Ахоли ва фуқароликнинг халқаро-ҳуқуқий масалалари

Ахоли ва фуқароликнинг халқаро-ҳуқуқий масалалари

• Маърузачи: ю.ф.н., доцент Одилжон Сулайманов

Аҳоли

• Давлат ҳудудида жойлашган ва унинг юрисдикциясига бўйсунадиган барча жисмоний шахсларнинг йиғиндиси.
• Аҳоли тоифасига ушбу давлат фуқаролари, чет элликлар ва фуқаролиги бўлмаган шахслар киради.

Маълум ҳудудда яшаб келаётган жисмоний шахслар мазкур давлатда эга бўлган ўз ҳуқуқий мақомига кўра турли категорияларга таснифланади:

• Фуқаролар;
• Чет эл фуқаролари, яъни бошқа давлат фуқаролари бўлган жисмоний шахслар;
• Апатридлар, яъни фуқароликка эга бўлмаган шахслар;
• Бипатридлар, яъни икки фуқароликка эга бўлган шахслар.

Фуқаролик

• — жисмоний шахс ва давлатнинг бир бирига нисбатан мавжуд бўлган ҳуқуқ ва мажбуриятларига асосланган узлуксиз ҳуқуқий боғлиқлиги.

Фуқароликка эга бўлиш усуллари иккита асосий гуруҳга бўлинади.

• Биринчи гуруҳда фуқароликка эга бўлиш сабаблари қуйидагича:
• туғилганлиги учун;
• натурализация, яъни фуқароликка қабул қилинганлиги учун.

• Иккинчи гуруҳ эса инъом этиш ёки истисно тариқасида:
• трасферт (катта аҳоли гуруҳларига автоматик равишда фуқароликни тақдим этиш);
• оптация (фуқароликни танлашда);
• реинтеграция (фуқароликни тиклашда);
• фуқароликни инъом этишда.

• Инсон туғилганида давлат томонидан фуқаролик автоматик равишда тақдим этилади, яъни мазкур туғилган жисмоний шахснинг хоҳиш-истагидан қатъи назар.

Филиация

• Бу фуқароликка эга бўлиш тури филиация деб аталади,
• жисмоний шахснинг келиб чиқишига қараб давлат томонидан берилади.

• Филиация ҳолатида икки хил принцип қўлланиши мумкин.
• Биринчиси, миллий, яъни қон ҳуқуқи (jus sanguinis),
• иккинчиси эса тупроқ ҳуқуқи, яъни ҳудудий (jus soli) деб аталади.

Туғилишда фуқароликни олиш учта принципга асосланади

• Биринчиси, қон ҳуқуқи принципи.
• Бола туғилган жойидан қатъи назар, бола ота-она давлатининг фуқаролигини олади. Европа ва Осиёнинг аксарият мамлакатларида, Исроилда бу ҳуқуқ қўлланилади.

• Иккинчиси — тупроқ ҳуқуқи принципи.
• Бола ота-онасининг фуқаролигидан қатъи назар, у туғилган ҳудуд давлат фуқаролигини олади. Лотин Америкаси, АҚШ, Мексика, Боливиянинг аксарият мамлакатларида қўлланилади.

• Учинчиси - аралаш принцип, бу юқоридаги иккала принципни бирлаштиради.
• Масалан, Германияда 2000 йил 1 январдан Германия Федератив Республикасида туғилган чет эллик ота-оналарнинг фарзандлари, агар туғилиш пайтида ота-оналардан бири қонуний равишда Германия Федератив Республикасида камида 8 йил яшаса ёки Германия Федератив Республикасида муддатсиз қолиш учун рухсатномага эга бўлса
• ва Германия Федератив Республикасида камида 3 йил яшаган бўлса, автоматик равишда Германия Федератив Республикасининг фуқаролигини олади.

• “Ўзбекистон Республикасининг фуқаролиги тўғрисида”ги Қонуннинг 13-моддасида таъкидланганидек, туғилган пайтида ота-онаси Ўзбекистон Республикаси фуқароси бўлган бола, Ўзбекистон Республикаси ҳудудида ёхуд Ўзбекистон Республикасидан ташқарида туғилган бўлишидан қатъи назар,
• Ўзбекистон Республикаси фуқароси ҳисобланади, яъни ушбу моддада қон ҳуқуқи принципи қўлланади.

• Мазкур Қонуннинг 14-моддасида эса тупроқ ҳуқуқи принципи қуйидагича ифодаланган: ота-онасининг фуқаролиги ҳар хил бўлиб, улардан бири бола туғилган пайтда Ўзбекистон Республикаси фуқароси бўлган қуйидаги ҳолларда бола Ўзбекистон Республикасининг фуқароси ҳисобланади:
• 1) агар у Ўзбекистон Республикаси ҳудудида туғилган бўлса;
• 2) агар у Ўзбекистон Республикаси ҳудудидан ташқарида туғилган бўлса-ю, ота-онаси ёки уларнинг бири шу вақтда Ўзбекистон Республикасида доимий истиқомат жойига эга бўлса.