Ахборот тизимларида ахборот хавфсизлиги тушунчаси

Dinamik  tahlilgichlar  –  bajariladigan  dasturlarni  kuzatib  borish  va  tizimda 

sodir bo‘ladigan o‘zgarishlarni aniqlashda qo‘llaniladi. 

Tarmoqning  zaifligini  aniqlash  –  tarmoq  zahiralariga  sun’iy  xujumlarni 

tashkil qilish bilan mavjud zaifliklarni aniqlashda qo‘llaniladi. 

Misol sifitida quyidagi vositalarni keltirish mumkin: 

•  Dallas  Lock  for  Administrator  –  mavjud  elektron  Proximity  uskunasi 

asosida  yaratilgan  dasturiy-texnik  vosita  bo‘lib,  bevosita  ma’lumotlarga  ruxsatsiz 

kirishni nazorat qilishda qo‘llaniladi; 

•  Security    Administrator  Tool  for  ANALYZING  Networks  (SATAN)  – 

dasturiy ta’minot bo‘lib, bevosita tarmoqning zaif tomonlarini aniq-laydi va ularni 

bartaraf  etish  yo‘llarini  ko‘rsatib  beradi.  Ushbu  yo‘nalish  bo‘yicha  bir  necha 

dasturlar  ishlab  chiqilgan,  masalan:  Internet  Security  Scanner,  Net  Scanner, 

Internet Scanner va boshqalar. 

•  NBS  tizimi  –  dasturiy-texnik    vosita  bo‘lib,  aloqa  kanallaridagi 

ma’lumotlarni himoyalashda qo‘llaniladi; 

•  Free  Space  Communication  System  –  tarmoqda  ma’lumotlarning  har  xil 

nurlar orqali, masalan, lazerli nurlar orqali almashuvini ta’minlaydi; 

•  SDS  tizimi  –  ushbu  dasturiy  tizim  ma’lumotlarini  nazorat  qiladi  va 

qaydnomada  aks  ettiradi.  Asosiy  vazifasi  ma’lumotlarni  uzatish  vosita-lariga 

ruxsatsiz kirishni nazorat qilishdir; 

•  Timekey  –  dasturiy-texnik  uskunadir,  bevosita  EHMning  parallel  portiga 

o‘rnatiladi va dasturlarni belgilangan vaqtda  keng qo‘llanilishini ta’qiqlaydi; 

•  IDX  –  dasturiy-texnik  vosita,  foydalanuvchining  barmoq  izlarini  «o‘qib 

olish»  va  uni  tahlil  qiluvchi  texnikalardan  iborat  bo‘lib,  yuqori  sifatli  axborot 

xavfsizligini ta’minlaydi. Barmoq izlarini o‘qib olish va xotirada saqlash uchun 1 

minutgacha, uni taqqoslash uchun esa 6 sekundgacha vaqt talab qilinadi. 

Axborotlarni  himoyalashning  mavjud  usul  va  vositalari  hamda  kompyuter 

tarmoqlari  kanallaridagi  aloqaning  xavfsizligini  ta’minlash  texnologiyasi 

---

evolyutsiyasini  solishtirish  shuni  ko‘rsatmoqdaki,  bu  texnologiya  rivojlanishining 

birinchi  bosqichida  dasturiy  vositalar  afzal  topildi  va  rivojlanishga  ega  bo‘ldi, 

ikkinchi  bosqichida  himoyaning  hamma  asosiy  usullari  va  vositalari  intensiv 

rivojlanishi  bilan  xarakterlandi,  uchinchi  bosqichida  esa  quyidagi  tendentsiyalar 

ravshan bo‘lmokda: 

-  axborotlarni  himoyalash  asosiy  funktsiyalarining  texnik  jihatdan  amalga 

oshirilishi; 

- bir nechta xavfsizlik funktsiyalarini bajaruvchi himoyalashning birgalikdagi 

vositalarini yaratish: 

- algoritm va texnik vositalarni unifikatsiya qilish va standartlashtirish. 

Kompyuter  tarmoqlarida  xavfsizlikni  taminlashda  xujumlar  yuqori  darajada 

malakaga  ega  bo‘lgan  mutaxassislar  tomonidan  amalga  oshirilishini  doim  esda 

tutish lozim. Bunda ularning harakat modellaridan doimo ustun turuvchi modellar 

yaratish  talab  etiladi.  Bundan  tashqari,  avtomatlashtirilgan  axborot  tizimlarida 

personal  eng  ta’sirchan  qismlardan  biridir.  Shuning  uchun,  yovuz  niyatli  shaxsga 

axborot  tizimi  personalidan  foydalana  olmaslik  chora-tadbirlarini  o‘tkazib  turish 

ham katta ahamiyatga ega. 

Ma’lumotlarni  uzatish  tizimlarining  rivojlanishi  va  ular  asosida  yaratilgan 

telekommunikatsiya 

xizmat 

ko‘rsatish  vositalarining  yaratilishi  bevosita 

foydalanuvchilarga  tarmoq  zahiralaridan  foydalanish  tartiblarini  ishlab  chiqarish 

zaruriyatini paydo qildi: 

• foydalanuvchining anonimligini ta’minlovchi vositalar; 

• serverga kirishni ta’minlash. Server faqatgina bitta foyda-lanuvchiga emas, 

balki  keng  miqyosdagi  foydalanuvchilarga  o‘z  zahiralaridan  foydalanishga  ruxsat 

berishi kerak; 

• ruxsatsiz kirishdan tarmoqni himoyalash vositalari. 

Internet  tarmog‘ida  ruxsatsiz  kirishni  ta’qiqlovchi  tarmoqlararo  ekran  –  Fire 

Wall  vositalari  keng  tarqalgan.  Ushbu  vosita  asosan  UNIX  operatsion  tizimlarida 

qo‘llanilib,  bevosita  tarmoqlar  orasida  aloqa  o‘rnatish  jarayonida  xavfsizlikni 

ta’minlaydi.  Bundan  tashqari,  Fire  Wall  tizimlari  tashqi  muhit,  masalan,  Internet 

---

uchun,  asosiy  ma’lumotlarni  va  MBlarini  xotirasida  saqlab,  bevosita  malumot 

almashuvini ta’minlashi va korxona tizimiga kirishini ta’qiqlashi mumkin. 

Lekin  Fire  Wall  tizimlarining  kamchiliklari  ham  mavjud,  masalan,  E-mail 

orqali dasturlar jo‘natilib, ichki tizimga tushgandan so‘ng o‘zining qora niyatlarini 

bajarishida ushbu himoya ojizlik qiladi. 

Shu  bois,  Internet  tizimida  xavfsizlikni  ta’minlash  bo‘yicha  quyidagi 

o‘zgarishlar kutilmoqda: 

• Fire Wall tizimlarining bevosita xavfsizlik tizimlariga kiritilishi; 

•  tarmoq  protokollari  bevosita  foydalanuvchilarning  xuquqlarini  aniqlovchi, 

xabarlarning  yaxlitligini  ta’minlovchi  va  ma’lumotlarni  shifrlovchi  dasturiy 

imkoniyatlaridan iborat bo‘lishlari.  

Hozirgi  kunda  ushbu  protokollarni  yaratish  bo‘yicha  anchagina  ishlar  olib 

borilmoqda.  SKIP  protokoli  (Simple  Key  management  for  Internet  Protocol  – 

Internet protokollari uchun kriptokalitlarning oddiy boshqaruvi) bunga misol bo‘la 

oladi. 

Zamonaviy  axborot  tizimlari  anchagina  murakkab,  ko‘p  sathli  mijoz  server 

arxitekturasiga  egaki,  bu  arxitekturalar  nafaqat  tashqi  xizmatlar,  balki  o‘zining 

ichki  xavfsizlik  xizmatlariga  ham  egaligiga  olib  keladi.  Masalan,  tashqi  tarmoq 

bilan  bog‘langan  kichik  korxona  axborot  tizimi  o‘z  xavfsizlik  xizmatlariga  ega 

bo‘lishi – ichki ma’lumotlar omborini nazorat etish uchun ichki protokol yuritishi, 

sirtdan  tahdidlarni  kamaytirish  uchun  antiviruslar  hamda  proksi  texnologiyadan 

foydalanishi  va  hokazolar  hamda  shu  bilan  birga,  umumiy  tizimdagi  barcha 

komponentlar  va  kommunikatsiyalar  himoyalanganligiga  bog‘liq  bo‘lishi 

mumkin. 

Bulardan kelib chiqib aytish mumkinki: 

-  hozirgi  kunda  katta  maydonlarda  faoliyat  ko‘rsatayotgan  korxonalar  ichki 

tarmoqlarga  bo‘lingan  yirik  tarmoqlardan  foydalanmoqdalar,  ichki  tarmoqlar 

aloqasi esa korxona xududi sirtidan tashkil etilmoqda; 

-  bu  yirik  tarmoq  korporativ  tarmoq  deb  atalmoqda  va  u  INTERNET 

tarmog‘iga bir yoki bir nechta chiqish nuqtasiga ega; 

---

-  har  bir  alohida  xududdagi  korxona  bo‘lagi  o‘z  ichki  tarmog‘i  va  sirtdan 

iste’molchilar murojaat eta olishlari uchun o‘z serveriga ega; 

-  iste’molchilar  murojaat  etishlarida  nafaqat  kompyuterlardan,  balki  simsiz 

aloqa  qiluvchi  boshqa,  masalan,  uyali  telefonlar  –  qurilmalardan  ham  foydalana 

oladilar; 

-  iste’molchi  bir  murojaat  mobaynida  turli  texnik–dasturiy  poydevorli  bir 

necha xizmatlardan foydalanishiga to‘g‘ri kelmoqda; 

-  axborot  xizmatlarining  qulay  va  tezkor  ko‘rsatilishi  uchun  bu  xizmatlar 

to‘liq  sutka  davomida  ish  holatida  bo‘lishlari  talab  etiladi.  Ko‘pincha  shu 

maqsadda  markazdagi  dasturlarning  zarur  bo‘laklari  applet  va  servlet 

ko‘rinishida  bir  kompyuterdan  ikkinchisiga  uzatadi  va  uning  ish  muhitida  shu 

bo‘laklar faoliyat ko‘rsata oladi; 

-  korxona  yoki  umumtarmoq  administratorlari  tomonidan  barcha 

foydalanuvchi tizimlari ham nazorat etila olmaydi; 

-  tarmoq  orqali  olingan  dasturiy  ta’minot  ishonchli  bo‘lmaydi,  chunki  u 

xatolarga yoki zararkunda dasturiy ta’minotga ega bo‘lishi mumkin. Bu holat esa 

himoyani zaiflashtiradi; 

-  axborot  tizimlarining  konfiguratsiyasi  dasturiy  va  texnik  ta’minot, 

ma’muriy  ma’lumotlar  (iste’molchilar  ro‘yxati,  ularning  xuquq  va  imtiyozlari, 

ishlatilayotgan  dasturlar,  xizmatlar  va  texnik  qurilmalar  ro‘yxatlari  va  hokazo) 

doimo o‘zgarishda bo‘ladi. 

Mana  shu  xizmatlarning  har  biri  uchun  axborot  xavfsizligining  asosiy 

komponentlari  bo‘lmish  to‘liqlik,  konfidentsiallik,  murojaat  etish  imkoniyati  o‘z 

talqiniga ega.  

Endi har bir xizmat haqida qisqacha tushuncha kiritib o‘taylik. Boshqaruv – 

axborot tizimi uchun infrastruktura xizmati sifatida ham qaralishi mumkin bo‘lgan 

xizmatdir.  Agar  boshqacharoq  ta’rif  beradigan  bo‘lsak,  boshqaruv  –  bu  axborot 

va xavfsizlik servislarining jamlovchi qobig‘i bo‘lib, shu servislar va  axborotdan 

yuqori darajada foydalanish imkoniyati, barcha xizmatlarning tizim administratori 

nazorati  ostida  samarali  ishlashini  ta’minlaydi.  Qisqa  qilib  aytganda,  uning 

---

vazifasi  tizim  komponentlari  va  xavfsizlik  vositalarining  yaxshi  ishlashini 

ta’minlashdir.  Komponentlar  monitoringi,  nazorat  va  komponentlar  ishini  bir-

biriga bog‘lab ham moslab turadi. Konfiguratsiya, raddiya, unumdorlik, xavfsizlik 

va  hisobot  axborotlarini  boshqaradi.  Boshqaruv  tizimlari  administratorlarga  ishni 

rejalash,  tashkil  etish,  nazoratlash  va  statistika  qilish,  talablar  o‘zgarishiga 

hozirjavoblik,  axborot  tizimlarining  navbatdagi  qadamlarini  oldindan ko‘ra  olish, 

uni himoyalash ishlarini bajarishi lozim.  Ya’ni, ko‘p funktsiyali,  moslashuvchan, 

xavfsiz va samarali bo‘lishi lozim.