Ahmad Yassaviying "Devoni hikmat"

1.1.
Ahmad Yassaviy hayoti va ijodi
Yassaviy, Xoja Ahmad Yassaviy (Yassi yaqinidagi 
Sayram shahri, taxminan
11-asrning 2-yarmi — 1166) — tasavvufning mashhur namoyandalaridan
biri, turkiy xalqlarning buyuk shoiri. Otasi Shayx Ibrohim javonmardlik tariqatiga
mansub nufuzli zotlardan boʻlgan. Yassaviy 
chigʻatoy tilida ijod qilgan
Yassaviy tugʻilgach, koʻp oʻtmay onasi — Muso Shayxning qizi Oysha
xotun vafot etadi. 7 yoshida otasidan ham ajraladi. Yassaviy tarbiyasi bilan opasi
Gavhar Shahnoz mashgʻul boʻladi. Yassaviy opasi bilan Yassiga koʻchib
borgach, ustozi 
Arslon bob
bilan uchrashadi va undan tahsil oladi ("Yetti yoshda
Arslon bobom izlab topdim..."). Yassaviy 
Yassida
 botin  ilmi sirlarini mukammal
oʻzlashtirgan.
Oʻsha
zamonlarda
ilm
maʼrifatning 
Movarounnahrdagi
 markazlaridan boʻlgan 
Buxoroda
 
Turkistonning
turli tomonlaridan tolibi ilmlar yigʻilishgan. Arslon bob koʻrsatmasi bilan
Yassaviy ham Buxoroga boradi. Davrning eng peshqadam olimi va sufiysi Shayx
Yusuf Hamadoniy bilan uchrashib, unga murid tushadi. Buxoroda u arab tili bilan
bir qatorda 
fors tilini
ham chuqur oʻrganadi. Forsiyda yaratilgan tasavvufiy
adabiyot bilan tanishadi. 
Xoja Abduxoliq Gʻijduvoniy
,  Abdulloh Barqiy, 
Xoja
Hasan
 Andoqiylar
 bilan
hamsuhbat
va
hammaslak
boʻlib, 
Yusuf
Hamadoniy
 muridlari qatoridan oʻrin oladi.
Alisher Navoiy
 Yassaviy toʻgʻrisida "Maqomoti oliy va mashhur, karomoti
matavoliy va nomahsur ermish. Murid va ashob gʻoyatsiz va shohu gado aning
irodat va ixlosi ostonida nihoyatsiz ermish", — deydi. Bu fikr Yassaviyning
Yassiga qaytib kelib, yangi bir tariqatga asos solgan murshid sifatida shuhrat
topgan davrlariga tegishlidir. 
Yassaviy 
turkiy xalqlarni
 
islomga yanada  kengroq jalb qilish va tasavvuf
gʻoyalarini omma koʻngliga chuqur singdirish maqsadida sheʼriyatdan ham
foydalangan. Abdurauf Fitratning
 taʼkidlashicha,  Yassaviyning "adabiyotda
tutgan yoʻli sodda xalq shoirlarimizning tutgʻon yoʻlidir... Uning hikmatlari
vaznda, qofiyada, uslubda xalq adabiyoti atalgan sheʼrlar bilan barobar".

---

Yassaviy nuqtai nazarida hikmat — "ilmi laduniy", yaʼni ilmi gʻaybu
haqoyiq va ilohiy sirlarni kashf aylash mazmuniga ham ega. Yassaviyning oʻzi
"Devoni hikmat" nomi bilan biron bir kitob yaratmagan. Ushbu nodir asar uning
murid va izdoshlari tomonidan tartib berilgan. Lekin bu narsa hikmat
majmuasining Yassaviyga aloqasi yoʻq, degan daʼvoni ilgari surishga asos
bermaydi. Soʻfi Olloyor Yassaviy haqida fikr bildirib, yana shunday degan:
Shariatda edi ul oftobe, Qolibdur bizga ul erdin kitobe.
"Devoni hikmat"da ilohiy ishq va oshiqlik, maʼrifat va oriflik saodati,
fanodan baqoga yetishish tushunchalari nihoyatda samimiy va taʼsirli ohanglarda
yoritib berilgan. "Devoni hikmat"dagi barcha sheʼrlar ham Yassaviyga mansub
emas. Unga Yassaviy izdoshlarining ijod namunalari ham kiritilgan. Bu esa,
tabiiyki, hikmatlar tili va uslubida maʼlum oʻzgarishlar hosil qilgan. Lekin
Yassaviyning oʻnlab izdoshlaridan hech biri ustozlari boshlagan gʻoyaviy,
axloqiy, maʼnaviy-
maʼrifiy va mafkuraviy yoʻnalishni oʻzgartirmagan. Buni
Yassaviy hayoti, tariqati va ijodiyotidan bahs yuritilgan oʻnlab qadimiy manbalar,
ayniqsa, Sulton Ahmad Haziniyning "Javohir ul-abror min amvojil bihor" asari
ham toʻla tasdiqlaydi.
Yassaviyning faqat ijodiyoti emas, qancha umr koʻrib, qachon vafot
etganligi ham bahsli. U hikmatlaridan birida "Yuz yigirma beshga kirdim,
bilolmadim", deydiki, bu soʻzlar tarixiy haqiqatdan koʻra, manoqibiy mazmunga
ega. Bundan tashqari, 125 yillik uzoq bir umrning yarmidan koʻpini "yer osti"da
("Oltmish uchda yer ostiga kirdim mano", deydi Yassaviy) oʻtkazish aql bovar
etmas hodisadir. Lekin koʻpchilik tadqiqotchilar uning vafot tarixini 1166—67 yil
deb qayd etishgan.
Uzoq vaqt mobaynida Yassаviy hayoti va ijodiyotini ilmiy jihatdan tadqiq
etishga imkon berilmadi. Asarlarini nashr qilishga yoʻl qoʻyilmadi. Oʻtgan
asrning 70-yillarida Yassaviyning milliy madaniyat, til va adabiyot tarixidagi
xizmatlarini toʻgʻri baholash yoʻlidagi urinishlar esa qoralandi. Mustaqillik
arafasida,
xususan,
Oʻzbekiston
istiqlolga
erishgandan
keyin
yassaviyshunoslikda yangi davr boshlandi. 

---

Dastlab turli gazeta va jurnallarda "Devoni hikmat"dan namunalar eʼlon
qilingan boʻlsa, 1990—92 yillarda uning 2 mustaqil nashri kitobxonlar qoʻliga
yetkazildi. Ushbu nashrlar nafaqat Oʻzbekistonda, balki boshqa turkiy
davlatlarda ham bu buyuk mutasavvifning hayoti, adabiy-maʼrifiy faoliyati,
izdoshlari xizmatiga qiziqishni kuchaytirdi. 
1993-yil
 Oʻzbekistonda  Yassaviyga
bagʻishlab ilmiy anjumanlar oʻtkazilib, maʼruzalar matni alohida majmua
shaklida chop etildi. Matbuotda Yassaviyning shaxsiyati, tariqati, sheʼriyatidan
bahs yuritilgan maqolalar bosilib chiqdi. Oʻzbekistondagi bir qancha koʻcha va
mahalla
Yassaviy
nomi
bilan
ataladi. Yassaviylik
 tariqatining
asoslari 
«Faqrnoma»
(ayrimlar
Yassaviyga
nisbat
beradilar), 
«Maslakul-
orifin»
, 
«Lamaʼot»
, 
«Samaratul-mashoyix»
, 
«Javohirul-abror»
 kabi  manba va
risolalarda aks etgan.
«Devoni hikmat»
 kitob  shogirdlari tomonidan tartib berilgan. Unda ilohiy
ishq gʻoyasi va maʼrifiy mazmun yetakchilik qiladi. Hikmatlar maʼno va mohiyat
eʼtibori bilan Qurʼoni
 karim  va Muhammad alayhissalom hadislariga chuqur
bogʻlangan. «Devoni hikmat»ning 20dan ortiq nusxalari 
OʻR FA
ShI jamgʻarmasida  saqlanadi. Asar qoʻlyozmalaridan eng qadimgisi XVII
asrga tegishli.
Yassaviy merosi va tariqati xorijda L. 
Massignon
, A. 
Arberri
,  M. 
Smitt
,
X. 
Kisling
, F. 
Mayer
,  A. 
Shimmel
, R. 
Xartman
, F. 
Koʻprulu
, J. 
Trimingem
,
K. 
Eraslon
, 
Idris Shox
, 
Devin Di Uis
; 
Rossiyada
 A. 
Krimskiy
, I. 
Petrushevskiy
,
E. 
Bertels
; 
Oʻzbekistonda
 
Fitrat
,
A. 
Saʼdiy
,
E. 
Rustamov
,
B. 
Qosimov
,
I. 
Haqqulov
, N. 
Hasanov
tomonidan oʻrganilgan.
Qabri 
Qozogʻistonning
Turkiston
shahrida,
XIV
asrda Amir
Temur
 tomonidan  taʼmirlangan. Turkistonda Ahmad Yasaviy nomidagi Turk-
qozoq universiteti
 mavjud.
Badiiy ijodda ham Yassaviy obrazini yaratish boʻyicha izlanishlar olib
borilmoqda. Yozuvchi Saʼdulla Siyoyev "Yassaviyning soʻnggi safari"
romanining 1-kitobini (1994) chop ettirdi.

---

Yassaviy Arslonbob nomli inson qo‘lida hamda aksariyat tolibi ilmlar kabi
Buxoroda tarbiya va tahsil oladi. U yerda mashhur Yusuf Hamadoniydan suluk
odoblarini o‘rganib, so‘ng Turkistonga qaytadi va o‘z tariqatiga asos soladso‘fiylik
g‘oyalari, shuningdek, o‘z tariqati asoslarini targ‘ib etishda she'rlaridan
foydalanadi.
Uning hikmatlarida pand-nasihat asosiy o‘rin tutadi. Ularning barchasida
so‘fiylik tariqatining amollari - haqiqatni bilish. Haqni sevish, nafs-u dunyodan
chekinishga da'vat etuvchi g‘oyalar o‘z aksini topgandir. Inson ruhi va ongini har
qanday illat, qabohatdan ozod etish kerak, ana shundagina insonda axloqida ko‘zga
tashlanuvchi ayrim nuqsonlar yuzaga kelmaydi, degan fikrlar komil insonni
shakllantirishning asosiy yo‘llaridan biri sifatida e'tirof etiladi.
Zero, tasavvuf-nafs lazzatlaridan voz kechishdir. Nafs-ochko‘zlik, o‘g‘rilik,
jaholat, xudbinlikni keltirib chiqaradi. Shuning uchun qanoat Ahmad Yassaviyning
hayotiy shiori sanaladi. Oziga qanoat qilish, shukronalik, halol luqma yeyish orqali
inson Haq bilan "ko‘risha" oladi, nafsga mute' bo‘lganlar esa xudbinlikdan
qaytmaydi, nafs balosiga uchraydi. Xususan:
Nafsdan kechib, qanoatni pesha qilg‘on,
Har kim topsa, rozi bo‘lib, bo‘yi sung‘on
Yaxshilarga xizmat qilib duo olg‘on,
Andoq oshiq mahshar kuni armoni yo‘q.
Jondin kechmay hu-hu degan bari yolg‘on,
Bu gumrohdin so‘rmang savol, yo‘lda qolgan,
Haqni topgan o‘zi pinhon, so‘zi pinhon
Ul sababdan oltmish uchda kirdim yerga.
Banda bo‘lsang mehnat tortg‘il g‘ofil odam,
Oqil ersang g‘animatdur senga shul dam
Omonatdir aziz joning yurma beg‘am,
Eshitib o‘qib yerga kirdi qul Xoja Ahmad.
Ahmad Yassaviy nodonlik tufayli hayotda savodsizlik, diyonatsizlik, ota-ona
va ustozlarga hurmatsizlik, ma'naviy qashshoqlik, yovuzlik, takabburlik, nodon

---

insonning eng tuban shaxs ekanligi, nodonlik, razolat hukm surgan joyda, ma'rifat
bo‘lmagan o‘lkada mamlakatning inqirozga yuz tutishini alohida qayd etib o‘tadi.
Ahmad Yassaviy hikmatlarida Haqqa yetish yo‘lini targ‘ib qilar ekan, insonni
jaholat botqog‘idan xalos qilish lozimligiga urg‘u beradi. U "Shariatda orif-biloh
bo‘lishni, tariqatda voqif-asror bo‘lishni, haqiqatda komil-mukammal bo‘lishni,
ma'rifatda ummon bo‘lishni talab qiladi".
Yuqorida bayon etilgan fikrlardan anglanadiki, Ahmad Yassaviy tomonidan
ilgari surilgan g‘oyalar insonni yomon illat, nafs balosidan voz kechishga undaydi.
Yomon illatlar va nafs balosidan xalos bo‘lish insonni ruhiy va jismoniy komillik
sari yetaklaydi.
Aslini olganda, Mansur Xalloj ham, Imom G‘azzoliy ham, Ahmad Yassaviy
ham ruhiy kamolotga intilganlar. Zero, ular intilgan komillik - Haqqa yetishish,
unga muhabbat qo‘yish, shu ishq dardi bilan yashash, tavba-tazarru, sabr-qanoat,
shijoat, to‘g‘rilik, rostgo‘ylik, samimiyat, nafsni tiyish, undan g‘olib kelish, har bir
inson qalbini chirkin illatlardan xalos etuvchi faqr-u fano kabi xislatlarning
majmuidan iboratdir.
Ahmad Yassaviy 63 yoshidan keyingi, ya'ni payg‘ambar yoshiga yetgandan
so‘ng umrining davomini yerto‘lada o‘tkazgan. Shu bilan birga Yassaviya tariqati
asoschisi hisoblanadi.
Ular inson kamolotining ta'minlanishi uchun turli yo‘llarning samarali
ekanligini asoslashga harakat qilganlar. Shu bilan birga, tadqiqotchilar Yassaviya
ta'limoti g‘oyalariga ko‘ra zolim hukmdor, nopok din peshvolari, nodon va johil
kishilarga nisbatan muxolifat mavjudligi ta'kidlanganligidan guvohlik beradilar.
XIV asrning boshlariga kelib, Movarounnahrda so‘fiylikning yana bir oqimi
Naqshbandiya tariqati shakllandi.
Naqshbandiya ta'limoti o‘zining hayotiy g‘oyalari bilan boshqa tariqatlardan
tubdan ajralib turadi. Naqshbandiya tariqatining "ildizi" uzoq davrlar, ya'ni, Sharq
Uyg‘onish davriga borib taqaladi. Markaziy Osiyoda ikki buyuk olim —
Abulqosim Ali al-Xoroqoniy (1034 yilda 80 yoshida vafot etgan) hamda Abu Ali
al-Farmadiy (1084 yilda vafot etgan)larning so‘fiylik ta'limoti rivojida katta hissasi

---

bor ekanligini ta'kidlaydi. Tasavvuf olamining mashhur faylasuflari Ahmad al-
G‘azzoliy va Yusuf Hamadoniylar (1049-1140 yillar) Abu Ali al-Farmadiyning
shogirdlari sanaladi.
Xoja Hasan Andoqiy, Xoja Abdulloh Barraqiy (Barkiy), Xoja Ahmad
Yassaviy va Xoja Abdulholiq G‘ijduvoniy tasavvuf ilmi bo‘yicha Yusuf
Hamadoniy qo‘lida chuqur ta'lim olgan to‘rt mashhur shayxlar sanalishadi.