Aholining daromadlari va ularning tarkibiy tuzilishi tahlili Reja

O’zbekiston Respublikasida aholi daromadlari o’sishi tahlili.
Aholi umumiy daromadlarini hisoblash - Milliy hisoblar tizimining xalqaro statistika standartlariga, Xalqaro mehnat tashkilotining tavsiyalariga, O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlariga asoslangan Davlat statistika qo‘mitasi va Iqtisodiy taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish vazirligi tomonidan ishlab chiqilgan hamda tasdiqlangan idoralararo metodik qo‘llanma asosida amalga oshiriladi.

Aholining umumiy daromadlari hajmini sezilarli darajada o‘sishi asosan umumiy daromadlar tarkibida 69,3 % ulushga ega bo‘lgan mehnat faoliyatidan olingan daromadlar (yollanma ishchilarning daromadlari va mustaqil ravishda band bo‘lishdan olingan daromadlar) va 25,5 % ni tashkil etuvchi transfertlardan olingan daromadlarning sezilarli o‘zgarishi hisobiga yuzaga kelgan

Aholining umumiy daromadlari tarkibida mehnat faoliyatidan olingan daromadlar ( yollanma ishchilarning va mustaqil ravishda band bo’lishdan olingan daomadlar) sezilarli ulushini tashkil etdi.
2020-yilning yanvar-dekabr oylari ma’lumotlariga ko’ra, mehnat faoliyatidan olingan daromadlarning umumiy daromadlar tarkibidagi ulushi 69,3 % ni tashkil etdi.
Mehnat faoliyatidan olingan daromadlarning nominal o’sish sur’ati 2019-yilning mos davriga nisbatan 115,1 % ni tashkil etdi hamda aholi umumiy daromadlari nominal hajmining 10.5 % ga o’sishini ta’minladi.
Mehnat faoliyatidan olingan daromadlar yollanma ishchilarning daromadlari hamda mustaqil ravishda band bo’lishdan olingan daromadlardan tashkil topadi.


Daromadlar tengsizligi va uning darajasini aniqlash yo’llari
Dunyodagi barcha mamlakatlar aholi jon boshiga to ‘g‘ri keladigan o‘rtacha daromadlar darajasi bilan bir-biridan keskin farqlanadi. Bu turli mamlakatlar aholisining daromadlari darajasi o ‘rtasida tengsizlik mavjudligini bildiradi. Shu bilan birga alohida olingan mamlakatlar aholisining turli qatlam va guruhlari o‘rtacha daromadlari darajasida ham farq mavjud bo’ladi. Mamlakatning iqtisodiy rivojlanishi darajasi ham daromadlaridagi farqlarni bartaraf qilmaydi. O’z-o’zidan aniqki, iqtisodiy o’sish daromadlarning ko‘payishiga olib keladi. Bunda butun aholi daromadlari mutlaq miqdorda asta-sekin o‘sib boradi. Daromadlarning mutlaq miqdori ko‘payib borsa-da, har doim ham daromadlar tengsizligi darajasiga ta’sir ko‘rsatmasligi mumkin. Daromadlar tengsizligi darajasini miqdoriy aniqlash uchun jahon amaliyotida Lorens egri chizig‘idan (8-chizma) foydalaniladi. Chizmaning yotiq chizigda aholi guruhlarining foizdagi ulushi, tik chizig’da esa, bu guruhlar tomonidan olinadigan daromadning foizdagi ulushi joylashtirilgan. Nazariy jihatdan daromadlarning mutlaq teng taqsimlanishi imkoniyati (burchakni teng ikkiga bo’luvchi) OB chizig’ida ifodalangan bo’lib, u oilalarning har qanday tegishli foizi daromadlarning mos keluvchi foizini olishini ko‘rsatadi. Ya’ni aholining 20 foizi barcha daromadlarning 20 foizini, aholining 40 foiz daromadlarning 40 foizini, aholining 60 foizi daromadlarning 60 foizini olishini bildiradi. 0B chizig’i daromadlarning taqsimlanishidagi mutlaq tenglikni ifodalaydi. Shuningdek, nazariy jihatdan mutlaq tengsizlikni ham ajratib ko‘rsatish mumkin. Bunda aholining m a’lum guruhlari (20 foiz, 40 yoki 60 foiz va h.k.) hech qanday daromadga ega bo'lmay, faqat bir foizi barcha 100 foiz daromadga ega bo’ladi. Chizmadagi 0DB siniq chizig'i mutlaq tengsizlikni ifodalaydi. Real hayotda mutlaq tenglik va mutloq tengsizlik holatlari mavjud bo'lmaydi. Balki aholining ma’lum guruhlari o'rtasida daromadlaming taqsimlanishi notekis ravishda boradi. Bunday taqsimlanishini Lorens egri chizig'i deb nomlanuvchi 0DB egri chizig'i orqali kuzatish mumkin. Aholi guruhlari ulushi va daromad ulushini birlashtiruvchi egri chiziqdan ko'rinadiki, aholining dastlabki 20 foiziga daromadlaming juda oz (taxminan 3-4 foizgacha) qismi to'g'ri keladi. Keyingi guruhlaiga to'g'ri keluvchi daromad ulushi ortib boradi. Daromadning eng katta qismi (deyarli 60 foiz) aholining so'nggi 20 foizga to'g'ri keladi. Bu guruh chegarasi ichida ham daromadlar notekis taqsimlangan, ya’ni dastlabki 10 foiz taxminan 20 foiz daromadga ega bo'lsa, keyingi 10 foizga daromadning deyarli 40 foizi to'g'ri keladi. Mutlaq tenglikni ifodalovchi chiziq va Lorens egri chizig’i o'rtasidagi tafovut daromadlar tengsizligi darajasini aks ettiradi. Bu farq qanchalik katta bo’lsa, ya’ni Lorens egri chizig’I OB chizig’idan qanchalik uzoqda joylashsa, daromadlar tengsizligi darajasi ham shunchalik katta bo’ladi. Agar daromadlaming haqiqiy taqsimlanishi mutlaq teng bo’lsa, bunda Lorens egri chizig’i va bissektrisa o‘qi bir-biriga mos kelib, farq yo‘qoladi. Iqtisodiyotda hech qachon mutlaq tenglik yoki mutlaq tengsizlikka ega mamlakat bo’lmagan.
Yalpi daromadning aholi guruhlari o‘rtasida taqsimlanishini tavsiflash uchun aholi daromadlari tengsizligi indeksi (Djini koeffitsienti) ko‘rsatkichi qo’llaniladi. Bu statistik model italiyalik statistik va demograf Korrado Jini tomonidan ishlab chiqilgan va 1912-yilda “ O’zgaruvchanlik va beqarorlik” asarida taqdim etilgan. Djini koeflitsienti chizmadagi Lorens egri chizig’i bilan mutlaq tenglik chizig’i o‘rtasidagi yuzaning ODB uchburchak yuzasiga nisbati orqali aniqlanadi. Bu ko‘rsatkich qanchalik katta bo’lsa, (ya’ni 1,0 ga yaqinlashsa) tengsizlik shuncha kuchli bo’ladi. Jamiyat a’zolari daromadlari tenglashib borganda bu ko‘rsatkich 0 (nol)ga intiladi.
Daromadlar tabaqalanishini aniqlashning ko‘proq qo’llaniladigan ko‘rsatkichlaridan bir ditsel koeffttsienti hisoblanadi. Bu ko‘rsatkich 10 foiz eng yuqori ta ’minlangan aholi o ‘rtacha daromadlari va 10 foiz eng kam ta’minlanganlar o ‘rtacha daromadi o ‘rtasidagi nisbatni ifodalaydi. Masalan, AQSh va Buyuk Britaniyada bu nisbat 13:l ga, Shvetsiyada esa, 5,5: lga

Daromadlar tengsizligida katta farqlar mavjud bo‘lishining asosiy sababi bozor tizimiga asoslangan iqtisodiyotning o ‘z xususiyatlaridan kelib chiqadi. Bizning respublikada ham bozor iqtisodiyotiga o‘tish daromadlar tengsizligi muammosini keskinlashtiradi. Bu yerda asosiy rolni mol-mulkka (uy-joy, ko‘chmas mulk, aksiya va boshqalarga) ega bo’lish omili o ‘ynay boshlaydi. Daromadlarning tabaqalanish jarayoni etarli darajada tez boradi, minimal darajadan bir necha o‘n baravar yuqori daromadga ega bo’lgan ijtimoiy qatlam shakllanadi. Daromadlarning tabaqalanishi mulkiy tabaqalanishni keltirib chiqaradi. Vaqt o‘tishi bilan oilalarning to ‘plagan mol-mulki meros qoldirishi sababli daromadlar tabaqalanishining kuchayishi ro‘y beradi. Har xil oilalar uchun turlicha iste’mol muhiti yaratiladi. Ijtimoiy tenglik va darom adlar taqsimotida adolatlikni ta’minlab berishning muhim muammolari kelib chiqadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida daromadlar tengsizligini keltirib chiqaruvchi umumiy omillar ham mavjud bo’ladi.

Bularning asosiylari quyidagilar:
— kishilarning umumiy (jismoniy, aqliy va estetik) layoqatidagi farqlar;
—ta’lim darajasi va malakaviy tayyorgarlik darajasidagi farqlar;
—tadbirkorlik mahorati va tahlikaga tayyorgarlik darajasidagi farqlar;
— ishlab chiqaruvchilaring bozorda narxlarni o ‘rnatishga layoqatliligi (bozordagi hukmronlik darajasidan kelib chiqib) darajasidagi farqlar. Bunday sharoitda davlatning daromadlarni qayta taqsimlash vazifasi daromadlar tengsizligidagi farqlarni kamaytirish va jamiyat barcha a ’zolari uchun ancha qulay moddiy hayot sharoitini ta’minlashga qaratiladi. Darom adlar tengsizligi kamayishining taxminan 80 foizini asosan transfert to’lovlari taqozo qiladi. Aniqroq aytganda, davlat transfert to’lovlari eng past daromad oluvchi kishilar guruhi daromadining asosiy qismi (70-75%)ni tashkil qiladi va qashshoqlikni yumshatishning eng muhim vositasi hisoblanadi.
Daromad tengligi uchun argument foyda olishni maksimal darajada oshirish tamoyilidir. Gap shundaki, iste'molchilar o'z daromadlarini asosan foyda keltiradigan tovarlarga sarflaydilar. Bundan tashqari, asosiy ehtiyojlarni qondirgandan so'ng, qolgan daromad kam foyda keltiradigan tovarlarga sarflanadi. Shu sababli, daromadlarning maqbul taqsimlanishi jamiyatda mumkin bo'lgan maksimal foyda ta'minlanganda teng taqsimlanishni anglatadi. Bundan tashqari, daromadlarni tenglashtirish bo'yicha davlat siyosati ijtimoiy jihatdan jozibador.
Daromadlar tengligiga qarshi asosiy dalil - bu rag'batlantiruvchi mexanizmning asta-sekin yo'q qilinishi, natijada ishlab chiqarish va mehnat unumdorligining yo'qolishi.
Daromadlarni tabaqalashtirish muammolari jamiyatdagi qashshoqlik va ijtimoiy adolat muammolari bilan bog'liq. Hatto T. Maltus ham kambag'allikni aholi o'sishi va turmush darajasining pasayishi o'rtasidagi nomutanosiblikning natijasi deb hisoblagan. Resurs unumdorligini oshirish va tug'ilishni boshqarish bu nazariyani rad etdi.
Maltusni rivojlanishning biologik qonunlarini jamiyatga o'tkazish uchun tanqid qilgan K. Marks qashshoqlikni kapitalistik jamiyatning muqarrar hamrohi sifatida tan oldi. K. Marks, foyda olishga intilish natijasida kambag'allar kambag'al bo'lishini va boylar boyib ketishini bashorat qilgan. Ushbu nazariya real hayotda ham o'z tasdig'ini topmadi.
Iqtisodiy fanni rivojlantirish davrida resurslar, daromadlar va mahsulotlarni taqsimlashda samaradorlik va tenglikni birlashtirish uchun ko'plab mezonlar taklif qilingan. Ular orasida V. Pareto va J. Rauls tomonidan tavsiya etilgan mezonlar eng ko'p ishlatilgan.
V. Pareto, agar ishlab chiqarish va taqsimlashni hech bo'lmaganda bitta kishining farovonligi boshqalarning farovonligini kamaytirmasdan oshiradigan tarzda o'zgartirilmasa, iqtisodiyotning holatini maqbul deb hisoblaydi. Paretoning ta'kidlashicha, farovonlikning bunday kombinatsiyasi afzalroqdir, bunda kamida bitta odamning farovonligi
oshishi uning qolgan qismida pasayishiga olib kelmagan.
J.Ralsning fikriga ko'ra, daromadlarni taqsimlashdagi tengsizlik, bu kam daromadli aholining daromadlari o'sishiga yordam beradigan darajada oqlanadi.