Ahmad Yassaviying "Devoni hikmat"

Mening sodiq
yorim qaro tufroqdir” deyishi, ishq nurlarini Vatan tufrog‘iga bag‘ishlashi
shubhasizdir.
Ahmad Yassaviy ta`limotiga ko‘ra axloqiy kamolotga erishgan oshiq “mol
-udavlatga rag‘bat qilmaydigan”, g‘aflatdan yiroq ogoh kishidir. Zotan, ma’nan
uyg‘oq insonga Alloh yaqin bo‘lur. Bunday insonlarning “ko‘ngli siniq, ko‘zi
yoshli”dir. Ko‘z yoshi to‘kish “Devoni hikmat” da qayta-qayta takrorlanadigan
hatto Yassaviya darveshlaridan kamolotga erishish yo‘lida talab etiladigan
holatdir. Asl ishqqa faqat shu yo‘l bilan erishiladi. 
Shoir ta`limotiga ko‘ra, insonnng yaratilish g‘oyasi Yaratuvchiga qul
bo‘lish va buning mohiyatini anglab toat-ibodat qilishdir. Shuningdek, yemoq,
ichmoq va dam olmoq ham insonning tabiiy haqlaridir. 
Ammo insonning haqiqiy
inson sifatida bajaradigan ishlari faqatgina bulardan iborat emas. Komil inson
bo‘lish uchun Allohni tanish, yod etish va uni sevish zarur. Mana shu ishq yo‘lida
tuproq kabi bo‘lishni orzu qilgan Yassaviy “ishqsizlarning yo‘lda qolganini
ko‘rdim” deydi. Ilohiy ishqni kuylagan Yassaviy hikmatlari faqatgina o‘z
davrining diniy va e’tiqodiy tushunchasini bayon etmay, ayni vaqtda insonning
atrofidagilarga va boshqa borliqlarga ham bir xil nazar bilan qarashni talqin etadi.

---

 Yassaviy “Va taom berurlar Xudo muhabbatida muhtoj turg‘on misking‘a
va yetimg‘a va asirg‘a” mazmunidagi oyatni dalil keltirib, asirlarga ham shavqat-
muruvvat ko‘rsatish lozimligini yoqlaydi. 
Yassaviy hikmatlarida ko‘p qo‘llangan so‘zlardan biri “g‘arib” dir.
Hikmatlarda “g‘arib” so‘zi ko‘pincha “faqir”, “yetim” so‘zlari bilan yonma-yon
keladi va ayni bir ma’noni ifodalaydi. 
Darhaqiqat, hazrati Muhammad tug‘ilishidan oldin uning otasi vafot etgan
edi. Olti yoshda onasi hayotdan ko‘z yumdi. Yetim qolgan nabirasiga bobosi
Abdulmuttalib qaradi. Ikki yildan keyin bobosi ham vafot etib, kichik
Muhammadni amakisi Abu Tolib o‘z himoyasiga oldi. Abdulmuttalib vafoti
chog‘ida nabirasini omonat qoldirish uchun katta o‘g‘illaridan Abu Lahabga
bunday deydi: “Sening mol-mulking bor, obro‘-e’tiborga egasan. Lekin ko‘ngling
qattiq, shavqatsizroqsan. Bola esa yetim, ko‘ngli siniq. Sening qattiq muomalang
uni iztirobga soladi”. 
Yetim o‘sgan hazrati Muhammad ham o‘z hayotida Qur’on oyatlariga
asoslanib yetimlarni himoya qilishga doir ko‘plab hukmlar keltirilgan. Chunonchi,
Yassaviy she’rlarida Payg‘ambar alayhissalom “g‘arib bilan yetimga muruvvatli
Muhammad” va “yetim, faqir, g‘aribga sahovatli Muhammad” tarzida tavsif
etiladi. Hatto Alloh rasulining tilidan yetimlarning xos ummat ekani bayon etiladi:
Muhammad aydilar: har kim yetimdur,
Bilingiz u meni xos ummatimdir. 
Yassaviy ham hazrati Payg‘ambar kabi yoshligida yetim qoldi. Dastlab
Arslonbobning, keyinroq Yusuf Hamadoniyning himoyalariga kiradi. Payg‘ambar
hayotiga o‘xshashlik xoh manqabalarda aks etgan bo‘lsin, xos tarixiy haqiqat
bo‘lsin, Yassaviylikda yetim va g‘arib inson timsoliga ancha keng e’tibor beriladi.
“Devoni hikmat”da o‘sha davr uchun ham, hozirgi zamon uchun ham dolzarb
hisoblangan komil inson mavzusi alohida o‘rinni egallagan. Yaratuvchi insonni
boshqa jonzotlardan ongi, fikrlashi bilan farqlagan. Shu bois inson faqatgina o‘z
oldida emas, balki o‘zga mavjudotlar qarshisida ham mas’uldir. Buni ilohiy bir
qoida sifatida qabul qilgan Yassaviy va uning izdoshlari boshqalar bilan bo‘lgan

---

munosabatlarda, ularning qaysi din va e’tiqodga mansub bo‘lishiga qaramasdan,
kamtarlik va o‘ta nazokat bilan muomala qilishni o‘zlarining burchi deb bilganlar.
Ushbu tushunchani e’tirof etgan holda tuproq kabi hokisor va yumshoq ko‘ngilli
bo‘lishini ilgari surganlar. Bu esa insonning yaxshi tarbiyalanishiga, aniqrog‘i
Yassaviya ma’rifat maktabi ta’lim-tarbiyasini olishiga bog‘liqdir. Buning uchun
inson hech qanday qiyinchilikdan qochmasligi kerak. Yaxshi ta’lim-tarbiya olish
yo‘lida g‘ayrat ko‘rsatib, zarur bo‘lsa g‘urbatda kezib, ham nazariy, ham amaliy
tajribasini orttirib, ruhini yuksaltirishi zarur. Ana shundagina faqat o‘zi uchun
emas, balki atrofidagilarga ham xizmat qilib to‘g‘ri yo‘lni ko‘rsatadi.
Komil inson tushunchasi Yassaviy ta`limotida ma’naviy kamolotga
erishish va axloqan yuksalishni maqsad qilib qo‘ygan komil insondir. Bugun ham
faqatgina moddiy hayotlarini boyitish uchun harakat qilgan va yolg‘iz o‘zini o‘ylab
atrofdagilarga loqayd qaraydigan xudbin kishilar Yassaviy tarbiyasiga albatta
muhtojdirlar. 
Biz bugungi kunda komil inson tushunchasini bugungi kun hayot tarzidan,
bugungi kun yoshlarini qiziqtirgan masalalardan uzoqlashmagan holda talqin
etishimiz kerak. Buning uchun Yassaviy tariqati, ularda ilgari surilgan komil inson
tushunchalarining ahamiyati juda katta.
Shuni aytish joizki, Yassaviyning o`zi oltmish uch yoshga kirguncha oilasi,
farzandlari bilan umr kechirgan, bog`bonlik qilgan, kosataroshlik kasbi bilan
shug`ullanib, muridlar tarbiyalagan. 
Biroq o`shanda ham shayxul mashoyixning qalbida Iloh muhabbati ustun
edi, u dunyoga e'tibor qilmas, nafsni odamni buzadigan narsa deb qarardi. Bu
e'tiqod unda ota meros bo`lib, Arslonbob va Yusuf Hamadoniy tarbiyasi tufayli
yana kuchaygandi. Zotan, tarkidunyochilik — bu axir avliyolar tavbasi, ular
mijoziga bu sug bilan kirgandir. Avliyolar tarki dunyo qilishni barchadan talab
qilgan emaslar, chunki uzlatnishinlik, zikru samo' darvesh «nasibasi» (ulushi).
Yassaviy o`zini faqirlar zumrasiga kiritadi
va bu bilan faxrlanadi. Faqir esa
dunyoning asbobu axvolidan hech narsaga ega bo`lmagan, hech bir tamau da'vosi
bo`lmagan kishi, faqirlarning Alloh diydoridan o`zga talablari yo`q. Faqirlikni

---

insoniylik mohiyati deb bilib, g`aniylik, egalikni Alloxning sifati hisoblaydilar. 
«Devoni hikmat»da yoziladiki, Yassaviy ruhi hali u tug`ilmasdan Ilohga
oshiq edi. Chunki hazrati Payg`ambar alayhissalom Me'roj tunida ko`kda faqr
haykalini ko`rdilar (nur shaklida). Bu mening ruhim edi, deb yozadi Ahmad
Yassaviy: 
Me'roj uzra haq Mustafo ruhim ko`rdi. 
O`shal ruhkim, Ahmad onasi hamlida paydo bo`lgan kuni uning vujudiga kirgan
edi va tanasi bilan birga yashadi. Biroq ushbu ruhtanaga kirmasdan avval ham
barkamol oshiq bo`lib, «ko`zi yoshli, boshi egik, qaddi hilol edi». Ya'ni toat-
ibodatga moyil, komil musulmonning ruxi edi. 
Shu bois bu ruh tanaga kirgan zahoti, jism bilan kelisholmay, o`z asliga
qarab intildi: 
To`qqiz oyu to`qqiz kunda yerga tushdim, 
To`qqiz soat turolmadim, ko`kka uchdum. 
Chunki bu ruxning vatani Tangri huzuri, jabarut olamidir.
Shuning uchun u arshu samolarni sayr qila oladi, Haqqa roz aytadi,
jismoniy talablar, ya'ni hirsu havas, hasad va manmanlik, lazzatparastlik timsoli
nafs bilan jihod boshlaydi. Nafs esa dunyo demakdir. Boshqacha aytganda, tarki
dunyo qilish — tarkinafs qilish, shaytoniy xirslarni jilovlash demak: 
Nafs yo`liga kirgan kishi, rasvo bo`lur, 
Yo`ldan ozib, toyib tuzib gumroh bo`lur, 
Yotsa-qo`psa, shayton bila hamroh bo`lur, 
Nafsni tepgil, tepgil, ey badkirdor! 
Nafsga nafrat Ahmad Yassaviy she'riyatida kuchli ifodalangan. Inson zotini
buzib, xarob etgan, eng qabih ishlarni qilishga yo`llagan narsa uning nafsvdir.
Jahongirlik,
urush
va
vayronagar-chiliklar,
bexdgsob
qirg`in
va
shafqatsizliklarning sababi ham nafs. Solih inson avvalo nafsini yengadi.
Fanofilloxga yo`l ochaman desang, nafsni o`ldir, ya'ni «o`lmasdan burun o`l», deb
ta'kidlaydi turkning ulug` murabbiysi. Ammo bu yo`l og`ir va mashaqqatli.
«Jondan kechmay ishqsharobini ichsa bo`
lmas». Yassaviy «hikmat»larida «Mutu

---

qabla an tamutu» (O`lmasdan burun o`ling), «Man arafa nafsahu faqad arafa
rabbahu» (Kimki o`z nafsini tanisa, Rabbisini taniydi), «Dunyo va dirhamlarga qul
bo`lganlarga la'natlar bo`lsin», degan hadislar keltiriladi. «O`lmasdan burun
o`lmoq» — tirik turib nafsni o`ldirish bo`lsa, «Kimki nafsini tanisa, Rabbini
taniydi» hadisi nafsning yomonligini anglashga ishoradir. Demak, nafsning
yomonligini anglagan unga qarshi kurashadi va
shu kurash uni Rabbini tanishiga
ko`maklashadi. 
Shunday qilib, dunyo aloqasidan qutulgan oshiq inson tariqat bosqichlarini
o`tayotib, o`zvdagi yomon xislatlarini tark eta boradi va yaxshi sifatlarni kasb
etadi. Natijada boylik tarki, nafs tarki yomon xulq-atvor, zolimlik va
shafqatsizlikni tark etish bilan baravar davom etadi. Solik iztiroblarga sabr qilib,
Xudo yodida yashab, zikr-u toatni kanda qilmay, qalbini ilohiy nurga to`ldirib
boradi. 
Ma'lum bo`ladiki, tarki dunyo deganda Ahmad Yassaviy boylik tarki,
kishining o`zidagi yomon xislatlar tarki barobarida yomon odamlar, zolim va
nodonlar tarkini ham nazarda tutadi. U deydi: 
Tariqatni shavqu zavqi kuymoq-yonmoq, 
Haqdan qochqon nojinslardan qochib tonmoq, 
Yuz ming turluk jafo teksa, bo`yun sunmoq. 
Haqdan qochganlardan qochish. Hamma gap ana shunda. Haqdan
qochganlar — imonsizlar, nojinslar, kazzob, firibgarlar. Haqdan tonganlardan
tonish esa tasavvuf axlining imonidir. Shoir oltmish uch yoshga kirganda o`z
xonaqoxining bir burchagida yer osti hujra yasab, endi menga yer yuzida yashash
harom, deb shu hujraga kirib ketadi. «Devoni hikmat»dagi bir turkum she'rlarida
bu uzlatning sabablari tushuntiriladi. Bu sabablardan biri — Rasuli akramga
muhabbat, sidqu sadoqat ibrati bo`
lsa, ikkinchisi nodon va nojinslar,
xudobexabarlardan qochish edi: 
Yer ostiga qochib kirdim nodonlardan, 
Dono topmay yer ostiga kirdim mano. 

---

Xullas, tarkidunyochilikni ijtimoiy zararli hodisa, deb bilish u qadar to`g`ri
emas. Buni oshiq qalbning ehtiyoji, deb qarash lozim. Odamlar tarkidunyo qilgan
chin so`fiylarga qarab ibrat olganlar, yaxshilik qilish, mehru shafqat ko`rsatish, 
Xudodan qo`rqish xissi paydo bo`lgan. 
Bu o`rinda shuni ham aytish kerakki, dunyoga nafrat faqat so`fiylarning
g`oyasi emas. Ushbu g`oya tasavvuf paydo bo`lishidan ancha oldin bor edi.
Qadimgi bobilliklar, forslar, yunonlarning yozma yodgorliklari, ayniqsa, hind
eposlarida dunyoning bevafoligi, insonlardan do`stlik va
sadoqat kutish xato
ekanligi haqida fikrlar mavjud. Tasavvufga aloqasi bo`lmagan Abul Faraj, Abu
Nuvos, Al-Buxturiy, Abu A'lo kabi arab shoirlari, Rudakiy, Firdavsiy kabi fors-
tojik shoirlari ijodida falaqdan shikoyat ohangi, insondan norozilik tuyg`usi aks
etgan. Abu A'lo inson zotini la'natlab she'rlar yozadi, «men otamning xatosiman»
deya o`zidan ham nafratlandi. Ammo jahonning biror tadqiqotchisi Abu A'lo al-
Maarriyni reaksion yoki badbin shoir demaydi. 
Aksincha, u arablarning buyuk gumanisti sifatida tilga olinadi. Chunki Abu
A'lo insonlar badbaxtligi, nuqsu kasofati, jaholat va vahshiyligini nafratli so`z
bilan fosh etaroq, chin inson uchun kurashgan edi. Ahmad Yassaviy ham shunday
qildi. Farqi shundaki, u buni tasavvuf g`oyalari yordamida amalga oshirdi. 
Yassaviyning tarkidunyochiligini zoxidlar tarkidunyochiligidan ham
farqlash kerak. Zohidlar taqvosi tagida jannatdan umidvorlik, ya'ni tama mavjud
bo`lsa, so`fiylar tarkidunyochiligi zamirida muhabbat yotadi.
So`fiy tafrid va tajrid bilan ruhini poklab, haqq ul-yaqin martabasi sari
ko`tariladi, fano holati nashidasidan lazzat oladi. Shunga asosan, Yassaviyning
muqaddas ruh tili bilan aytgan «hikmat»larini reaksion, g`ayriinsoniy deyish
noto`g`ri. Xoja Ahmad Yassaviy umr bo`yi mazlumlar, yetim, g`ariblarni ximoya
qiddi, o`z halqasiga oldi. Darveshlar, sofdil, solih odamlar uning ta'limotini qabul
qilib, el orasiga yoydilar. 
Shoir gyuraxo`rlik, hirsu hasadni, jaholatni tanqid qildi,
harom yegan qozilar, rishva olgan muftilarni, riyokor shayxlarni mazammat etdi.
Shumi «reaksion» g`oya? 

---

Ahmad Yassaviy she'riyati eng xalqchil va xalqsevar, haqsevar she'riyatdir.
Uning g`oyalari insoniyat qozongan eng ardoqli g`oyalar qatorida abadiy yashab
kelaveradi. 
Pokiza iloxiy muhabbat shavqu zavqini kuylash Xoja Ahmad Yassaviy
ijodida alohida o`rin egallaydi. Ishq — ruhni dunyoviy g`uborlardan tozalaydigan,
qalbga bir olov — nur bo`lib kirib, uni Parvardigor vasliga hidoyat etadigan
qudrat, ma'rifat va haqiqatga oshno etuvchi, kishiga o`zligini anglash, insoniylik
mohiyatini kashf etishga yordam beruvchi kuch, mis vujudni oltinga aylantiruvchi
kimyo. Ishq ham dard va ham darmon, ham azob va ham rohat. Tariqatning barcha
masalalari — hol va fano, botin va zohir, hayrat va tavhid, bexudlik va devonalik
va hokazolar ishq tushunchasi orqali anglashiladi va tushuntiriladi. 
Chunki ilohiy muhabbat mohiyatini anglamagan odam tasavvufni ham
tushunmaydi, tasavvuf talablari, tariqat yo`liga kirgan kishining aqida va g`oyalari,
holatini idrok etolmaydi. Yassaviy ijodidagi tarkidunyochilik, uzlat, sadoqat va
shafqat g`oyalari ayni shu muhabbat g`oyasi bilan uzviy vobasta bo`lib, ularni bir-
biridan ayri tasavvur qilish mumkin emas.
Zero, ko`nglida ishqi bor odamgina tunu kun poklik va haqiqatning oliy
timsoli bo`lgan Allohga intiladi, nafsga qarshi yurish boshlaydi, bu yo`ldagi ne-ne
azoblar, xorligu xo`rliklarga chidaydi. 
Keyin esa... Keyin ruhiy holat lazzatini topadi. 
Ahmad Yassaviy o`zini «Haq taolo partavidan» bahramand bo`lgan,
go`dakligida ilohiy ishq «jazbasi» tekkan kishi ekanini faxr bilan tilga oladi.
Ma'lum bo`ladiki, valiylik, kashfu karomat iste'dodining nishona berishi ham
ishqdandir. Ya'ni chin oshiq — chin so`fiydir, boshqacha qilib aytganda, ishq
Ilohni sevish, Unga sig`inib, nola-munojotlar qilishgina bo`lmasdan, balki Allohni
tanish va, demak, o`z aslini tanish, kamolotga yetishish yo`lidir. 
Ishq bog`ini mehnat tortib ko`kartmasang, 
Xorlik tortib, shum nafsingni o`ldirmasang, 
Alloh deyub ichga nurni to`ldirmasang, 
Valloh-billoh, senda ishqning nishoni yo`q. 

---

Ha, oshiqlikning belgisi — xokisorlik, kamtarishshk, sidqu sadoqat. Oshiq
bo`lgan odam o`zini barchadan kam deb hisoblashi, boshiga kelgan balolarga
mardonavor chidashi, manmanlik, g`urur va takabburni, hasad-hirs kabi salbiy
xislatlarni tark etishi kerak. Bugina emas, tama va manfaat timsoli bo`lmish
dunyoni ham tark etishi kerak.
Chunki to dunyoning o`zini tark etmasa, nafs tamasidan xalos bo`lolmaydi
kishi. Iloh oshig`i tariqat talablarini so`zsiz bajarib, faqr martabasidan fano sari
intiladi. Ilohiyot olamining cheksiz go`zalliklari, abadiyat qudratidan hayratga
tushadi, ruhi tiniqib, musaffo holga kiradi. 
Ammo bu yo`l g`oyat og`ir va mashaqqatli: «Oshiq kuyar, jondan to`yar,
Haqni suyar». Chin oshiqlarning ko`zi giryon, dili biryondir, deb yozadi Yassaviy.
Haq zikrini mag`zi jondan qila olgan, muhabbat shavqidan «uch yuz oltmish
tomirlari» tebrangan kishigina chin oshiqsir. 
Dunyo rohatini afzal bilgan, molu mulkka, dunyoga berilgan kishi oshiqman
desa, unga ishonmaslik kerak, u riyokor, «yolg`on oshiq»dir, deb yozadi Ahmad
Yassaviy: 
Ishq da'vosin menga qilma, yolg`on oshiq, 
Oshiq bo`lsang, bag`ring ichra ko`z qoni yo`q. 
Muhabbatni shavqi birlan jon bermasa, 
Zoye' kechar umri ani — yolg`oni yo`q! 
Yassaviy oshiqlarni zohid va obidga qarama-qarshi qo`yib tasvirlaydi.
(Umuman, tasavvuf shoirlarida bu an'anaga aylangan edi). Nega shunday? Axir
zohidlar tasavvuf axliga butkul begona emaslar-ku? Tasavvufning talablaridan biri
ham zuhd va vara' (parhez)dir. Ammo shunga qaramay, zohidlar bilan oshiqlar bir-
biriga zid tabiatli kishilardir. 
Chunki zohidlar taqvo va ibodat bilan shug`ullansalar-da, biroq tamadan xoli
emas edilar, buning ustiga Xudoni yoniq ishq bilan sevish, ilmu irfon asroridan
boxabarlik ular aqidasiga sig`mas edi. Shuning uchun tasavvuf ahli zohidlar,
inchunin obid va mullalarni ham zohirbin kishilar, ya'ni zohiriy dunyo bilan, rasmu
rusumlar bilan o`ralashib qolgan kaltafahm kishilar, deb hisoblaganlar. 

---

Oshiq so`fiylar esa, tamadan mutlaq xoli edilar, ular uchun Alloh diydori
hamma narsadan afzal hisoblangan va shuning uchun botiniy olamni rivojlantirish,
ko`ngil oynasini poklash bilan ma'shuq — Ilohga musharraf bo`lish ishtiyoqida
yonganlar. 
Xoja Ahmad Yassaviy hazrati Muhammad alayhissalomni, Boyazid
Bistomiy va Mansur Hallojni chin oshiq namunasi qilib tasvirlagan. Muhammad
payg`ambar butun vujudlari bilan Alloh oshig`i edilar, ul zotning ko`kka
ko`tarilishlari, Me'roj tuni Parvardigor bilan muloqotlari, faqrning nurli haykalini
ko`rishlari, yerga tushib, faqir, g`ariblarning boshini silashlari hammasi
oshiqpikning boisidir, deydi Yassaviy. 
Ul Buroqqa boqub anda hayron qolur, 
Oshiq bo`lmay ul Buroqqa minib bo`lmas. 
Hazrat Muhammad alayhissalom Xoja Yassaviy uchun buyuk ideal,
kamolot, ezgulik va xayr-u ehson, imon-u e'tiqod, sadoqat va muhabbatni
jamuljam etgan mukarram zot. Umuman, Ahmad Yassaviy tariqati — bu shariat va
tasavvufni g‘ayritabiiy ochib bergan, islomiy g`oyalarni so`fiyona ta'limotlar
qatiga singdirib, turkona ruh bilan quvvatlantirgan tariqatdir. 
Yassaviy ko`p marta tilga olgan va hayajon bilan kuylagan sifatlardan biri
hazrati Payg`ambarning mehribonligi, shafqat koni ekanligidir. Payg`ambar
«g`arib, faqir, yetimlarning ko`nglin ovlashni» hayotining mazmuni deb bilgan,
«ko`ngli qattiq xaloyiqdan qochgan» Yassaviy bu ishda ham payg`ambarga
ergashganini bayon etadi: 
G`arib, faqir, yetimlarni Rasul so`rdi, 
O`shal tuni me'roj chiqib Haqni ko`rdi, 
Qaytib tushib, g`arib, faqir holin so`rdi, 
G`ariblarni izini izlab tushdum mano! 
Hazrat Muhammad butun umri davomida ummatim deb yondilar,
ummatning g`amini yedilar, bag`ri-dili qon bo`lib, ummatlari gunohini kechirishni
Xudodan nola qilib so`radilar, kechalari toat-tilovat qilib chiqdilar. Ummatlariga
qiyomat kuni shafe' bo`laman, shafoat keltiraman, deb va'da berdilar: 

---

Yalang`ochlik, ochlikka qanoatlik Muhammad, 
Osiy, jofiy ummatga shafoatlik Muhammad, 
Tunlar yotib uyumas, tilovatlik Muhammad, 
Yo`ldin ozgon gumrohga hidoyatlik Muhammad. 
Ahmad Yassaviy Alloh oshig`i, ammo uning Allohga muhabbati
Payg`ambarga bo`lgan muhabbat orqali o`tadi. Allohning habibi Rasuli akramni
shoir qaynoq qalb bilan sevib madh etar ekan, Muhammad alayhissalom nurida
barcha haqiqatlarni mushohada etadi. Yassaviy aqidasiga ko`ra, olam boshida
Muhammad alayhissalom nuri yotadi. Tangri taolo avval shu Nurni ato etib, keyin
o`zga olamlarni yaratgan. Bu Nur olam jamoli va kamolida mujassam. Yassaviy
o`z ruhini ham ana shu Nur bilan payvasta deb biladi.
«Me'roj uzra Haq Mustafo
ruhim ko`rdi», — deb yozadi u. 
Bu Me'roj kechasi Payg`ambar ko`kda ko`rgan faqr nuriga ishoradir. Shoir
aytmoqchiki, men ham o`sha nurday pokman, o`sha nurdanman — faqirman,
Payg`ambarning davomiman, mening ishqim o`sha Rasululloh ishqining
davomidir. Axir Yassaviyning Arslonbob to`rt yuz yildan keyin 
tilining ostida asrab Ahmadga yetkazgan xurmo hazrat Payg`ambarning ulushlari
edi, ya'ni Yassaviy Muhammad alayhissalom faqrining, Muhammad alayhissalom
sunnatining va Muhammad alayhissalom tariqatining merosxo`ri. 
Shu bois Ahmad Yassaviy garchi Arslonbobdan, Xoja Yusuf Hamadoniydan
ta'lim olgan bo`lsa-da, lekin haqiqiy piri murshid deb Muhammad Mustafoni tilga
oladi. Shoir Payg`ambar g`oyalari, haqiqatini bir mast etuvchi sharob deb va
ramziy ma'noda Payg`ambarning o`zlarini Piri mug`on deb ataydi: 
Bihamdulloh piri mug`on may ichurdi, 
Ul sababdin oltmish uchda kirdim yerga. 
Piri mug`on Haq Mustafo beshak biling, 
Qayga borsang vasfin aytib ta'zim qiling. 
«Devoni hikmat»da hazrati Payg`ambarga bag`ishlangan bir turkum
hikmatlardan tashqari qariyb barcha she'rlarida Payg`ambar nomi tilga olinadi.
Birinchi hikmatdayoq ulug` shoir va sulton ul-orifin Rasulullohni poklik timsoli,

---

ibrat va namuna qilib ko`rsatadi. Payg`ambarning shaxsi, doim hazrati
Payg`ambarimizni «Haq Mustafo» unvoni bilan tilga oladi. Bu bilan, birinchidan,
Muhammad sallallohu alayhi vasallam payg`ambari barhaq ekanini ta'kiddash
bo`
lsa, ikkinchidan Haq vasliga yetish, Alloh amrini ado etish, payg`ambar yo`lini
tutish, payg`ambar sunnatiga sadoqat ko`rsatish orqali borishini aytishdir. 
Xuddi shu asnoda Ahmad Yassaviy Mansur Hallojni ham Iloh oshig`i,
Haqqa yetgan ulug` inson sifatida kuylagan. «Devoni hikmat»da Mansur madhiga
bag`ishlangan alohida she'r bor. Ma'lumki, Mansur Halloj ilohiy ishq avjida bexud
bo`lib, «Anal-Haqq» degani uchun shariat axli tomonidan qatl etilgan edi. Lekin
qizig`i shundaki, tariqatni shariatsiz tasavvur eta olmagan, Muhammad
Mustafoning muhibi Ahmad Yassaviy Mansurni kofir deb bilmaydi, mullalarga
qo`shilib uni yomonotliq qilmaydi. 
Aksincha, Mansur g`oyalari chin ilohsevarlik
g`oyasi sifatida talqin etiladi.