Ahmad yugnakiyning

1.AHMAD YUGNAKIYNING HAYOTI VA IJODI
Ma`lumki, turkiy adabiyotda axloq-odob, pand-nasihat, komillik fazilatlariga da`vat, ya`ni didaktik tamoyil doimo muhim o`rinni egallab kelgan. X-XII asrlar mobaynida didaktik mavzularga qiziqish kuchayib borganki, buning yorqin bir dalili Ahmad Yugnakiyning “Hibat ul-haqoyiq” asaridir. Ulug` shoirning tarjimai holi, ijodiyoti to`g`risida bizgacha to`liq ma`lumotlar yetib kelgani yo`q.
A.Yugnakiyning hayoti va ijodidan bahs yuritgan tadqiqotchilarning deyarli barchasi “Hibat ul-haqoyiq” ning oxirida berilgan (Amir Sayfiddin qalamiga mansub) qaydlarga murojaat qilganlar.
Unda aytilishicha, A.Yugnakiy Mahmud nomli fozil bir zotning o`g`lidir. U tavallud topgan safoli va xushhavo manzilning nomi Yugnakdir:
Atosi oti Mahmud Yugnakiy,
Adib Ahmad o`g`li, yo`q ul hech shaki.
Tug`ma ko`r bo`lishiga qaramasdan bu ulug` zot avlodlarga “Hibat ul-haqoyiq” nomli qimmatli bir asarni meros qoldirgan:
Kitobining oti erur hibatul
Haqoyiq, iborat arabtin o`shul.
Mazmuni: Kitobning oti “Hibat ul-haqoyiq” dir, bu ibora arabchadir
Yugnakiy, Ahmad Yugnakiy (12-asr oxiri, Samarqand, Yugnak qishlogʻi — 13-asr 1-yarmi, ?) — turkiy shoir, mutafakkir.
Adib Ahmad binni Mahmud Yugnakiy, yirik adib, hadisshunos va taʼlimiy didaktik adabiyot namoyandasi.
Ahmad Yugnakiyning tavallud topgan joyi va hayoti haqida baxs va tortishuvlar.
Ahmad Yugnakiyning qachon yashaganligi ham uzoq vaqt tortishuvlarga sabab bo`lgan. Ayrim tadqiqotchilar adib Ahmad VIII asrda yashagan, degan da`voni ilgari suradilar. (Masalan, M.Imomnazarov. “Adib Ahmad qachon yashagan?”). Ular bunda A.Navoiyning “Nasoyim ul-muhabbat” asaridagi “Maskani Bag`doddin necha yig`och, ba`zi debturlar, to`rt yig`och yo`l erkan. Har kun Imom A`zam darsiga hozir bo`lur erkandur va bir mas`ala o`rganib bu yo`lni yayog` borur erkandur”, - jumlalarida nomi zikr etilgan Imom A`zamning VIII asrda yashaganligiga asoslanadilar.
Ammo “Nasoyim ul-muhabbat” dagi ma`lumotlar tarixiy mazmunga emas, manoqibiy xarakterga egadir. Chunki manqabaviy hayot vaqt, zamon, makon chegaralarini umuman tan olmaydigan afsonaviy hayotdir. Asarning tili, uslubi, vazni uning XII - XIII asrlarda yozilganligini tasdiqlaydi. XX asr boshlarida Abdurauf Fitrat “Aybat ul-aqoyiq” nomli maqolasida asarning tili, uslubiga asoslanib, uni “Qutadg`u bilig” dan bir-ikki asr so`ngra yozilganligini ta`kidlagan edi. Shu faktlarga asoslanib,, Adib Ahmadni XII-XIII asrlarda yashagan, degan xulosaga kelish mumkin.
Boshqa taxminlarga qaraganda Fargʻona vodiysining Yugʻnoq qishlogʻida tugʻilgan, «Hibatul-haqoyiq» («Haqiqat sovgʻalari») asari Fargʻona hukmdori Dod Sipohsolor bekka bagʻishlangan.Navoiyning taʼriflashicha, tugʻma koʻr boʻlgan.
Asarning arab va uygʻur yozuvidagi qoʻlyozma nusxalari (XV asrda koʻchirilgan) Istanbulda saqlanadi.
Asar 14 bobni tashkil qilgan Qurʼon va Hadis hikmatlarining badiiy sharhidir.
Taʼlimiy doston janriga mansub bu asarda ijtimoiy, siyosiy masalalar bayon qilingan, bilim foydasi va til odobi kabi axloqiy muammolar talqini berilgan. Adib Ahmad yashagan davri va joyi haqida adabiyotshunoslikda turli qarashlar mavjud. Asarining toʻla matni (izoh va nasriy bayon) eʼlon qilingan, rus olimlari S.Malov, E.Bertels, N.Baskakov, I.Stebleva; turk olimlari F.Koʻprulu, N.Osimbek, R.R.Arat, T.Takin va oʻzbek olimlari Fitrat, Q.Mahmudov, I.Haqqulov, M.Imomnazarov, H.Boltaboevning tadqiqot va maqolalari bor.
Tarjimai holi haqida deyarli maʼlumot yoʻq. "Hibat ulhaqoyiq" ("Haqiqatlar tuhfasi") asari bizgacha yetib kelgan.
Uning oxirida Adib Ahmad ismi tilga olinadi. Asar nusxalaridan biriga temuriy amaldorlardan Arslonxoja Tarxon tomonidan ilova qilingan 10 baytli masnaviyda Yu. haqida baʼzi maʼlumotlar mavjud.
Undan maʼlum boʻlishicha, Adib Ahmad Yugnak degan soʻlim va bahavo joyda tugʻilgan. Otasining oti Mahmud Yugnakiy boʻlgan. Kitobi adabdan iborat boʻlib,nomi —"Hibat ulhaqoyiq". Kitob koshgʻariy tilda sheʼriy yoʻl bilan yozilgan. "Qutadgʻu bilig"dan 1—2 a. keyin yaratilgan bu asar oʻzbek mumtoz adabiyotining noyob durdonasi hisoblanadi.
Alisher Navoiy "Nasoyim ulmuhabbat" tazkirasida Yu.ni Oʻrta Osiyoning mashhur shayxlari qatoriga qoʻyib, uning tugʻma koʻrligi xususida soʻzlaydi, yana Navoiy Husayn Boyqaroʼtt oʻgʻli Badiuzzamonga yozgan xatlaridan birida ham "Hibat ulhaqoyiq"dan parchalar keltiradi. "Hibat ulhaqoyiq" asari shoir haqidagi maʼlumotlarni birmuncha toʻldirishga, Yu. yashab ijod etgan davrni tahlil qilishga imkon beradi.
Yugnakiy. tugʻilgan joy olimlar oʻrtasida koʻp tortishuvlarga sabab boʻlgan. Samarqand, Fargʻona va Turkistonda Yugnak degan joy borligi aytilsada, koʻpchilik uni Samarqand atrofida deyishga moyil va keyingi tadqiqotlar bu fikrning toʻgʻriligini tasdiqlaydi. 12-asrda yashagan mashhur muarrix Abulkarim asSamʼoniy "AlAnsob" ("Nasabnoma") kitobida yozadi: "Bu nisba (taxallus) "Yugʻanak"dan va bu (joy) Samarqand qishloqlaridan. Bu nisba bilan Abuhomid Ahmad ibn Abu Ahmad alYugʻanakiy mashhurdirlar".
Shoir "Hibat ulhaqoyiq"ni tugatib, uni hukmdori Dod Sipohsolorbekka taqdim etadi. Mashhur sharqshunos olim Ye.E.Bertels bu asar qadimiy oʻzbek adabiy tilidan mumtoz oʻzbek adabiy tiliga oʻtishda bir koʻprik boʻlganini aytadi. Asar tilida qadimiy turkiy soʻzlardan koʻra, arab va fors soʻzlarining koʻp qoʻllangani shundan dalolat beradi. Yu. bu asari bilan oʻzbek adabiy tili va adabiyoti rivojiga katta hissa qoʻshgan.
"Hibat ulhaqoyiq" 14 bob, 512 misradan iborat. Dostonning 1bobi Allohga hamd, 2bobi Muhammad (sav) naʼti va choryorlar taʼrifiga, 3bobi Dod Sipohsolorbek madhiga bagʻishlangan. 4bobda kitobning yozilish sabablari bayon qilingan. Dastlabki 4 muqaddima bobdan soʻng asosiy qismga oʻtiladi. 5bob — maʼrifatning foydasiyu jaholatning zarari, bbob — til odobi, 7bob — dunyoning oʻtkinchiligi, 8 bob — saxiylik va baxillik, 9 va 10boblar turli masalalarga bagʻishlangan boʻlib, 11bob — kitobning xotimasi (asarning 1480 yil Istanbulda Abdurazzoq Baxshi tomonidan koʻchirilgan nusxasida 11 bob mavjud — 3 bob yo tushib qolgan, yo boshqalariga qoʻshilib ketgan).
YUGNAKIY. oʻzini shoir emas, balki adab muallimi, deb hisoblagan. Oʻziga xos axloq kitobi boʻlgan bu asarga Qurʼoni karim va Hadisi sharif maʼnolari singdirilgan. U islom dini axloqini tashviq qilish, komil insonni tarbiyalab yetishtirish maqsadi bilan yozilgan.
"Hibat ulhaqoyiq" ilk bor uygʻur yozuvida bitilgan. Uning nusxalari koʻp boʻlib, ularda asar hajmi turlicha.
Hozircha maʼlum qoʻlyozmalardan 3 tasi (biri uygʻur yozuvi, ikkinchisi arab va uygʻur yozuvi, uchinchisi esa arab yozuvi bilan bitilgan) toʻliq, qolganlari parchalardan iborat. 1444 yil Samarqandda Zaynulobidin baxshi, 1480 yil Istanbulda Abdurazzoq baxshi va Turkiyaning Toʻpqopi kutubxonasidagi nomaʼlum kotib tomonidan koʻchirilgan qoʻlyozmalar eʼtiborli nusxalar hisoblanadi. Asarni 1marta turk olimi Najib Osimbek topib (inv. №4757), nashr ettirgan (qisqartirilgan nashri — 1906, toʻliq nashrlari1916, 1925). Keyin 1951 va 1992 yillarda uni R.R. Arat soʻzboshi, izohlar va 6 ta nusxasining faksimilesi va Turkiyada 16-asrda koʻchirilgan arab yozuvidagi nusxasining tarjimasi bilan nashr ettirgan. Oʻzbekistonda asardan parchalar Fitrat, Oybek, P.Shamsiyev, S.Mutallibovlar tomonidan oʻzbek adabiyoti namunalaridan tuzilgan majmualarda eʼlon qilingan. Soʻng u Q.Mahmudov tomonidan alohida kitob holida eʼlon qilindi (1968; 1971). Oʻtgan asr oxirlarida uygʻur olimlari H.Temur va T.Ayyub, qozoq olimlari E.Qurishjonov va boshqaSogʻindiqovlar uni asl matni, tarjima va fotonusxalari bilan nashr ettirganlar. Shuningdek, Ye.E.Bertels, Fitrat, Fuod Koʻprulu, T.Takin, E.Rustamov, N.Mallayev, A.Qayumov, A.Hayitmetov, A.Rustamov, M.Imomnazarov, B.Toʻxliyev, N.Rahmonov, I.Haqqulov, G.Xoʻjanova va boshqalar Yugnakiy va "Hibat ulhaqoyiq" haqida u yoki bu darajada tadqiqot ishlarini olib borganlar.


1-Rasm Ahmad Yugnakiyning rasmi
Adib Ahmadning tug`ilgan yili ma`lum bo`lmasa-da, tavallud topgan joyi Yugnakligi ma`lum. Yugnak deb atalgan joy nomi Samarqand atrofida ham, Farg`ona vodiysida ham, Turkiston yaqinida ham bo`lganligi uchun adibning aynan qaysi Yugnakda tug`ilganligi anchagina bahs-munozaralarga sabab bo`lgan. Ammo olimlarning ko`pchiligi Ahmad Yugnakiyni Samarqand atrofidagi Yugnak qishlog`idan bo`lgan, degan qarorga kelishgan.




2-rasm Yugnakiy asarlari