Agrosanoat majmui. Agrobiznes

AGROSANOAT MAJMUI. AGROBIZNES.

R E J A:

1. 
   Agrosanoat to’g’risida tushuncha.
   
2. 
   Agrar munosabatlar.
   
3. 
   Renta va uning turlari.
   
4. 
   Agrobiznes va uning tarkibi.
   

Agrosanoat qishloq xo’jaligi va u bilan bog’liq sanoat tarmoqlarining o’zaro aloqadorligi natijasida yuzaga keladi. Agrosanoat majmui quyidagilarni o’z ichiga oladi.

1. 
   Qishloq xo’jaligi.
   
2. 
   Qishloq xo’jaligi uchun texnikalar, mineral o’g’itlar, urug’lar, kimyoviy moddalar va boshqa shu kabi maxsulotlar ishlab chiqaradigan sanoat korxonalari.
   
3. 
   Qishloq xg’jaligi maxsulotlarini qayta ishlovchi sanoat korxonalari (paxta tozalash zavodi, oziq-oqvat korxonalari, to’qimachilik korxonalari va boshqalar).
   

Bozor munosabatlari iqtisodiyotning hamma jabhalarini, jumladan, qishloq xo’jaligini ham o’z ichiga oladi. Mazkur tizimda agrar munosabatlar alohida o’rin tutadi. Yer bilan bog’liq bo’lgan iqtisodiy munosabatlar agrar munosabatlar deyiladi. Bu munosabatlarning ob’ekti yer bo’lsa, uning sub’ektlari yer egalari, yerda xo’jalik yurituvchilar, nihoyat, yerga mehnat to’kuvchi kishilar hisoblanadi. Agrar munosabatlar o’ta ko’hna, iqtisodiy munosabatlarning eng qadimiy shakli, chunki insonning iqtisodiy faoliyati yerni ishlashdan boshlangan.

Bozor tizimi agrar munosabatlarga yangicha mazmun beradi. Yerning tovarga aylanish, yerga xilma-xil mulkchilikning paydo bo’lishi, yerning tadbirkorlik ob’ekti bo’lishi, yerning garovga qo’yilishi, nihoyat yer uchun pul shaklida renta undirilishi, agrobiznesning maxsus faoliyat turiga aylanishi bozor tizimi bilan bog’liq. Agrar munosabatlarning ob’ekti bo’lmish yer maxsus resurs bo’lganidan uning xususida ham o’zigagina xos bo’lgan iqtisodiy aloqalar kelib chiqadi. Yer har qanday ishlab chiqarishning umumiy sharti. Yerdan tashqarida ishlab chiqarishning bo’lishi mumkin emas. Insoniyat hali koinot makonida ishlab chiqarishni uyushtirganicha yo’q. Yerda qishloq xo’jaligi yuritiladi, sanoat, qurilish korxonalari joylashadi, yer ustidan va ostidan yo’llar o’tadi, yer qa’rida qazilma boyliklar joylashgan, yerda o’rmon xo’jaligi yuritiladi, turar-joy va madaniy-maishiy binolar qad ko’taradi va hokazo. Shu sababli har qanday iqtisodiy faoliyat ma’lum darajada yer bilan bog’langan deb aytamiz.
Qishloq xo’jaligi uchun yer asosiy shilab chiqarish omili vazifasini o’taydi. Ma’lumki, qishloq xo’jaligidagi ishlab chiqarish ikki yoqlama xarakterga ega: birinchidan, iqtisodiy jarayon bo’lsa, ya’ni inson mehnati natijasida yuz bersa, ikkinchidan tabiiy-biologik jarayon bo’lib, mahsulot yetishtirish tabiiy omillarga, masalan, o’simlik yoki hayvonlarda kechadigan biologik o’zgarishlarga, iqlim sharoitiga, ob-havoning qanday kelishiga, tuproqning tabiiy hossalariga bog’liq. Qishloq xo’jaligi insonning tabiati bo’lgan munosabati bilan kishilarning o’zaro munosabatlari yaxlitlikda borishini talab qiladi va iqtisodiyotning agrar sektorini tashkil etadi. Bu sohada asosiy resurs yer bo’lib, u hech bir tengi yo’q, tanho o’ziga xos xususiyatlarga ega. Ammo yer eng cheklangan resurs, uni mehnat bilan yaratib bo’lmaydi. Ko’pgina resurslar bir-birining o’rnini bosa oladi. Masalan, mehnat resursini mashina bilan almashtirish mumkin. yerniig o’rnini esa hech bir resurs bosa olmaydi, shu jihatdan u o’ta noyob va asosiy resurs hisoblanadi. Uning asosiyligi shundaki, yer boshqa resurslarga qo’shimcha sifatida amal qilmaydi. Masalan, sanoatda stanoklarga qo’shimcha resurs sifatida kompyuter va uning programmalari qo’llanadi. yerni boshqa resurs bilan almashtirib ham bo’lmaydi, ammo uning muqobil ishlatish usullari g’oyat ko’p bo’ladi. Shu sababli yerga talab muttasil oshib boradi. Bu talab yer bilan bog’liq bo’lgan ishlab chiqarishning kengayishi va yerning unumdorligiga qarab o’zgaradi.
Yer cheklangan, uni ishlab chiqarib bo’lmaydi, ammo foydalaniladigan yerlarni ularga investitsiya sarflab ko’paytirish mumkin. Masalan, qo’riq yerlarni sug’orish va botqoq hamda zax yerlarni qurutish orqali ekin maydoni tabiatan cheklangan bo’lsada, shu doiradan chiqmagan holda yaroqsiz yerlar hisobidan qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlarni ko’paytirish mumkin. Yer resursi cheklalganligidan yerning taklifi noelastik, ya’ni o’zgarmaydigan bo’ladi. Bu bilan yer boshqa resurslardan jiddiy farqlanadi. Ma’lumki, agar talab oshsa, bunga javoban taklif ham ko’payadi, lekin yer bu qoidadan istisno etiladi, chunkn yer tabiat mevasi bo’lganidan uni mehnat bilan ko’paytirib bo’lmaydi. Yer hammabop resurs. Unda dehqonchilik qilish, undirma sanoat yurgizish, qurilish qilish mumkin. Undan har xil maqsadda va har xil yo’l bilan foydalanish mumkin. Yer tabjat mahsuli bo’lganidan uning sifati jiddiy tabaqalashadi, yer uchastkalari turli tabiiy-iqlim mintaqalarida joylashadi, tuproqning tarkibi har xil bo’ladi. Shu sababdan yerlarning tabiiy hosildorligi keskii farqlashdi. O’ta yaxshi, yaxshi, o’rtacha, yomon va nihoyat o’ta yomon yerlar mavjud. Qishloq xo’jaligida yerning sifati mehnat unumdorligining muhim omili hisoblanadi.
Yerga ikki xil monopoliya mavjud bo’ladi. Birinchidan, yer qadr-qiymati baland resurs sifatida mulk monopoliyasida turadi, ya’ni egasi yo’q yer bo’lmaydi. Yer cheklangan miqdorda bo’lganidan uni mulk sifatida ko’paytirib ham bo’lmaydi. Bunday hodisa yerga mablag’ sarflashni uning egasiga bog’liq qilib qo’yadi. yer egasining mulkdor sifatida manfaati bor, ya’ni u o’z yeridan naf ko’rishi kerak. Shu sababli yer ishlatish uchun tekinga berilmaydi, egasiga undan foydalanish haqini to’lash zarur. Ikkinchidan, yer xo’jalik yuritish ob’ekti sifatida egallab olinadi, ya’ni yerda turli xo’jaliklar tashkil topadi, yaroqli yer bo’sh turmaydi. Xullas, yaroqli yerlar doim band bo’ladi. Yer resurs sifatida egalari qo’lida bo’lar ekan, ular boshqa resurs egalari singari uy xo’jaliklari tarkibiga kiradi. Binobarin, uy xo’jaliklari o’rtasida munosabat yer xususida ham bo’ladi. Yer mulk bo’lganidan mulkdorning roziligisiz uni ishlatib bo’lmaydi. Undan faydalashi uchun uning egasiga haq to’lash kerak. Yer o’z egasining mulki bo’lib qolgani holda vaqtincha boshqa mulk sohibi, xususan tadbirkor tomonidan ishlatilishi mumkin.