sheʼriy talantga ega boʻlish bilan birga, nihoyatda, chuqur bilimga, boy hayotiy tajribaga, atrofida yuz bergan voqea-hodisalarni olimlarcha sinchiklab kuzatib, bu haqda faylasuflarcha teran mulohaza yuritish qobiliyatiga ega edi. Uning bu shaxsiy xususiyatlari sheʼrlarida ham, dostonlarida ham, nasriy asarlarida ham har doim oʻz ifodasini topgan. Bularning hammasi jam boʻlib, uning oʻziga xos sheʼriy va nasriy uslublarini belgilab bergan”.
Navoiy uslubiga doir bildirilgan bu umumiy mulohazalarni Navoiy ulugʻlagan va aziz bilgan qaysi bir Sharq shoiriga nisbatan ishlatmaslik mumkin?
Shuningdek, olimning quyidagi: “… Umuman, Navoiy lirikasidagi tasviriy uslubning muhim xususiyatlaridan biri shundaki, shoirning ishqiy-anʼanaviy misra va baytlari deyarli har qadamda hayotiy mushohada va mulohazalar, hayotiy kartina va lavhalar bilan yoʻgʻrilgan hamda bezatilgan”, – degan mulohazalarini Hofiz, Saʼdiy, Jomiy ijodiga ham nisbat berish mumkin.
Toʻgʻri, realistik adabiyotda masala boshqacharoq hal qilinadi. Chunki, unda mumtoz adabiyot uchun fazilat sanalgan anʼanaviylik realistik asar uchun kamchilik yoki katta qusur sanaladi. Sababi, realistik asardagi uslub – obrazlarning, xarakter-ruhiyatining, muallif va personaj nutqining, syujet va kompozitsiyaning, badiiy tasvir vositalari va boshqa qirralarni originalligi hamda betakrorligidan kelib chiqadi.
Nazarimizda, baʼzi oʻrinlarda, Abduqodir Hayitmetov “uslub” atamasini “bayon uslubi” va “pafos” maʼnosida ishlatgan. “Ulugʻ shoir poetik uslubiga doir” maqolasida yana shunday mulohazalar bildiriladi: “Navoiyning epik uslubi lirik asarlari uslubiga nisbatan ham ancha murakkab. Chunki bunda bir dostonning yozilishi, oʻqilishi, uni yozishdan avtor kuzatgan maqsad boshqasinikiga oʻxshamaydi. “Xamsa”dagi “Hayrat ul-abror” falsafiy-didaktik asar boʻlsa, “Farhod va Shirin” ishqiy-romantik doston…”.
Olim nazarda tutgan “yozilishi”, “oʻqilishi” – asarning bayon usuliga, “uning yozishdan avtor kuzatgan maqsad” esa gʻoyaga aloqador.
Navoiy dostonlari turli xil pafosda yozilgan boʻlsa-da, Navoiyning epik uslubi deganda, turli xilda yozilgan ana shu dostonlar uchun xos boʻlgan xususiylik, yaʼni, shoir individualligi namoyon boʻlishi kerak. Boshqacha aytganda, uslub tekshirilayotganda, bu dostonlarni boshqa ijodkor emas, aynan, Navoiy yaratganligi sezilishi lozim.
Albatta, bu masalalarni bir maqola doirasida hal etishning imkoni yoʻq. Shuning uchun Abduqodir Hayitmetovning oʻzi ham maqolasini “umumiy mulohazalar” deya eʼtirof etadi. Olimning ushbu maqolasi navoiyshunoslik zimmasida turgan yana bir muhim masalani kun tartibiga qoʻyganligi bilan ahamiyatlidir.
Abduqodir Hayitmetovning “Turkiston va Xuroson uslublari” maqolasi uslubiy oqimlarni oʻrganishda qimmatli va teran mulohazalarga boyligi bilan eʼtiborni tortadi. “Nazarimizda, oʻzbek adabiyoti tarixida bir adabiy til doirasida shartli ravishda ikki uslubiy yoʻnalish boʻlgan, – deb yozadi olim. Bulardan biri XII asrda Ahmad Yassaviy asos solgan va koʻproq Movarounnahr doirasida rivojlangan Turkiston uslubi, ikkinchisi esa Navoiy asoslagan va XV asrning ikkinchi yarmida yuzaga kelgan Xuroson uslubidir”.
Olimning talqinicha, turkistoniy uslubda jonli xalq tiliga yaqin turishga intilish kuchli boʻlsa, xurosoniy uslubda anʼanaviy mavzularga, obrazlarga keng oʻrin berish jihati hamda ularga forsiy til taʼsirining xususi namoyon boʻladi.
Uslublar, uslubiy yoʻnalishlar rang-barangligi va bu masalani adabiyotshunoslik metodologiyasi nuqtai nazaridan ilmiy tekshirish borasida adabiyotshunos Yoqubjon Isʼhoqovning “Navoiy va oʻzbek sheʼriyatida uslublar masalasi” deb nomlangan maqolasi teran kuzatishlarga boyligi bilan eʼtiborni tortadi. Olimning mulohazalariga koʻra, turkiy tildagi poeziya oʻz taraqqiyoti davomida uch asosiy bosqichda yaratilgan. Bular: turkona, klassik va oliy yoki navoiyona bosqichlardir. Bu uslublarning har birining oʻziga xos qator jihatlari boʻlib, keyingi asrlarda har bir uslubning davomchilari boʻlgan.
Adabiyotshunos Dilorom Salohiy “Abduqodir Hayitmetovning adabiy uslublar haqidagi qarashlari” maqolasida olimning adabiy uslublar haqidagi qarashlariga munosabat bildirar ekan, “Abduqodir Hayitmetov masalaga oʻzbek adabiyotidagi xalqchillik tamoyili xususiyatlari nuqtai nazaridan yondashdi”, degan xulosaga keladi.
Yoqubjon Isʼhoqov Navoiy ayrim shoirlar uslubiga nisbatan bergan “turkona” atamasini turkona uslub vakillari sifatida talqin etsa, Abduqodir Hayitmetov oʻsha atamani “Turkiston uslubi” tushunchasi bilan izohlaydi. Abduqodir Hayitmetovning “Oʻzbek adabiyotida xalqchillik tendensiyasi” maqolasida bildirilgan bu izoh, shu mavzuga oid keyin yozilgan “Adabiy merosimiz ufqlari” nomli maqolasida uchramaydi. Bizningcha, Abduqodir Hayitmetov Yoqubjon Isʼhoqovning “turkona” atamasi munosabati bilan bildirilgan mulohazalarini toʻgʻri hisoblagan boʻlsa kerak. Adabiyotshunos Dilorom Salohiy yuqorida keltirilgan maqolasida Abduqodir Hayitmetovning “Turkiston va Xuroson uslublari” maqolasini tahlilga tortmaydi, shuning uchun boʻlsa kerak, “turkona” atamasini qoʻllashda qaysi olim haq yo nohaqligi toʻgʻrisida qatʼiy fikr bildirmaydi.
Abduqodir Hayitmetov “Turkiston uslubi”, “Xuroson uslubi” kabi atamalarni adabiyotshunoslik isteʼmoliga kiritishda Eron olimlarining tajribasiga tayanadi. Muallifning oʻzi “Adabiy merosimiz ufqlari” nomli maqolasida buni shunday izohlaydi: “Eron olimlari fors-tojik adabiyotida Iroq uslubi (“Sabki Iroqiy”), Hind uslubi (“Sabki Hindiy”), Turkiston uslubi (“Sabki Turkistoniy”) kabi uslublar boʻlganini yozadilar”.
Abduqodir Hayitmetovning “Sehrli nazm” maqolasida Lutfiyning poetik uslubi xususida fikr yuritiladi. Garchi bu maqolada bir ijodkor uslubi toʻgʻrisida soʻz borsa-da, biroq, unda birgina Lutfiyning emas, umuman, unga yaqin uslubda ijod qilgan shoirlar sheʼriyatining til xususiyatlariga oid kuzatishlari mavjud. “Lutfiy sheʼriyatda sodda va ravon uslubni tanladi. Bu uslub tom maʼnoda goʻzal va yoqimli uslub boʻlib, Lutfiyga shoir sifatida katta shuhrat keltirdi. Uning soʻz boyligi asos-eʼtibori bilan jonli xalq tili hisobiga boyib bordi. Bu bilan u oʻziga zamondosh shoirlar – Atoyi, Sakkokiy, Gadoiylarga ham kuchli taʼsir koʻrsatgan edi”. Maqolada Lutfiy poetik uslubiga xos belgilar sifatida jumla tuzilishidagi soddalik, tasvirning hayotiyligiga intilish hamda taʼrif-tavsifda hazil-mutoyibaga oʻrin berish kabi individual uslub jihatlari tahlil qilinadi.
Abduqodir Hayitmetovning uslub masalasiga doir kuzatishlarida individual uslubdan koʻra, uslubiy oqimlar masalasi katta oʻrin egallaydi. Adabiyotshunos olim “Navoiyning ijodiy metodi masalasi” nomli maqolasida XV asr adabiyotida realistik yoʻnalishdagi badiiy tasvir uslubi, majoziy, yaʼni, allegorik uslub hamda romantik xarakterdagi tasvir uslublari mavjud boʻlganligini taʼkidlaydi. Navoiy bu uslublarning barchasidan birdek foydalanganligini uqtirgan adabiyotshunos olim ulugʻ shoirning realistik asarlarida avtobiografik xususiyatlar, satirik asarlarida hayotiy, real tasvir, umuman, ijodida esa romantik uslub, yaʼni, metod ustunlik qiladi, degan xulosaga keladi. Koʻrinib turibdiki, “uslub” Abduqodir Hayitmetov talqinida baʼzan “metod” maʼnosida ham ishlatilmoqda.
Metod va uslub bir-biriga bogʻliq ajralmas tushunchalar, ularni bir-biridan ajratib tekshirish unchalik maʼqul natijani bermaydi. Uslub va metod – xususiylikning umumiylashuviga yoki bir narsaning ikki tomoniga oʻxshash qirralar. Shu bois, bunday kuzatuvlarda doimo bahs-munozara boʻlib turishi tabiiy.
Adabiyotshunos olim Abduqodir Hayitmetov birinchilardan boʻlib, mumtoz adabiyotimizdagi ana shu masalaga eʼtibor qaratdi. Bu esa adabiyot tadqiqotchilari zimmasida mumtoz adabiyotda uslublar rang-barangligi masalasini tekshirishdek katta vazifalar turganligini koʻrsatadi.
Ijodiy metod ta’lim oluvchining ijodiy mustaqilligini to‘la amalga oshiradi. Unda o‘quvchi o‘qituvchining bergan vazifasini bajaradi, ayni vaqtda o‘zlari ham o‘quv muammosini shakllantiradi, o‘zlari mustaqil gipotezani echishga harakat qiladilar, izlanishni amalga oshiradi va provard natijaga erishadilar. Shu tariqa ijod metodi qo‘llash bilan o‘quvchilar faoliyati olimlarning ilmiy-tadqiqot faoliyatiga yaqinlashadi. O‘qituvchi faqat o‘quvchilarning ilmiy izlanishlariga umumiy rahbarlik qiladi, vazifalar esa ularning mustaqil o‘quv-bilish xatti-harakatlarining to‘la davriyligini ko‘zda to‘tadi: yo tahlilgacha axborotlar yig‘iladi yoki echilishiga qadar o‘quv muammosi qo‘yiladi hamda yechimlar tekshirib ko‘riladi va yangi bilimlar joriy qilinadi.

Ijodiy metoddan o‘rganilayotgan kursning umumiy asoslarini qamrab olgan eng muhim mavzularni o‘tishda foydalanish tavsiya etiladi. Bu esa boshqa barcha materiallarning tobora ongli o‘zlashtirilishiga olib kelishi lozim. Shuningdek, bunday metodda mashg‘ulot o‘tkazish uchun o‘qituvchi tanlangan bo‘lim yoki mavzu o‘quvchilarning idrok qilishlariga qulay bo‘lishini nazarda tutishi lozim bo‘ladi.

Ijodiy metod ta’lim oluvchidan uzoq vaqtni va maxsus sharoit yaratilishini talab qiladi.
O‘quvchilarning ijodiy ishlari shakliy jihatdan rang-barangdir. Ular ma’ruza matnini tayyorlash va seminarga tayyorgarlik ko‘rish, u yoki bu masalaning nazariy holatini (adabiyotlar bilan birma-bir ishlash, hujjatlarni arxivda o‘rganish) o‘rganish, ko‘rgazmali qurollar, didaktik materiallar tayyorlash va boshqalardir.
Qisman ijodiy metod murakkab muammoni bo‘laklarga ajratib, uning qulay masalalarini bosqichma-bosqich aniqlab olishda qo‘llanadi va unda hal qilingan har bir bosqich (qadam) masalaning keyingi bosqichini yechishda asos bo‘lib xizmat qiladi. Bunda o‘quvchilar bunda o‘quv mummosining qo‘yilishida, gipotezani taxmin qilish va isbotlashda faol qatnashdilar. Ularning faoliyati reproduktiv va ijodiy unsurlarini o‘zida qamrab oladi. Bunda o‘qitishning qidiruv (izlanish) suhbati, o‘quvchilarning javoblari va to‘ldirishlariga qo‘shimcha qilgan holda o‘qituvchining bayoni, faktlarni ko‘z atish va umumlashtirish usullari qo‘llanadi. Bu hollarda o‘quvchilarning reproduktiv va qidiruv (izlanish) faoliyatining muvofiqligiga muhim ahamiyat kasb etadi. Ular biror bosqichdagi o‘quv muammosining mustaqil hal qilinishidan to ulardan aksariyati yechilgunga qadar kuchli o‘zgarib turishi mumkin.
Mashg‘ulotlarda ijodiy suhbatni qo‘llash maqsadga muvofiq topiladi. O‘quvchilar bunday suhbat jarayonida o‘zlarida avvaldan mavjud bo‘lgan bilimlari, ijodiy faoliyati tajribasiga asoslangan holda o‘qituvchi rahbarligida muammoni izlaydi va mustaqil ravishda uning yechimini topadi. O‘quvchilar o‘z tashabbuslari bilan savollarga javob beradilar yoki o‘z chiqishlarida turli mulohazalarni bildiradilar, muammoning echilishidagi o‘z variantlarini ilgari suradilar, hodisalar o‘rtasidagi rang-barang aloqalarni qayd qiladilar, bahslashadilar, boshqalarning fikriga tanqidiy munosabat bildiradilar. Bu jarayonda o‘qituvchining o‘quvchilarga yordam berish darajasi ularning mashg‘ulotlarga tayyorgarlik ko‘rish darajasiga bog‘liq bo‘ladi.
Ijodiy suhbatga tayyorlashda o‘qituvchining unga o‘ta mas’uliyat bilan yondoshishi talab qilinadi. O‘qituvchi bunday suhbatga oldindan jiddiy tayyorgarlik ko‘rishi lozim: avvaldan shunday savollar o‘ylab topishi kerakki, ular o‘quvchining u yoki bu hodisaning mohiyatini o‘ylashga majbur etsin, suhbat yo‘nalishi va gipotezaning ehtimol ko‘rilgan variantlari va uning echilish yo‘llarini bashorat qila olsin. O‘qituvchi o‘quvchilarning umuman muammoni echish uchun etarli darajada tayyorgarlik ko‘rib kelmasligini ham ko‘zda tutishi va bunday vaqtda sodda va murakkablashtirib boruvchi qo‘shimcha savollarni tayyorlab qo‘yishi lozim, bunday savollar orqali o‘quvchilar ijodiy hal qilishi shart bo‘lgan vazifalarni qismlarga ajratish ham zarur bo‘ladi, ya’ni muammo kichik muammolarga bo‘linadi va muammoli vazifa echiladi. O‘qituvchi bunday vaziyatda vazminligini saqlashi, o‘quvchilarga tezroq yordam berish, kamchiligini tuzatish va yanglish fikr bildirganlarga tanbeh berishga shoshilmasligi, balki qo‘shimcha savollar bilan o‘zlarining xatosini anglashga va to‘g‘ri qaror qabul qilishga erishish maqsadga muvofiqdir. Ijodiy suhbat davomida kamroq tayyorgarlik ko‘rgan, jonli fikr olihuvlarda, shuningdek, indamaslikni xush ko‘radigan o‘quvchilarga alohida ahamiyat berish lozim. Bunday o‘quvchilarning hulqlarini ko‘zda tutgan holda ulardan ham «nido chiqishi»ga erishish maqsadida ular uchun ham avvaldan savollar tayyorlab qo‘yish ma’qul bo‘ladi.
Ijodiy xarakterdagi suhbat o‘quv-tadqiqot ishlarining zaruriy bosqichi hisoblanadi. Unda o‘quvchilardan o‘zida tadqiqot ishlari unsurlari mavjud bo‘lgan qisman-ijodiy faoliyatning bajarilishini talab qiladigan muammoli xarakterdagi mantiqiy masalalar diqqatni jalb qiladi

Badiiy usul - bu voqelik hodisalarini, ularni baholash xususiyatlarini va badiiy mujassamlanishining o'ziga xosligini tanlash printsipi (usuli); ya'ni usul ham mazmun, ham badiiy shakl bilan bog'liq bo'lgan toifadir. U yoki bu uslubning o'ziga xosligini faqat san'at rivojlanishidagi umumiy tarixiy tendentsiyalarni hisobga olgan holda aniqlash mumkin. Adabiyot taraqqiyotining turli davrlarida turli yozuvchilar yoki shoirlar haqiqatni anglash va tasvirlashning bir xil tamoyillariga amal qilishlarini kuzatishimiz mumkin. Boshqacha qilib aytganda, uslub universaldir va aniq tarixiy sharoitlar bilan bevosita bog'liq emas: biz realistik usul haqida va A.S. komediyasi bilan bog'liq holda gaplashamiz. Griboyedov va F.M.ning faoliyati bilan bog'liq ravishda Dostoevskiy va M.A. nasri bilan bog'liq holda. Sholoxov. Va romantik uslubning xususiyatlari V.A.ning she'riyatida uchraydi. Jukovskiy va A.S.ning hikoyalarida. Yashil. Biroq, adabiyot tarixida u yoki bu usul hukmron bo'lib, davrning xususiyatlari va madaniyatdagi tendentsiyalar bilan bog'liq aniqroq xususiyatlarga ega bo'lgan davrlar mavjud. Va bu holda biz allaqachon gaplashamiz adabiy yo'nalish ... Turli xil shakl va nisbatlarda ko'rsatmalar har qanday usulda o'zini namoyon qilishi mumkin. Masalan, L.N. Tolstoy va M. Gorkiy realistlardir. Ammo, u yoki bu yozuvchining asari qaysi yo'nalishga tegishli ekanligini aniqlash orqaligina, biz ularning badiiy tizimlarining farqlari va xususiyatlarini tushuna olamiz.

Adabiy harakat - bir davrning bir necha yozuvchilari ijodida g'oyaviy-tematik birlikning, syujetlarning, personajlarning, tilning bir xilligining namoyon bo'lishi. Ko'pincha yozuvchilarning o'zi bu yaqinlikdan xabardor bo'lib, uni "adabiy manifestlar" deb nomlanib, o'zlarini adabiy guruh yoki maktab deb e'lon qilishadi va o'zlariga ma'lum bir ism berishadi.
Klassitsizm (lotincha classicus - namuna) - 17-asr Evropa san'ati va adabiyotida paydo bo'lgan tendentsiya, aqlga sig'inish va estetik idealning mutlaq (vaqt va millatga bog'liq bo'lmagan) tabiati g'oyasiga asoslangan. Demak, san'atning asosiy vazifasi antik davrda to'liq ifodalangan ushbu idealga maksimal darajada yaqinlashishga aylanadi. Shuning uchun "model bo'yicha ishlash" printsipi klassitsizm estetikasida asosiy o'rinlardan birini egallaydi.
Klassizmning estetikasi normativ; "Uyushmagan va irodali" ilhomga intizom, belgilangan qoidalarga qat'iy rioya qilish qarshilik ko'rsatdi. Masalan, dramada "uch birlik" qoidasi: harakat birligi, vaqt birligi va joy birligi. Yoki "janr pokligi" qoidasi: asar "yuqori" (fojiaviy, odda va hk) yoki "past" (komediya, ertak va hk) janriga tegishli bo'ladimi, uning muammolarini, qahramonlarning turlarini, hattoki syujet va uslubning rivojlanishini belgilab berdi. Vaziyatni his qilish, aql-idrokka qarshi turish, jamoat manfaati uchun doimo shaxsiy istaklarini qurbon qilish talabi, asosan, klassitsistlarning san'atga yuklagan ulkan tarbiyaviy roli bilan izohlanadi.
Klassitsizm Frantsiyada o'zining eng to'liq shaklini oldi (Molyerning komediyalari, La Fonteynning ertaklari, Kornil va Rasinning fojialari).
Rus klassitsizmi XVIII asrning ikkinchi choragida paydo bo'ldi va ta'lim mafkurasi bilan bog'liq edi (masalan, insonning sinfdan tashqari qiymati g'oyasi), Pyotr I. islohotlarining davomchilariga xos bo'lgan rus klassitsizmi allaqachon boshida satirik, tanqidiy yo'nalish bilan ajralib turardi. Rus klassitsistlari uchun adabiy asar o'zi uchun maqsad emas: bu faqat inson tabiatini yaxshilash yo'lidir. Bundan tashqari, aynan rus klassitsizmi milliy xususiyatlarga va folklor san'atiga ko'proq e'tibor qaratdi, faqat chet el namunalariga e'tibor qaratmadi.
Rus klassitsizmi adabiyotida katta o'rinni she'riy janrlar egallaydi: odes, ertaklar, satira. Rus klassitsizmining turli jihatlari M.V. Lomonosov (yuqori fuqarolik pafoslari, ilmiy va falsafiy mavzular, vatanparvarlik yo'nalishi), G.R. she'riyatida. Derjavin, I.A.ning ertaklarida Krilov va D.I. Fonvizin.
Sentimentalizm (santimentasdan - tuyg'u) - G'arbiy Evropa va Rossiyada 18-asr oxiri - 19-asr boshlarida hissiyotni asosiy estetik toifaga ko'tarish bilan tavsiflangan adabiy harakat. Sentimentalizm klassitsizmning ratsionalligiga nisbatan o'ziga xos reaktsiyaga aylandi. Tuyg'uga sig'inish insonning ichki dunyosini to'liqroq ochib berishga, personajlar obrazlarini individualizatsiya qilishga olib keldi. Shuningdek, u tabiatga yangi munosabatni keltirib chiqardi: landshaft nafaqat harakatni rivojlantirish uchun fon bo'lib qoldi, balki muallif yoki qahramonlarning shaxsiy tajribalari bilan uyg'unlashdi. Dunyoning hissiy tuyulishi boshqa she'riy janrlarni (elegiyalar, pastorallar, xabarlar) talab qildi, va boshqa so'z birikmasi - hissiyot bilan bo'yalgan majoziy so'z. Shu munosabat bilan muallif-hikoyachi asarda katta rol o'ynay boshlaydi, qahramonlar va ularning harakatlariga nisbatan "sezgir" munosabatini erkin ifoda etadi, go'yo o'quvchini ushbu his-tuyg'ularni baham ko'rishga taklif qiladi (qoida tariqasida asosiysi "tuyg'u", ya'ni rahm-shafqat, rahm-shafqat) ).
Rus sentimentalizmining estetik dasturi N.M.ning asarlarida eng to'liq aks ettirilgan. Karamzin ("Bechora Liza" qissasi). Rus sentimentalizmi va tarbiyaviy g'oyalar o'rtasidagi bog'liqlikni A.N.ning asarlarida ko'rish mumkin. Radishcheva ("Sankt-Peterburgdan Moskvaga sayohat").
Romantizm - 18-asr oxiri - 19-asr boshlari rus va Evropa (shuningdek, Amerika) adabiyotidagi ijodiy uslub va badiiy yo'nalish. Romantizmda obrazning asosiy sub'ekti - bu shaxs, shaxsiyat. Romantik qahramon, avvalambor, kuchli, g'ayrioddiy tabiat; u ehtiroslarga berilib, atrofdagi dunyoni ijodiy idrok etishga (ba'zan o'zgartirishga) qodir odam. Romantik qahramon o'zining eksklyuzivligi va o'ziga xosligi bilan jamiyat bilan mos kelmaydi: u yolg'iz va ko'pincha kundalik hayot bilan ziddiyatda. Ushbu to'qnashuvdan o'ziga xos romantik ikkilik tug'iladi: yuksak orzular dunyosi va zerikarli, "qanotsiz" haqiqatning qarama-qarshiligi. Romantik qahramon ushbu joylarning "chorrahasida" joylashgan. Bunday g'ayrioddiy belgi faqat alohida holatlarda harakat qilishi mumkin, shuning uchun romantik asarlar voqealari ekzotik, g'ayrioddiy sharoitda ro'y beradi: o'quvchilarga noma'lum bo'lgan mamlakatlarda, uzoq tarixiy davrlarda va boshqa dunyolarda ...
Klassizmdan farqli o'laroq, romantizm milliy-folklorda ilhom manbai topib, nafaqat etnografik, balki estetik maqsadlar bilan ham folk-poetik qadimiylikka murojaat qiladi. Romantik asar tarixiy va milliy lazzat, tarixiy tafsilotlar, zamon fonini batafsil aks ettiradi, ammo bularning barchasi insonning ichki dunyosini, uning kechinmalarini, orzu-umidlarini qayta tiklashning o'ziga xos bezagiga aylanadi. Favqulodda shaxsiyat tajribalarini aniqroq etkazish uchun romantik yozuvchilar ularni tabiatning fonida tasvirlashdi, bu esa o'ziga xos tarzda "sinib" va qahramonning xarakter xususiyatlarini aks ettirdi. Bo'ronli elementlar - dengiz, bo'ron, momaqaldiroq - romantiklar uchun ayniqsa jozibali edi. Qahramon tabiat bilan murakkab munosabatlarga ega: bir tomondan, tabiiy element uning ehtirosli xarakteri bilan bog'liq bo'lsa, boshqa tomondan, romantik qahramon o'z erkinligi uchun hech qanday cheklovlarni tan olishni istamay, element bilan kurashmoqda. Ozodlikka bo'lgan ishtiyoq o'zi maqsad sifatida romantik qahramon uchun asosiy narsalardan biriga aylanadi va ko'pincha uni fojiali o'limga olib boradi.
Rus romantizmining asoschisi an'anaviy ravishda V.A. Jukovskiy; eng yorqin romantizm M.Yu she'riyatida o'zini namoyon qildi. Lermontov, A.A.ning asarlarida. Fet va A.K. Tolstoy; ishining ma'lum bir davrida A.S. Pushkin, N.V. Gogol, F.I. Tyutchev.
Realizm (realisdan - material) - XIX va XX asrlardagi rus va jahon adabiyotidagi ijodiy uslub va adabiy yo'nalish. "Realizm" so'zi ko'pincha turli xil tushunchalarga murojaat qilish uchun ishlatiladi (tanqidiy realizm, sotsialistik realizm; hatto "sehrli realizm" atamasi ham mavjud). 19-20-asrlarda rus realizmining asosiy xususiyatlarini ajratib ko'rsatishga harakat qilaylik.
Realizm badiiy tarixiylik tamoyillari asosida qurilgan, ya'ni. u qahramon shaxsiga ta'sir ko'rsatadigan va uning fe'l-atvori va harakatlarini tushuntirishga yordam beradigan ob'ektiv sabablar, ijtimoiy va tarixiy naqshlarning mavjudligini tan oladi. Bu shuni anglatadiki, qahramon harakatlar va tajribalar uchun turli xil motivlarga ega bo'lishi mumkin. Harakatlar sxemasi va shaxsiyat va holatlarning sabab-oqibat munosabatlari realistik psixologizm tamoyillaridan biridir. Favqulodda, g'ayrioddiy romantik shaxsiyat o'rniga, realistlar hikoya markaziga odatiy belgi - qahramonni joylashtiradilar, uning xususiyatlari (uning xarakterining barcha o'ziga xos o'ziga xosligi uchun) ma'lum bir avlod yoki ma'lum bir ijtimoiy guruhning o'ziga xos umumiy xususiyatlarini aks ettiradi. Realistik mualliflar qahramonlarni birma-bir baholashdan qochishadi, ularni ijobiy va salbiy deb ajratmaydilar, chunki bu klassik asarlarda ko'p uchraydi. Qahramonlarning xarakterlari rivojlanish jarayonida berilgan, ob'ektiv holatlar ta'siri ostida, qahramonlar qarashlarining evolyutsiyasi sodir bo'ladi (masalan, Lev Tolstoyning "Urush va tinchlik" romanidagi Andrey Bolkonskiyning izlash yo'li). Romantiklar sevadigan g'ayrioddiy istisno holatlar o'rniga, realizm badiiy asarda voqealarni rivojlantirish uchun joy sifatida odatiy, kundalik turmush sharoitlarini tanlaydi. Realistik asarlar ziddiyatlarning sabablarini, inson va jamiyat nomukammalligini, ularning rivojlanish dinamikasini eng to'liq tasvirlashga intiladi.
Rus adabiyotidagi realizmning eng ko'zga ko'ringan vakillari: A.N. Ostrovskiy, I.S. Turgenev, I.A. Goncharov, M.E. Saltykov-Shchedrin, L.N. Tolstoy, F.M. Dostoevskiy, A.P.Chexov.
Realizm va romantizm - haqiqatni ko'rishning ikki xil usuli, ular dunyo va insonning turli tushunchalariga asoslanadi. Ammo bu bir-birini istisno qiladigan usullar emas: realizmning ko'plab yutuqlari faqat shaxsiyat va koinotni tasvirlashning romantik tamoyillarini ijodiy rivojlantirish va qayta ko'rib chiqish natijasida mumkin bo'ldi. Rus adabiyotida ko'plab asarlar tasvirning bir va boshqa usullarini birlashtiradi, masalan, N.V. Gogolning "O'lik jonlar" yoki M.A.ning romani. Bulgakovning "Usta va Margarita".
Modernizm (fransuzcha moderne - eng yangi, zamonaviy) - 20-asrning birinchi yarmidagi adabiyotdagi yangi (real bo'lmagan) hodisalarning umumiy nomi. Modernizmning paydo bo'lishi davri Birinchi Jahon urushi voqealari, turli Evropa mamlakatlarida inqilobiy his-tuyg'ularning kuchayishi bilan ajralib turadigan inqiroz, burilish davri bo'ldi.Bir dunyo tartibining qulashi va boshqasining paydo bo'lishi sharoitida mafkuraviy kurashning kuchayishi davrida falsafa va adabiyot alohida ahamiyatga ega bo'ldi. Ushbu tarixiy va adabiy davr (xususan, 1890-1917 yillarda yaratilgan she'riyat) rus adabiyoti tarixida kumush asr nomini oldi.
Rus modernizmi, turli xil estetik dasturlarga qaramay, umumiy vazifa bilan birlashdi: yangi voqelikni tasvirlashning yangi badiiy vositalarini izlash. Ushbu intilish to'rtta adabiy oqimda: ramziylik, futurizm, akmeizm va xayolparastlikda eng qat'iy va aniq amalga oshirildi.
Simvolik - XIX asrning 90-yillari boshlarida Rossiyada paydo bo'lgan adabiy harakat. Uning asosini Nitsshe va SHopenhauerning falsafiy g'oyalari, shuningdek B. Solovyov "Dunyo joni" haqida. Simvolistlar haqiqatni bilishning an'anaviy usulini ijod jarayonida olamlarni yaratish g'oyasi bilan taqqosladilar. San'at, ularning fikriga ko'ra, ilhomlanish vaqtida rassomga paydo bo'lgan eng yuqori haqiqatni o'rnatishga qodir. Shuning uchun, ramziy ma'nolarni anglashda ijodkorlik - "maxfiy ma'nolar" haqida o'ylash - faqat ijodkor shoir uchun mavjuddir. She'riy nutqning qadr-qimmati pastroq aytishda, aytilganlarning ma'nosini yashirishda. Yo'nalish nomidan ko'rinib turibdiki, undagi asosiy rol ramzga - sodir bo'layotgan narsalarning ko'rinib turadigan, "ushlangan" maxfiy ma'nosini etkazishga qodir bo'lgan asosiy vositaga beriladi. Ramz yangi adabiy oqimning markaziy estetik toifasiga aylanadi.
Symbolistlar orasida an'anaviy ravishda "katta" simvolistlar va "yosh" lar o'rtasidagi farqni ajratish qabul qilingan. "Katta" Symbolistlar orasida eng mashhurlari K.D. Balmont, V. Ya. Bryusov, F.K. Sologub. Ushbu shoirlar XIX asrning 90-yillarida o'zlarini va yangi adabiy yo'nalish haqida e'lon qilishdi. Viachning "yoshroq" ramzchilari. Ivanov, A. Beliy, A. Blok adabiyotga 1900 yillarning boshlarida kelgan. "Oqsoqol" simvolizmchilari atrofdagi haqiqatni inkor etdilar, haqiqat orzu va ijodga qarshi turdilar (ko'pincha "emirilish" so'zi bunday hissiy va mafkuraviy pozitsiyani aniqlash uchun ishlatiladi). "Yoshlar" aslida hayotdan uzoqroq bo'lgan "eski dunyo" yo'q bo'lib ketadi va kelayotgan "yangi dunyo" yuksak ma'naviyat va madaniyat asosida quriladi deb ishonishgan.
Acmeism (yunoncha. akme - gullab-yashnayotgan kuch, har qanday narsaning eng yuqori darajasi) - rus modernizmi she'riyatidagi hayotiy "aniq qarash" bilan simvolizm estetikasiga qarshi chiqadigan adabiy yo'nalish. Akmeizmning boshqa nomlari klarizm (lot. Clarus tilidan - aniq) va atrofdagi hamma narsaga ism bergan barcha odamlarning Injil bobosi Odam Atodan keyin "Adamizm" bo'lishi bejiz emas. Acmeism tarafdorlari rus simvolizmining estetikasi va poetikasini isloh qilishga urinishdi, ular haddan tashqari metafora, murakkablik, ramziy ma'noga bo'lgan bir yoqimli ishtiyoqni tark etishdi va so'zning aniq ma'nosiga, "erga" "qaytishga" chaqirishdi. Faqat moddiy tabiat haqiqiy deb tan olindi. Acmeistlar orasida dunyoni "er yuzida" idrok qilish faqat estetik xarakterga ega edi. Akmeist shoirlar bitta kundalik ob'ektga yoki tabiiy hodisaga murojaat qilishga, bitta "narsalarni" she'rlashga, ijtimoiy-siyosiy mavzularni rad etishga moyildirlar. "Jahon madaniyatiga intilish" - O.E. Mandelstam.
Akmeizmning vakillari N. S. edi. Gumilev, A.A. Axmatova, O.E. "Shoirlar ustaxonasi" to'garagiga birlashgan va "Apollon" jurnali atrofida guruhlangan Mandelstam va boshqalar.
Futurizm (lot. futurum dan - kelajak) - avangard xarakteridagi adabiy harakat. Rus futuristlarining birinchi manifestida (ular ko'pincha o'zlarini "bulyanlar" deb atashgan) an'anaviy madaniyatga barham berishga, mumtoz badiiy merosning ahamiyatini qayta ko'rib chiqishga chaqiriq bo'lgan: "Pushkin, Dostoevskiy, Tolstoy va boshqalarni tashla. va hokazo. Zamonaviy Vapurdan ". Futuristlar o'zlarini mavjud burjua jamiyatining muxoliflari deb e'lon qildilar va o'z san'atlarida bo'lajak dunyo inqilobini amalga oshirishga va kutishga intildilar. Futuristlar o'rnatilgan adabiy janrlarni yo'q qilishni yoqladilar, ataylab "qisqartirilgan, kvadrat" lug'atiga murojaat qildilar, so'z yaratishni cheklamaydigan yangi tilni yaratishga chaqirdilar. Futuristik san'at asar shaklini takomillashtirish va yangilashni birinchi o'ringa olib chiqdi va uning mazmuni yoki fonda yo'qoldi, yoki ahamiyatsiz deb topildi.
Rus futurizmi o'ziga xos badiiy harakatga aylandi va to'rtta asosiy guruh bilan bog'liq edi: "Gilea" (kubo-futuristlar V.V. Xlebnikov, V.V. Mayakovskiy, D.D.Burlyuk va boshqalar), "Santrifüj" (N.N. Aseev) , B.L.Pasternak va boshqalar), "Ego-futuristlar uyushmasi" (I. Severyanin va boshqalar), "She'riyatning mezzanini" (R. Ivnev, V.G.Sherhenevich va boshqalar).
Tasavvur (ingliz tilidan. yoki fransuz tilidan. image - tasvir) - oktyabr inqilobidan keyingi dastlabki yillarda rus adabiyotida paydo bo'lgan adabiy yo'nalish. Eng "chap" imagistlar she'riyatning asosiy vazifasini "tasvir bilan ma'noni yeyish" deb e'lon qilishdi, metafora zanjiri to'qish orqali obrazning o'ziga xos qadr-qimmati yo'lidan borishdi. "She'r - bu ... tasvirlar to'lqini", deb yozgan Imagizm nazariyotchilaridan biri. Amalda, ko'plab xayolparastlar she'rni yaxlit idrok etish bilan kayfiyat va fikrga qo'shilib, organik obraz tomon tortishdi. Rus imagizmi vakillari A.B. Mariengof, V.G. Shershenevich. Nazariy va amaliy jihatdan Imagizm manifestlari doirasidan tashqarida bo'lgan eng iste'dodli shoir S.A. Yesenin.
M.E.ning ijodida badiiy tarixiylik tamoyillariga asoslangan qanday ijodiy usul etakchi hisoblanadi. Saltykov-Shchedrin?
Javob: realizm.
Rossiyada 18-asrning 2-choragida paydo bo'lgan adabiy harakat nomini ko'rsating, unga M.V. Lomonosov, D.I. Fonvizin va G.R. Derjavin.
Javob: klassizm.
Ushbu she'riy janrlarning qaysi biri sentimental she'riyat turidir?
2) ballada
3) elegiya
4) ertak

Javob: 3.

Rus adabiyotida qaysi adabiy yo'nalishning ajdodi V.A. Jukovskiymi?
Javob: romantizm.
Ob'ektiv ijtimoiy-tarixiy naqshlarning mavjudligini tan olgan qanday adabiy yo'nalish L.N. Tolstoy?
Javob: realizm.
19-asrning 30 ~ 40-yillarida rus adabiyotida vujudga kelgan va ijtimoiy-siyosiy munosabatlarning nomukammalligi sabablarini xolisona tasvirlashga intilgan adabiy harakat nomini ko'rsating; qaysi yo'nalishda M.E. Saltykov-Shchedrin.
Javob realizm / tanqidiy realizmdir.
20-asr boshlarida qaysi adabiy harakatning manifestida: "Faqat biz o'z zamonamizning yuzimiz" va "Pushkin, Dostoevskiy, Tolstoy va boshqalarni Zamonaviylik bugidan tashlab yuborish" taklif qilingan?
1) ramziylik
2) akmeizm
3) futurizm
4) xayolparastlik
Ishining dastlabki bosqichida A.A. Axmatova adabiy oqimning vakillaridan biri sifatida harakat qildi
1) akmeizm 2) ramziy ma'no 3) futurizm 4) realizm
Rus adabiyotida kumush asr adabiyotning, xususan, she'riyatning rivojlanish davri deb nomlanadi
1) 1917 yildan keyin.
2) 1905 yildan 1917 yilgacha
3) 19-asr oxiri
4) 1890 yildan 1917 yilgacha.
She'riy faoliyatini boshlab, V.V. Mayakovskiy faol vakillardan biri sifatida harakat qildi
1) akmeizm
2) ramziylik
3) futurizm
4) realizm
S.A.ning bosqichlaridan birida. Yesenin shoirlarning 1) akmeistlar guruhiga qo'shildi
2) simvolistlar
3) futuristlar
4) xayolparastlar
Rus she'riyatida K.D. Balmont vakillardan biri sifatida harakat qildi
1) akmeizm
2) ramziylik
asarning tuzilishi va asosan obraz, syujet, kompozitsiya, tilni yaratish. Usul - bu voqelikni badiiy fikrlash va estetik idealning o'ziga xos xususiyatlariga mos ravishda anglash va ko'paytirishdir. "
Haqiqatni tasvirlash usuli muammosi dastlab antik davrda amalga oshirilgan va Aristotelning "Poetika" asarida "taqlid nazariyasi" nomi ostida to'liq mujassam bo'lgan.
Aristotelning fikriga ko'ra taqlid she'riyatning asosini tashkil etadi va uning maqsadi dunyoni haqiqiyga o'xshash, aniqrog'i, iloji boricha qayta tiklashdir. Ushbu nazariyaning vakolati XVIII asrning oxirigacha saqlanib qoldi, romantiklar boshqa yondashuvni taklif qildilar (shuningdek, uning ildizi antik davrda, aniqrog'i ellinizmda) - haqiqatni "koinot" qonunlari bilan emas, balki muallifning irodasiga muvofiq qayta yaratish.
Ushbu ikki kontseptsiya, o'tgan asrning o'rtalarida rus adabiyotshunosligi fikriga ko'ra, ikkita "ijod turi" - "realistik" va "romantik" asosda bo'lib, ular doirasida klassitsizm, romantizm, realizm va modernizmning har xil turlari "usullari" mos keladi. Aytish kerakki, "metod" tushunchasi ko'plab adabiyot nazariyotchilari va yozuvchilari tomonidan ishlatilgan: A. Vatu, D. Didro, G. Lessing, I. V. Gyote, S. T. Kolidj, "Metod to'g'risida" risolasini yozgan (1818).
Taqlid nazariyasi tabiatshunoslik rivojlanishining asosi bo'lib xizmat qildi. "" Tereza Raken "ustida ishlash, - deb yozgan E. Zola, - men dunyodagi hamma narsani unutib qo'ydim, o'zimni butunlay inson tanasini o'rganishga bag'ishlab, hayotni sinchkovlik bilan nusxalashga kirishdim ..." 64 Ko'pincha haqiqatni aks ettirishning bu xususiyati asar yaratuvchisining to'liq qaramligidir. tasvir mavzusidan badiiy bilim nusxa ko'chirishga aylanadi.
Boshqa model sub'ektivlikning o'zboshimchalikiga olib kelishi mumkin. Masalan, F. Shiller, rassom haqiqatni ("material") qayta yaratib, "... unga nisbatan zo'ravonlik qilishdan oldin ozgina to'xtaydi ... U ishlayotgan materialni u mexanik singari hurmat qiladi; u faqat ushbu materialning erkinligini saqlaydigan ko'zlarning uyg'unligini aldashga harakat qiladi. "
Bir qator asarlarida olimlar metod tushunchasini ijod turi, badiiy fikrlash turi tushunchasi bilan to'ldirishni taklif qilishadi. Shu bilan birga, ijodning ikki turi - qayta yaratish va qayta yaratish - badiiy aks ettirish tamoyillarining barcha boyliklarini o'z ichiga oladi.
Uslub va yo'nalish o'rtasidagi o'zaro bog'liqlik muammosiga kelsak, hayotning obrazli aks ettirishning umumiy printsipi sifatida usul tarixiy aniq hodisa sifatida yo'nalishdan farq qilishini hisobga olish kerak.
Binobarin, agar ma'lum bir yo'nalish tarixiy jihatdan noyob bo'lsa, unda bitta uslub, adabiy jarayonning keng toifasi sifatida, turli davrlar va xalqlar yozuvchilari ijodida, shuning uchun turli yo'nalish va tendentsiyalarda takrorlanishi mumkin.
Masalan, biz haqiqatni allaqachon klassitsizm, sentimentalizm yo'nalishlarida aks ettirishning realistik printsipi elementlarini uchratamiz, ya'ni mavjud realizm keyinchalik modernizm asarlariga kirib borgani singari, haqiqiy realistik uslub paydo bo'lishidan oldin ham.

Badiiy usul dunyoni o'zlashtirish va namoyish etish usuli, hayotni obrazli aks ettirishning asosiy ijodiy tamoyillari to'plamidir. Usul haqida yozuvchining badiiy tafakkurining tuzilishi sifatida gapirish mumkin, bu uning voqelikka munosabati va uni ma'lum bir estetik ideal asosida qayta qurishidir. Uslub orqali biz yozuvchi haqiqatni takrorlaydigan ushbu ijodiy printsiplarni tushunamiz: tanlab olish, baholash, tipiklashtirish (umumlashtirish), xarakterlarning badiiy mujassamlanishi, tarixiy sinishdagi hayot hodisalari. Metod adabiy asar qahramonlarining fikrlari va hissiyotlari tuzilishida, ularning xulq-atvori, harakatlari motivlarida, personajlar va hodisalarning o'zaro bog'liqligida, hayot yo'liga, personajlar taqdiriga, davrning ijtimoiy-tarixiy sharoitlariga mos ravishda namoyon bo'ladi.

Badiiy metod - bu hayotiy materialni tanlash, uni baholash, tamoyillar va badiiy umumlashtirish va qayta ko'rib chiqishning amaldagi shakllari uchun printsiplar tizimi. Bu omillar majmuasini tavsiflaydi: rassomning voqelikka, ongli ravishda yoki o'z-o'zidan aks etgan ehtiyojlarga, g'oyaviy va badiiy an'analarga yaxlit g'oyaviy, baholovchi, individual ravishda noyob, ijtimoiy munosabati. Badiiy usul asosan badiiy obrazning o'ziga xosligini aniqlaydi.
Badiiy uslub - ma'lum bir adabiy asarga, janrga, muallifga yoki adabiy oqimga xos bo'lgan lisoniy vositalar va g'oyalar tizimi (Gogol uslubi. Romantik uslub). Bu uslubda u o'quvchining tasavvur va hissiyotlariga ta'sir qiladi, muallifning fikrlari va hissiyotlarini etkazadi, so'z boyligining barcha boyliklaridan foydalanadi, nutqning obrazliligi, emotsionalligi bilan ajralib turadigan turli uslublarning imkoniyatlari.Badiiy asarda so'z nafaqat ma'lum ma'lumotlarni olib yuradi, balki badiiy obrazlar yordamida o'quvchiga estetik ta'sir ko'rsatishga xizmat qiladi. Obraz qanchalik yorqinroq va rostgo'yroq bo'lsa, u o'quvchiga shunchalik ta'sir qiladi.Yozuvchilar o'z asarlarida kerak bo'lganda nafaqat adabiy tilning so'zlari va shakllaridan, balki eskirgan dialektal va og'zaki so'zlardan ham foydalanadilar.Badiiy ifoda vositalari turlicha va ko'pdir. Bular troplar: taqqoslash, personifikatsiya, majoz, metafora, metonimiya, sinekdoxa va boshqalar. Va uslubiy raqamlar: epitet, giperbola, litota, anafora, epifora, gradatsiya, parallellik, ritorik savol, sukunat va boshqalar. Trope (qadimgi yunon tilidan. όπróz - oborot) - badiiy asarda, tilning obrazliligini, nutqning badiiy ekspresivligini oshirish maqsadida majoziy ma'noda ishlatilgan so'zlar va iboralar.
Adabiy yo'nalish - bu ko'plab yozuvchilarning, shuningdek, bir qator guruhlar va maktablarning asosiy ma'naviy va estetik tamoyillari to'plamidir. Quyidagi adabiy yo'nalishlar mavjud:
1. Barok (port.perola barrocco - tartibsiz shakldagi marvarid).
Serdan paydo bo'ladi. 16 - 17 asrlar ko'plab Evropa mamlakatlari (ayniqsa Italiya va Ispaniyada) san'atida. Eng muhimi, bu yozuv yoki rasm chizishida namoyon bo'ladi. Barokning quyidagi muhim xususiyatlari ajralib turadi:
Muhimlik,
Murosasizlik,
Dekorativlik,
Timsolga moyillik, kinoya,
Kompleks metafora,
Komik va fojiali kombinatsiya
Badiiy nutqda uslubiy bezaklarning ko'pligi.
Adabiy harakat - bu g'oyaviy va badiiy yaqinlik va dasturiy va estetik birlik bilan ajralib turadigan ijodiy shaxslar majmui. Oddiy qilib aytganda, adabiy harakat - bu adabiy harakatning bir turi. Masalan, rus romantizmida «falsafiy», «psixologik» va «fuqarolik» kabi oqimlar mavjud bo'lib, rus realizmida ba'zilari «psixologik» va «sotsiologik» tendentsiyalarni va boshqalarni ajratib turadi. va h.k...
Adabiy tushunish nuqtai nazaridan "Uslub - bu og'zaki va estetik ifoda vositalari va badiiy haqiqatning mujassamlashi vositalarining alohida ajratilgan va yopiq maqsadli tizimidir. Rassom uslubiga "uning ijodiga xos bo'lgan asosiy g'oyaviy-badiiy xususiyatlar (g'oyaviy pozitsiyalar, personajlar va syujetlar doirasi, tilning o'ziga xosligi)" sifatida keng adabiy ta'rif berilgan.G.N.Pospelovning qarashlariga ko'ra uslub uchta asosiy elementni o'z ichiga oladi: til, kompozitsiya, mavzuning tafsilotlari. til - uslubning eng aniq, aniq elementi, shu jumladan ritm, intonatsiya, so'z boyligi va troplar. ... Lingvistik tushuncha nuqtai nazaridan: Uslub - bu ma'lum bir jamiyatda ijtimoiy hayotning umumiy sohalaridan biri uchun an'ana bilan belgilanadigan va bir xil tilning barcha asosiy parametrlari - lug'at, grammatika, fonetika bo'yicha qisman farq qiladigan turli xil tillar;

Shunga o'xshash ma'lumotlar.

Murakkab maqsad
bilish
badiiy tasvir tamoyillari to'plami sifatida badiiy metod tushunchasi;

adabiy oqim kategoriyasi ijodkorlikning etakchi g'oyaviy-estetik yo'nalishi sifatida;

adabiy oqimlar va maktablar;

badiiy uslubning badiiy shaklning barqaror elementlari va ijod mazmuni, uslubni shakllantiruvchi omillar, til va nutq stilistikasi, uslub nazariyasining tarixiy rivojlanishi to'plami sifatida ma'lumotlar;

qila olish
Adabiyotni butun yozuvchi ijodkorligi darajasida ham, alohida asarlarda ham tahlil qilish;
shaxsiy
ushbu masalaning terminologiyasi va kontseptual apparati;

individual muallif ijodining uslubiy, obrazli va uslubiy xususiyatlarini aniqlash qobiliyatlari.

Badiiy usul

Badiiy uslub, adabiy yo'nalish va tendentsiya, badiiy uslub kabi adabiy jarayonning toifalari qaysi nisbatlarda va o'zaro bog'liqlikda aniq tushunilishi kerak.

Adabiy jarayon kontseptsiyasi - bu adabiyotning turli jihatlari bilan bog'liq bo'lgan, uning turli jihatlari bilan bog'liq bo'lgan barcha toifalarni aniqlash uchun eng umumiy, boshlang'ich nuqtadir.
Badiiy usul Bu dunyoni o'zlashtirish va namoyish etish usuli, hayotni obrazli aks ettirishning asosiy ijodiy tamoyillari to'plamidir. Usul haqida yozuvchining badiiy tafakkurining tuzilishi sifatida gapirish mumkin, bu uning voqelikka munosabati va uni ma'lum bir estetik ideal asosida qayta qurishidir.
Usul adabiy asar mazmunida mujassam. Uslub orqali biz yozuvchi haqiqatni takrorlaydigan ushbu ijodiy printsiplarni tushunamiz: tanlab olish, baholash, tipiklashtirish (umumlashtirish), xarakterlarning badiiy mujassamlanishi, tarixiy sinishdagi hayot hodisalari.
Metod o'zini adabiy asar qahramonlarining fikrlari va hissiyotlari tarkibida, ularning xulq-atvori, harakatlari motivlarida, personajlar va hodisalarning o'zaro bog'liqligida, hayot yo'liga, personajlar taqdiriga, davrning ijtimoiy-tarixiy sharoitlariga mos ravishda namoyon qiladi.
Badiiy usul bu hayotiy materialni tanlash, uni baholash, tamoyillar va badiiy umumlashtirish va qayta ko'rib chiqishning amaldagi shakllari uchun printsiplar tizimidir. Bu omillar majmuasini tavsiflaydi: rassomning voqelikka, ongli ravishda yoki o'z-o'zidan aks etgan ehtiyojlarga, g'oyaviy va badiiy an'analarga yaxlit g'oyaviy, baholovchi, individual ravishda noyob, ijtimoiy munosabati. Badiiy usul asosan badiiy obrazning o'ziga xosligini aniqlaydi.
"Badiiy uslub" tushunchasi "badiiy uslub" tushunchasi bilan chambarchas bog'liqdir. Usul uslubda amalga oshiriladi, ya'ni. uslubning umumiy xususiyatlari yozuvchi uslubida o'zlarining milliy-tarixiy konkretligini oladi.
"Metod" tushunchasi (yunon tilidan - tadqiqot yo'li) "rassomning taniqli haqiqat bilan ijodiy munosabatlarining umumiy tamoyilini, ya'ni uni qayta yaratishni" anglatadi. Bular turli xil tarixiy va adabiy davrlarda o'zgarib kelgan hayotni bilishning o'ziga xos usullari. Ba'zi olimlarning fikriga ko'ra, uslub tendentsiyalar va tendentsiyalar asosida yotadi, ma'lum yo'nalishdagi ishlarga xos bo'lgan voqelikni estetik egallash usulini ifodalaydi. Metod - bu estetik va chuqur mazmunli kategoriya. "Bu asarning g'oyaviy tuzilishida ham, obraz, syujet, kompozitsiya, tilni qurish printsipida mujassamlangan. Uslubiyat voqelikni badiiy fikrlash va estetik idealning o'ziga xos xususiyatlariga mos ravishda anglash va ko'paytirishdir".
Haqiqatni tasvirlash usuli muammosi dastlab antik davrda amalga oshirilgan va Aristotelning "Poetika" asarida "taqlid nazariyasi" nomi ostida to'liq mujassam bo'lgan. Taqlid, ammo Aristotel she'riyatning asosi bo'lib, uning maqsadi dunyoni haqiqiyga o'xshash, aniqrog'i, iloji boricha qayta tiklashdir. Ushbu nazariyaning vakolati XVIII asr oxiriga qadar saqlanib qoldi, romantiklar o'zgacha yondashuvni taklif qildilar (shuningdek, uning ildizi antik davrda, aniqrog'i ellinizmda) - haqiqatni "koinot" qonunlari bilan emas, balki muallifning irodasiga muvofiq qayta yaratish. Ushbu ikki tushuncha, o'tgan asrning o'rtalaridagi rus adabiy tanqidiga ko'ra, ikkita "ijod turi" - "realistik" va "romantik" asosda yotadi, ular doirasida klassizm, romantizm, realizm va modernizmning turli xil ranglari mos keladi. Aytish kerakki, "metod" tushunchasi ko'plab adabiyot nazariyotchilari va yozuvchilari tomonidan ishlatilgan: A. Vatu, D. Didro, G. E. Lessing, I. V. Gyote, S. T. Kolidj, "Metod to'g'risida" risolasini yozgan (1818) ...
Taqlid nazariyasi tabiatshunoslik rivojlanishining asosi bo'lib xizmat qildi. "" Tereza Raken "ustida ishlash, - deb yozgan E. Zola, - men dunyodagi hamma narsani unutib qo'ydim, hayotni zo'r berib nusxalashga kirishdim va o'zimni butunlay inson tanasini o'rganishga bag'ishladim ...". Ko'pincha haqiqatni aks ettirishning ushbu uslubining xususiyati asar yaratuvchisining obraz mavzusiga to'liq bog'liqligidir, badiiy bilim nusxalashga aylanadi. Boshqa model sub'ektivlikning o'zboshimchalikiga olib kelishi mumkin. Masalan, F. Shiller, rassom haqiqatni ("material") qayta yaratib, "... unga nisbatan zo'ravonlik qilishdan oldin ozgina to'xtaydi ... U ishlayotgan materialni u mexanik kabi juda hurmat qiladi; u faqat Ushbu materialning erkinligini himoya qiladigan ko'zlarning uyg'unligini aldashga harakat qiladi. " Bir qator asarlarida olimlar metod tushunchasini ijod turi, badiiy fikrlash turi tushunchasi bilan to'ldirishni taklif qilishadi. Shu bilan birga, ijodning ikki turi - qayta yaratish va qayta yaratish - badiiy aks ettirish tamoyillarining barcha boyliklarini qamrab oladi.
Metod va yo'nalish o'rtasidagi o'zaro bog'liqlik muammosiga kelsak, bu usul hayotni obrazli aks ettirishning umumiy printsipi sifatida tarixiy aniq hodisa sifatida yo'nalishdan farq qilishini hisobga olish kerak. Binobarin, agar ma'lum bir yo'nalish tarixiy jihatdan o'ziga xos bo'lsa, unda bitta uslub, adabiy jarayonning keng toifasi sifatida, turli davrlar va xalqlar, shuning uchun turli yo'nalish va tendentsiyalar yozuvchilari ijodida takrorlanishi mumkin. Masalan, biz allaqachon voqelikni klassitsizm, sentimentalizm yo'nalishlarida aks ettirishning realistik printsipi elementlarini uchratamiz. to'g'ri realistik uslub paydo bo'lishidan oldin ham, xuddi o'rnatilgan realizm keyinchalik modernizm asarlariga singib ketgani kabi.
Gulyaev N.A. Adabiyot nazariyasi. M., 1985.S.174.

Frantsuz realistlarining adabiy manifestlari. L., 1935. S. 98.

Shiller F. To'plangan asarlar: 8 soatdan keyin. T. 6.M.; L., 1950.S. 296.

Ijodiy uslub kognitiv va baholovchi faoliyatga (san'at tomoni) mos keladi.

Ijodiy usulBadiiy bilish / voqelikni o'zlashtirish / baholashning asosiy tamoyillari tizimidir. Printsiplar muallifning dunyo va inson haqidagi kontseptsiyasi ta'siri ostida ishlab chiqilgan bo'lib, u o'z navbatida ma'lum bir davr ta'sirida rivojlanadi.
Usullar samarali (badiiy tizimni shakllantirish), masalan, romantizm va samarasiz (faqat bitta adabiy yo'nalishni shakllantirish), masalan, sentimentalizm.
Ijodiy metod kategoriyasi yo'nalish tushunchasi bilan bog'liq.Usul aniq yo'nalish doirasida shakllanadi. Yo'nalish- Bu tarixiy va adabiy hodisa, bu mahalliy (ma'lum vaqt chegaralari, rivojlanish bosqichlari (paydo bo'lishi, gullashi, yo'q bo'lib ketishi) mavjud). Va usul yo'nalishi pasayganidan keyin ham rivojlanishi va davom etishi mumkin, bu universaldir. Masalan: romantik usul ko'plab yozuvchilar ijodining dastlabki davri uchun xosdir (uslubning individual elementlari, tamoyillaridan foydalanish mumkin).
Uchta asosiy ijodiy usul–Klassik, romantik va realistik.
Umumiy tamoyillar:
1) P. ijodiy amalga oshirish... Estetik jihatdan o'zlashtirilgan voqelik va uni badiiy asarda qayta yaratish (ya'ni asosiy va ikkilamchi voqelik o'rtasidagi) o'rtasidagi munosabatlar tavsiflanadi. Ko'rinishlari: ehtimollik darajasi va fantastika. ( realistik usul: maksimal ehtimollik darajasi, klassik. usul:konventsiyaning maksimal darajasi (so'zlashuvchi familiyalar, xarakterning ustunligi)), "o'z-o'zini rivojlantirish" darajasi ingichka. haqiqat, muallifning buyrug'i ( haqiqiy. usul: o'zini rivojlantirishning yuqori darajasi, haqiqat muallif nazorati ostidan chiqishi mumkin; rOM .:muallifning to'liq diktati va irodasi, o'zini o'zi namoyon etishning yuqori darajasi; mumtoz.:muallifning buyrug'i, lekin sub'ektivlik emas, balki uning fikri emas, aksincha muallif tomonidan ifoda etilgan mafkura, fuqarolik pozitsiyasi).
2) P. estetik baholashEstetik ideal va haqiqat o'rtasidagi munosabatlar tavsiflanadi. U estetik idealni qutblardan biriga tortishishida (spekulyativ normativlikka yoki ijtimoiy-tarixiy sabablarga qarab) o'zini namoyon qiladi. Klassikalar.: normativlik etakchi; haqiqiy.:etakchi ijtimoiy-tarixiy nedensellik, ideal hayotning o'zida tug'iladi va uni bitta belgida ifodalash mumkin emas; odatda deyarli qarama-qarshi 2 ta rasmda gavdalanadi; rOM .:muallifning idealligi - bu qahramon obrazi.
3) P. badiiy umumlashtirish... Unda tasvir va uning o'zida mujassam bo'lgan mohiyat o'rtasidagi bog'liqlik xarakterlanadi, u tipizatsiyalashda (voqelikka xos xususiyatlarning mujassamlanishi) yoki umumlashtirishda (muallif g'oyasining mujassamlanishi) namoyon bo'ladi. O'z davrining qahramoni obrazi - tipikatsiya , ROM. qahramon- umumlashtirish.
Uslub — tilning inson faoliyatining muayyan sohasi bilan bogʻliq vazifalariga koʻra ajratilishi. Kishilar faoliyatning barcha sohalarida aloqa qilish jarayonida tildagi leksik, frazeologik, grammatik va fonetik vositalarni tanlash va ishlatishda birbirlaridan maʼlum darajada farq qiladilar. Umumxalq tili doirasida til vositalarining bunday tanlab olinishi nutqning xilmaxil koʻrinishlarining paydo boʻlishiga olib keladi. Nutq Uslub tilning vazifasi bilan bevosita bogʻliq boʻladi. Shuning uchun ham ular vazifaviy (funksional) U. deb yuritiladi. Vazifaviy U. deganda, tildan farq qiladigan qandaydir aloxdda narsa tushunilmaydi, balki aniq bir adabiy til tarkibi ichida qaraladigan, oʻziga xos xususiyatlari, xizmat qilish doirasi bilan oʻzaro farq qilib turadigan yordamchi tizim tushuniladi.
Vazifaviy U. nutqkoʻrinishlarining asosiy vazifalariga, yaʼni aloqa, xabar berish, taʼsir etish vositasi boʻlishiga koʻra turli qismlarga boʻlinadi. Adabiy tilning quyidagi vazifaviy U.lari mavjud: 1) soʻzlashuv U.; 2) rasmiy U.; 3) ilmiy U.; 4) publitsistik U.; 5) badiiy U. Vazifaviy U.ni nomlash va atash ham ularning qanday aloqa doirasida ishlatilganligiga qarab belgilanadi. Soʻzlashuv U.i — kishilarning kundalik norasmiy, erkin muomalalari doirasida til birliklarining oʻziga xos amal qilishidir. Vazifaviy U.ning bu turi oʻziga xos ish koʻrsatish sharoiti, yaʼni fikr olishuvning bevositaligi, til vositalarini saylab ishlatilmasligi bn, shuningdek, ohang vositalari, mimika, imoishora kabilardan keng foydalanish, oddiy leksik va frazeologik birliklarning , ekspressivemotsional vositalarning keng ishlatilishi bilan ajralib turadi. Mas, farzand — jujuq, dunyodan oʻtmoq — jon bermoq, imtihondan oʻta olmaslik — imtihondan yiqilmoq kabi juftliklarning ikkinchisi asosan soʻzlashuv U.iga xos. Soʻzlashuv U. i fonetik, leksik, morfologik va sintaktik oʻziga xosliklarga ega. Rasmiy U. (rasmiy ish qogʻozlari U.i) — hozirgi oʻzbek adabiy tilining rasmiy yozishmalar va yuridik ishlarda amal qiladigan bir koʻrinishidir. Qonunlar matnlari, farmonlar, buyruq va koʻrsatmalar, shartnomalar, har xil rasmiy hujjatlar, tashkilotlar oʻrtasidagi yozishmalar rasmiy uslubda yoziladi. Bu U. boshqa U.dan lugaviy va grammatik xususiyatlari jihatidan farqlanadi. Rasmiy U.da soʻz va soʻz shakllarini qoʻllashda muayyan chegaralanishlar mavjud. Xususan, rasmiy ish U.ida kichraytirish, erkalash qoʻshimchalarini olgan soʻzlar, koʻtarinki,tantanavor yoki shevaga oid soʻzlar, tor doiradagi kishilargina tushunadigan soʻzlar, oʻxshatish, mubolagʻa kabi obrazli tafakkur ifodasi uchun xizmat qiluvchi shakllar ishlatilmaydi. Rasmiy ish qogʻozlari matnining xolislik, aniqlik, ixchamlik, mazmuniy toʻliklikdan iborat zaruriy sifatlari undagi oʻziga xos soʻz qoʻllash, morfologik va sintaktik xususiyatlar orqali taʼmin etiladi. Bu U.dagi ran qurilishi, odatda, tasniflovchi, qayd etuvchi va qaror qiluvchi qismlarning birligiga asoslanadi. Shuning uchun ham rasmiy ish qogʻozlari (hujjatlar)da nisbatan uzun jumlalar, murakkablashgan, uyushiq boʻlakli gaplar koʻp koʻllanadi. Pekin ran tarkibida odatdagi soʻz tartibiga qatʼiy rioya qilinadi. Rasmiy U.da surok, va undov gaplar deyarli qoʻllanmaydi, asosan, darak va buyruq gaplar ishlatiladi. Matn birinchi shaxe yoki uchinchi shaxe tilidan yoziladi. Rasmiy ish qogʻozlari matnini tuzishda turgʻunlashgan, qoliplashgan soʻz birikmalaridan keng foydalaniladi. Mas, buyrukda "... soʻm maosh bilan ... lavozimiga tayinlansin", yoki xizmat yozishmalarida "Sizga ...ni maʼlum qilamiz". "...ga korxona kafolat beradi" kabi qoliplashgan tuzilmalar qoʻllanishi mumkin.
Ilmiy U. — fan, texnika va ishlab chiqarish bilan bogʻliq boʻlgan vazifaviy U.dir. Bu U.da tabiat va ijtimoiy hayotdagi hodisalar aniq taʼriflanadi, tushuntiriladi. Vazifaviy U.ning bu turi terminologik va mavhum leksikaning , murakkab sintaktik tuzilmalarning qoʻllanishi, soʻzlarning asosan aniq, toʻgʻri maʼnoda ishlatilishi, maxsus iboralarga egaligi va sh.k. bilan ajralib turadi. Ilmiy U.da yana fanning turli sohalariga oid ramz (simvol) va belgilar, raqamlar ham ishlatiladi. Ilmiy U. oʻz ichida quyidagi mayda U. ga boʻlinadi: ilmiy ish U., ilmiytexnik U., ilmiyommabop U., ilmiypublitsistik U. Fanning u yoki bu sohasiga tegishli tushunchalarni ifodalovchi terminlarga boyligi ilmiy U.ning eng asosiy xususiyatlaridan biridir.
Publitsistik U. vazifaviy U.ning bir turi boʻlib, u ijtimoiy, siyosiy soʻz va iboralarning qoʻllanishi, janrlarning xilma-xilligi va buning natijasida til vositalaridan uslubiy foydalanishning rang-barangligi va sh.k. belgilar bilan xarakterlanadi. Publitsistik U. ijtimoiysiyosiy adabiyotlarda, vaqtli matbuotda, siyosiy chiqishlarda, majlislardagi nutqlar va sh.k.da oʻz ifodasini topadi. Ijtimoiysiyosiy bilimlarni targʻib qiluvchi va keng xalq ommasiga yetkazuvchi vosita sifatida bu uslub tilining rang-barangligi bilan kishilar ongiga koʻproq taʼsir etadi. Publitsistik U.ning yana bir xususiyati shundaki, unda qisqalik asosiy oʻrinni egallaydi, yaʼni qisqa, loʻnda, tushunarli, yorqin, ixcham tilda yozish asosiy talablardan hisoblanadi. Publitsistik U.da til vositalaridan foydalanishda muallifning individual U.i deyarli ajralib yoki sezilib turadi. Ayniqsa, bu holat ocherk, felyeton, badiiy publitsistik makrlada tez koʻzga tashlanadi. Badiiy U.da ham bu holat mavjud; rasmiy U.da esa bunday xususiyat yoʻq. Publitsistik U. baʼzi qoʻllanma va ilmiy adabiyotlarda "ommabop U.", "matbuot U.i" kabi terminlar bilan ham ataladi.
Badiiy U. — tilning kommunikativ va estetik vazifalari birligi bilan boshqa U.ga xos unsurlardan keng foydalanishi, ekspressiv va tasviriy vositalarning koʻp ishlatilishi, soʻzlarning obrazli, koʻchmametaforik qoʻllanishi va sh.k. belgilari bilan ajralib turadi. Til materialini qamrab olish imkoniyatining kengligi, umumxalq tilida mavjud boʻlgan barcha lugʻaviy birliklarning ishtirok etaverishi va ularning muhim bir vazifaga — estetik vazifani bajarishga xizmat qilishini badiiy nutq U.ining oʻziga xos xususiyati deb qarash kerak boʻladi. Chunki ana shunday imkoniyat boshqa vazifaviy U.da chegaralangandir. Adabiy tilda dialektizmlar, jargonlar, varvarizmlardan, dagʻal soʻzlardan foydalanish maqsadga muvofiq boʻlmagani holda ularni badiiy U.da oʻrni bilan qoʻllash mumkin. Vazifaviy U.ning hech birida til oʻzining tuzilish jihatlari, lugʻat tarkibi, yaʼni soʻzning maʼno boyligi va rang-barangligini, toʻgʻri va koʻchma maʼnolarni badiiy nutq U.idagichalik namoyish qila olmaydi, grammatik qurilishi, yaʼni gaplarning barcha tiplari bilan ishtirok eta olmaydi. Badiiy adabiyotning barcha janrlarida soʻz ishlatish va soʻz tanlash imkoniyatlariga bir mezon bilan yondashib boʻlmaydi. Har qaysi adabiy janrning tasvir usuli, soʻz tanlash yoʻsini shu janrdagi asarning umumiy mavzusiga, janr turiga boglik boʻladi. Mas, bayon shaklida yozilgan roman, hikoyaning til vositalari bilan satirik yoki yumoristik asarning til vositalari bir xil emas. Bulardan tashqari, sinonim soʻzlarning u yoki bunisidan foydalanish ham badiiy asar janriga bogʻliq. Mac, bashar, samo, oraz, mujda soʻzlari, asosan, nazmda qoʻllanadi. Nasrda yoki soʻzlashuv nutqida esa bularning sinonimlari — odam, osmon, yuz, shamol, xushxabar soʻzlari keng qoʻllanadi. Badiiy nutq U.ida yozilgan asarlarni tasviriy vositalarsiz tasavvur qilib boʻlmaydi. Uslubiy figuralar deb ataluvchi tasvir vositalari — inversiya, takror, oʻxshatish, sifatlash, metafora, jonlantirish, antiteza, gradatsiya, ellipsis, ritorik soʻroqlarning badiiy U.da faol qoʻllanishi bu U.ning oʻziga xos tarkibi mavjudligini koʻrsatadi. Til vositalarining vazifaviy chegaralanishi ularning nutq jarayonida ham farqlash zaruriyatini keltirib chiqaradi.

Realizm — voqelikni, mavjud borliqni badiiy adabiyot va sanʼat (tasviriy sanʼat, teatr, musiqa va boshqalar)ning ifoda vositalari orqali oʻziga oʻxshash shakllarda haqqoniy aks ettirish. Adabiyot da R. — hayotni voqelikdagi voqea va hodisalarga muvofiq ravishda obrazlar orqali aks ettirish metodi. R. adabiyotning oʻzini va tashqi olamni bilish vositasi sifatidagi ahamiyatidan kelib chiqqan holda voqelikni barcha ziddiyatlari bilan qamrab olishga intiladi, yozuvchiga hayotning barcha tomonlarini cheklanmagan holda aks ettirish imkoniyatini beradi. R. metodiga asoslangan adabiyotda hayot haqiqatini tasvirlash tamoyili ustuvor ahamiyatga ega. Binobarin, R. adabiyoti jahon adabiyoti taraqqiyotidagi eng yuksak bosqich hisoblanadi.

R. keng maʼnoda Gomer va Dante, Shekspir va Rasin, Firdavsiy va Navoiy ijodiga ham xos xususiyat, zero, hayotiylik va samimiylik bu mumtoz ijodkorlarning asarlarida katta mahorat bilan ifoda etilgan. Ammo R. adabiy metod yoki adabiy yoʻnalish sifatida yozuvchidan voqelikni hayotiy va haqqoniy aks ettirish tamoyiliga izchil rioya etishni, inson va tashqi olamni ongli ravishda oʻrganish va bilishni taqozo etadi. Shu maʼnoda jahon adabiyoti 19-asrga kelibgina oʻz taraqqiyotining R. metodiga asoslangan yangi bosqichiga erishdi.
R.ning metod sifatida paydo boʻlish vaqti masalasida adabiyotshunoslikda turlicha qarashlar mavjud. Ayrim tadqiqotchilar hayotni realistik tasvirlash usullari qadim zamonlardan beri davom etib kelayotgani va bu usullarning turli bosqichlarni bosib oʻtganini nazarda tutib, antik R, Uygʻonish davri R.i, maʼrifatparvarlik R.i va sotsialistik R. tushunchalarining mavjudligi haqidagi qarashlarni olgʻa surib keladilar. Boshqa tadqiqotchilarning fikriga koʻra, R. ijodiy metod sifatida 18-asrda oilaviymaishiy va ijtimoiymaishiy romanlar yaratilishi bilan bir vaqtda maydonga kelgan. R.ning 19-asr 30-yillarida Yevropa adabiyotida shakllana boshlaganligi haqidagi fikr aksar adabiyotshunoslar tomonidan qabul qilingan boʻlib, bu fikr Yevropa xalqlari adabiyotlarida voqelikni haqqoniy tasvirlash tamoyili yuksak ijtimoiytahliliy shakllarda keng va teran ifodalanganligi bilan tasdiqlanadi.
Romantizm bilan 19-asrning 1-yarmidagi R. oʻrtasida aniq chegara yoʻq. Bu hol O. Balzak ("Sagʻri teri tilsimi"), G. Stendal ("Parm ibodatxonasi"), V. Gyugo, qisman Ch. Dikkens asarlarida yorqin koʻrinadi. Ayni paytda romantik motivlar realistik asarlarning badiiy toʻqimasida yashashda uzoq vaqt davom etdi (Stendalning "Qizil va qora", M. Yu. Lermontovnipt "Zamonamiz qahramoni" va boshqalar). 19-asr oʻrtalarida Yevropa adabiyotlarining romantizm anʼanalaridan keskin uzoqlashishi bilan R.ning metod sifatida shakllanishida yangi davr boshlandi (G. Flober, G. Mopassan, U. Tekkerey va b).
Rossiya 19-asrning 20—30-yillarida A.S. Pushkin ("Yevgeniy Onegin", "Boris Godunov", "Kapitan qizi", soʻnggi davr lirikasi), shuningdek, A. S. Griboyedov ("Akllilik balosi"), I. A. Krilov (masallar) asarlari bilan R.ga poydevor qoʻyildi. Keyinchalik I. A. Goncharov, I. S. Turgenev, N. A. Nekrasov, A.N. Ostrovskiy va boshqa rus adabiyotida R.ning uzilkesil qaror topishiga muhim hissa qoʻshdilar. 19-asr rus adabiyotida voqeliqdagi salbiy holatlar butun keskinligi bilan fosh etilganligi sababli A. M. Gorkiy bu davr R.ini tanqidiy R. deb atagan. N. V. Gogol asarlarida, ayniqsa, yaqqol koʻringan tanqidiy R. anʼanalari A. P. Chexov va qisman A. M. Gorkiy ijodida davom ettirildi va rivojlantirildi. L. N. Tolstoy va F. M. Dostoyevskiy ijodi rus R.ining choʻqqisi hisoblanadi.
20-asrning 30-yillarida sotsialistax R. metodining sunʼiy ravishda oʻylab topilishi va yozuvchilardan shu metod asosida yozishning talab qilinishi natijasida R. anʼanalaridan uzoqlashish jarayoni boshlandi va bu jarayon shaxsga sigʻinish fojialari fosh etilgan 60-yillarga qadar davom etdi.
Oʻzbek adabiyotida hayotni realistik tasvir etish mayllari garchand Navoiy, Bobur va boshqa yozuvchilar ijodida koʻringan boʻlsada, bu mayllar Turdi, Maxmur, Gulxaniy, keyinchalik Muqimiy, Furqat, Zavqiy, Avaz singari shoirlar ijodining asosiy yoʻnalishini tashkil eta boshladi. Ayniqsa, milliy uygʻonish davri oʻzbek adabiyoti namoyandalari M. Behbudiy ("Padarkush"), Fitrat ("Munozara", "Hind sayyohi bayonoti", 1917—19y.lar sheʼriyati), Chulpon (1914—21 yillar sheʼriyati, "Qurboni jaholat" "Vayronalar orasidan", "Kecha va kunduz"), Qodiriy ("Ulokda", "Juvonboz", "Kalvak Mahzumning xotira daftaridan", "Toshpoʻlat tajang nima deydi?", "Oʻtgan kunlar"), Hamza (milliy sheʼrlar, "Zaharli hayot" "Paranji sirlari") va boshqa ijodida R. adabiy metod sifatida aniqtayin qirralarini kasb etdi. Bu yozuvchilarning bir qismi, milliy mentalitetni hisobga olgan holda, realistik asar toʻqimasiga sentimentalizm va romantizm unsurlarini ham olib kirdilar. Shunga qaramay, oʻzbek adabiyotida R.ning adabiy metod sifatida shakllanishi xuddi shu davr adabiyoti bilan bogʻliq.
Oʻzbek adabiyotida R.ning shakllanishida Ayniy ("Buxoro jallodlari", "Doxunda", "Kullar"), Oybek ("Qutlugʻ qon", "Navoiy", "Quyosh qoraymas", harbiy lirika), Gʻafur Gʻulom ("Shum bola", "Yodgor", urush davri lirikasi), shuningdek, Hamid Olimjon ("Zaynab", "Zaynab va Omon", lirika), Shayxzoda ("Mirzo Ulugʻbek", lirika), Mirtemir, Zulfiya va boshqa yozuvchilarning xizmatlari katta. Sotsialistik R. "ochiq sistema" deb eʼtirof etilgan 60—70-yillarda Shuxrat ("Shinelli yillar"), O. Yoqubov, ("Ulugʻbek xazinasi"), P. Qodirov ("Yulduzli tunlar"), E. Vohidov, A. Oripov, Rauf Parfi, Omon Matjon, keyinchalik h. Xudoyberdiyeva, Togʻay Murod va boshqa yozuvchilar ijodi tufayli oʻzbek adabiyotidagi R. oʻz taraqqiyotining yangi bosqichiga koʻtarildi. Oʻzbek adabiyotida R.ning qaror topishida, bir tomondan, milliy adabiy zamindan oziqlanish, ikkinchi tomondan esa, rus va jahon realistik adabiyotining eng yaxshi anʼanalari va tajribalaridan foydalanish muhim ahamiyatga ega boʻldi.
Tasviriy sanʼatda R. ijodkor hayotdan saralab olgan muhim voqea va hodisalarni oʻzining estetik qarashlari asosida aks ettiradi. Sanʼat turlari va janrlarida R. anʼanalari turlicha koʻrinishlarda namoyon boʻladi. Realistik sanʼat mohiyati jihatidan borliqning oddiy sodda oʻxshashi boʻlsa ham, quruq koʻchirishga moyil boʻlgan naturalistik sanʼat (naturalizm)dan keskin farq qiladi. R. oʻz yechimi va shakllanishi jihatidan romantizm bilan yonmayon turgani holda haqqoniyligi va hayot haqiqati tamoyillari bilan undan ajralib turadi. R. taraqqiyoti davomida oʻzgarib boradi, aniq, tarixiy oʻziga xos xususiyatlarga, turli uslubiy shakllarga ega boʻladi (Mas, antik P., Uygʻonish davri R.i, maʼrifatparvarlik R.i va h. k.), ular oʻzaro vorislilik bilan bogʻlanadi; antik davr ijodkorlari real hayotni mifologik qahramon va maʼbudlar timsolida aks ettirgan (haykaltarosh Miron, Lisipp, Poliklet, Praksitel va boshqalar); Uygʻonish davri ijodkorlari antik davr yaratgan shakllardan foydalanib, davrning insonparvarlik gʻoyalarini tasvirlashga erishdilar, R. metodi yuksak pogʻonaga koʻtarildi (Jotto, Donatello, Leonardo da Vinchi, Rafael, Mikelanjelo, Titsian va boshqalar) 18-asr maʼrifatparvarlar sanʼatida rassomlar yashayotgan muhit oʻzining tarixiyhaqqoniy shakllarida aksini topdi (ingliz U. Xogart, fransuz J. Gryoz va boshqalar), F. Goyya ijodi R. uslubining qaror topishida alohida oʻrin tutadi.
R., voqelikni aynan oʻziga oʻxshatib aks ettirish bilan chegaralanmay, balki insonning hali roʻyobga chiqmagan, ishga tushirilmagan imkoniyatlarini ham uz tasavvuri bilan toʻldirib tasvirlashi hamda asarga xayoliy obraz va unsurlar kiritishi mumkin. Badiiy ijodda R. ijtimoiy hayotdagi illat va ziddiyatlarni aks ettirish orqali uni jamoatchilik hukmiga havola etish va tasvirlangan voqelikka hukm chiqarishdan iborat boʻlgan; 19-asr R.i tanqidiy yoʻnalashda boʻlganligi uchun tanqidiy R. deb yuritiladi. Hikoyanavislikning ortishi borliqni yanada chuqurroq yoritish imkonini berdi, realistik sanʼat imkoniyatlarini kengaytirdi. Rassomlar asarda ishlatilgan har bir buyum va unsurni ifodali va asar gʻoyasini ochishida xizmat qilishiga harakat qildilar. 19—20-asrlar R.i uchun umumiy xususiyat bu uning tarixiyligi, inson harakterini ifodalashda aniq tarixiy shartsharoitni hayotga yaqin qilib olinishidir (O. Domye, G. Kurbe, I. Repin, R. Guttuzo va boshqalar).
20-asr boshida R.ning yangi bosqichi ("20-asr R.") shakllandi: nemis K. Kolvits, shveysariyalik T. Steynlen, belgiyalik F. Mazerel, fransuz rassomi M. Utrillo, A. Marke va haykaltaroshi A. Mayol, A. Burdel, meksikalik D. Rivera, D. Sikeyros, italiyalik R. Guttuzo, J. Mansu, amerikalik R. Kent, A. Refrejye va boshqa 20-asr R.i avangard uslublari bilan raqobatda ifoda va tasvir vositalarini boyitdi.
Oʻzbekiston sanʼatida R. dunyoviy yoʻnalish tamoyillari, demokratik hamda maʼrifatparvarlik harakatlari zaminida kamol topdi. Dastlab sodda ibtidoiy sanʼat namunalarida, keyinchalik yuksak darajada rivojlangan miniatyura sanʼatida R. unsurlari koʻzga tashlanadi. Zamonaviy tasviriy sanʼatda 19-asr oxiri —20-asr boshlarida R. shakllana boshladi. 20-asrning 20—30-yillarida milliy realistik jarayonlar B. Hamdamiy, L. Nasriddinov, L. Abdullayev va boshqa rassomlar asarlarida rivojlandi. Oʻzbekistonlik realist rassomlar ilgʻor qarash va yoʻnalishlarda shkod qilib R.ni yangi imkoniyatlar bilan boyitmokda.
Teatrda R. voqelikni haqqoniy, obʼyektiv aks ettirishdan iborat vazifani anglatadigan tushuncha; sanʼat asarlarida oʻziga xos vositalar yordamida inʼikos etilgan hayot haqiqati. Oʻzbek xalq teatrida R. elementlari kadimdan mavjud edi. Professional teatrlar sahnasida R. dramaturgiyasi asarlari sahnalashtirildi. Oʻzbek aktyorlari Yevropa realist akterlarining ijodidan samarali foydalandilar. R.ning yetakchi prinsiplari: hayotning muhim tomonlarini muallifning yuksak ideallari darajasida obʼyektiv aks ettirish; tipik sharoitdagi tipik harakterlarni ularning individual xususiyatlari bilan ifodalash, asarda badiiy fantaziyaning shartli shakllari (afsona, mif, ramz, mubolagʻa va h.k.)dan foydalanish (xususan, 20-asr R.ida) bilan birga tasvirning hayotiy haqqoniyligiga rioya qilish; shaxs va jamiyat (ularning aloqalari va ziddiyatlari) muammolariga qiziqishning kuchliligi.