Agro Inform

O‘ZBEK TILIDAGI
FE’L NISBATLARI ( DARAJALARI)
Malikaxon Nurutdinova,
O‘zbek tili va adabiyoti o‘qituvchisi,
Elektron pochta: [e-mail]
Annotatsiya: Mazkur maqolada o‘zbek tilidagi 
fe’l nisbatlari va ular bilan bog‘liq masalalarni o‘rganish 
maqsad qilib qo‘yilgan. Nisbat shakllari semantikasi, 
qo‘shimchalari, ulardagi jihatlar va til vositalarining 
ahamiyati haqida so‘z boradi. Shuningdek, nisbat 
shakllarining tuzilma ko‘rinishini har gal qanday 
o‘zgarayotganini sintaktik yasalish yo‘lini kuzatish bilan 
aniqlash mumkinligi haqida fikr bildiriladi.
Tayanch so‘zlar: tilshunoslik, nisbat, so’z, 
semantika, leksema,o‘timli, o‘timsiz, agronomiya, 
dehqonchilik, harakat, holat.
UO‘T: 494.3
Tadqiqot
Удалить Водяной Знак
Wondershare
PDFelement

---

Agro Inform 
2/ 2021
48
birligi sifatida –la,-gila,-g‘ila,-kila, -qila, -(i)k,-(i)q,-
(i)nqira morfemalari fe’l leksemaga nutq jarayonida 
shakliy qism qo‘shimchalaridan avval qo‘shiladi.
Bu qo‘shimchalarning fe’l leksema semantikasiga 
anglashilayotgan harakat yoki holatning yuzaga 
chiqish jarayoniga doir qo‘shimcha ma’lumotni 
berishi, grammatik ma’no anglatmasligi, fe’lning 
sintaktik 
mavqeyiga 
ta’sir 
ko‘rsatmasligi 
grammatik ma’nolar majmuasida o‘zgarish yuz 
bermasligida ko‘rinadi. Misollar: "Cholning rangi 
oqardi. Cholning rangi oqarinqiradi. Dono kuldi. 
Dono kulimsiradi". 
Harakatning davomiyligini, qayta-qayta 
bajarilganini ko‘rsatuvchi –la, -kila, -qila, -gila, -g‘ila 
qo‘shimchalarning fe’l leksema semantikasiga 
ta’siri ba’zan xato gap tuzilishidagi so‘zlar 
qurshovining boshqaligiga olib keladi. "Xolmat 
to‘pni tepdi. Bolalar janjallashib bir-birlarini 
tepkiladilar. Obid uni yoqasidan tortdi. Shamol 
sochlarimni tortqilaydi".
Misollardan ko‘rinib turibdiki, bu qo‘shim-
chalarning ma’nolari, asosan, harakat jarayonini 
ifodalashiga ko‘ra farqlanadi. (uslubiy ma’no)
Fe’lning nisbat shakllari
Mavjud qoidalarga ko‘ra bajaruvchining 
harakat-holat jarayonida qay darajada ishtirok 
etishini bildiruvchi, fe‘ldan anglashilgan harakat-
holat bilan shu harakatni yuzaga chiqaruvchi shaxs 
o‘rtasidagi munosabatni ifodalovchi fe’l shakllariga 
nisbat shakllari deyiladi. 
Nisbat qo‘shimchalari vazifasiga ko‘ra 
lug‘aviy shakl yasovchi qo‘shimchalar hisoblanadi. 
Nisbat shakllari fe’lning asos qismidan keyin 
qo‘shiladi. Fe’l 5 ta nisbat shakliga ega: 
1.Aniq nisbat.
2. O‘zlik nisbat. 
3.Majhul nisbat.
4. Orttirma nisbat. 
5.Birgalik nisbati.
I. Fe’lning nisbat shakllari
1. Aniq nisbat --
2. O’zlik nisbat -n(-in), -1(il)
3. Majhul nisbat -n(-in), -1(il)
4. Orttirma nısbat -dir, -tir,-giz, -qiz,-g‘iz, 
-kaz, -qaz, -t, -iz, -ar, -sat.
5. Birgalik nisbati -sh,-ish
Avaylamoq, asramoq, tayyorlamoq, ta’min-
lamoq, so‘ramoq, boshlamoq, taqamoq, kechmoq, 
isimoq, kechmoq, oqarmoq, sayramoq, erinmoq, 
g‘irillamoq va boshqalar.
1. Aniq ( bosh) nisbat –bajaruvchisi aniq 
bo‘lgan harakat yoki holatni bildirgan fe’l shakli. 
Aniq nisbat bosh nisbat ham deb ataladi va harakat-
holatning ega orqali ifodalangan shaxs tomonidan 
bajarilishini bildiradi. Masalan: Olmalar qizardi. 
Bola sog‘lom o‘syapti. Yomg‘ir tindi. Jismimiz 
yo‘qolur, o‘chmas nomimiz.(H.O) Bu xildagi gaplar-
da fe’l leksemalari kesim vazifasida kelyapti.
Tayyorlandi, hisoblandi - aniq nisbat, 
G‘azablandi - aniq nisbat. G‘azablandi so‘zida -lan 
qo‘shimchasi ma’noli qismlarga bo‘linmaganligi 
sababli, shuningdek, –lan qo‘shimchasi boshqa 
nisbat qo‘shimchalarida uchramaganligi uchun aniq 
nisbat bo‘lib, tayyorlandi, hisoblandi - so‘zlarida la - 
shakl yasovchi, n - nisbat shaklini yasovchi alohida-
alohida qo‘shimcha vazifasini o‘tayapti.
Azoblanmoq, artinmoq, bezanmoq, 
maqtanmoq, surilmoq, tanilmoq, tiklanmoq, 
yasanmoq, o‘ylanmoq, isinmoq va boshqa.
2. O‘zlik nisbati-bajaruvchining o‘z 
ustida amalga oshadigan harakat yoki holatni 
ifodalashiga aytiladi. O‘zlik nisbati fe’l asosiga 
–(i)n, -(i)l qo‘shimchasini qo‘shish orqali hosil 
bo‘ladi. Masalan: azobladi-azoblandi, bezadi-
bezandi,o‘yladi-o‘ylandi.
Ozoda apil-tapil kiyindi.
Dilbarning qoshlari chimirildi.
Raisning gapi cho‘zildi.
Gullar shabadada beozor chayqaldi.
O‘zlik nisbat shakli faqat o‘timli fe’llarga
qo‘shiladi: kiyindi (kiy-o‘timli fe’l) , artindi (artin- 
o‘timli fe’l).
O‘zlik nisbati qo‘shimchalari ba’zan
o‘timsiz fe’llarga ham qo‘shilib kela oladi: ajraldi, 
bo‘shaldi, isin, og‘rin, o‘zgaril singari. Fe’lning
o‘zlik nisbat shakliga o‘tish fe’l semantikasida nozik 
Удалить Водяной Знак
Wondershare
PDFelement

---