Aholining hududiy joylashuvi va urbanizatsiya

Aholining hududiy joylashuvi va urbanizatsiya

R E J A:
1. Zichlik to’g’risida tushuncha.
2. Aholining xududiy joylashuviga tasir etuvchi omillar.
3.Dunyo aholisining hududiy joylashuvi.
4.O’zbekiston aholisining hududiy joylashuvi va zichligi.
Aholining hududiy joylanishi – yer yuzining kishilar tomonidan o’zlashtirilishi bilan bog’liq bo’lgan juda uzoq tarixiy jarayonning natijasidir. Yer sharining turli qisimlarida, turli mamlakatlarda aholining hududiy joylashishi va zichligi tarixiy, ijtimoiy – iqtisodiy va tabiyi omillar ta’sirida vujudga keladi. Bu asosiy omillar dunyoning turli qisimlarida ham hududiy va xech vaqt nuqtai nazardan bir xil emasligi va xech qachon bunday bo’lmasligi o’z – o’zidan ma’lum. Shuning uchun ham turli kontinentlarda, uning zichligida katta farqlar mavjud. Odatda aholining hududiy joylashuvini har bir kvadrat kilometrga to’g’ri keladigan aholi soni bilan ko’rsatiladi. Yer sharida aholining o’rtacha zichligi har kv km ga 47 kishi to’g’ri keladi. Ammo dunyoning turli qisimlarida aholining zichligi turlichadir. Dunyoning ayrim hududlarida zichlik juda yuqori
Germaniyaning Rur havzasida, angliyaning Midlend rayonida o’rtacha zichlik 1000 kishiga etadi
AQShning Atlantika sohilidagi katta hududda (Bostondan Voshingtongacha) o’rtacha zichlik 300 kishidan ortiq.

1975 yil			2004yil
№	Davlatlar	Zichlik	№		Davlatlar	Zichlik
Aholisi eng siyrak joylashgan davlatlar
1	Gviana (Fransiya)	0.7	1		Garbiy Sahroi Kabir	0.1
2	Botsvana	1	2		Namibiya	2
3	Mug’uliston	1	3		Gviana (Fransiya)	2
4	Namibiya	1	4		Surinam	2
5	Liviya	1.5	5		Mug’uliston	2
6	Mavritaniya	1.5	6		Liviya	3
7	Avstraliya	1.8	7		Mavritaniya	3
8	Gabon	2	8		Botsvana	з
9	Islandiya	2	9		Kanada	3
10	Kanada	2.3	10		Islandiya	3
Aholidi eng zich joylashgan davlatlar
1	Malta	950	1	Makao – Xitoy		20000
2	Barbados	568	2	Singapur		7000
3	Bangladesh	533	3	Gonkong – Xitoy		6181
4	Baxrayn	411	4	Malta		1333
5	Maldiv orollari	400	5	Maldiv orollari		1000
6	Puerto – Riko	348	6	Bangladesh		981
7	Janubiy Koreya	345	7	Barbados		750
8	Niderlandiya	333	8	Baxrayn		700
9	Martinika	330	9	Falastin		609
10	Belgiya	321	10	Moris		600

Dunyo mamlahatlarining aholi zichligi.

Ko’rsatkichlar	Aholi mln kishi			Aholi zichligi kishi/km			Aholining o’sish tempi, %
Yillar	1950	1975	2000	1950	1975	2000	1950-55	1975-80	2000-05
Afrika	224	414	820	7,4	13,7	27,1	2,2	2,8	2,5
Osiyo	1402	2406	3689	44,1	75,7	116,1	1,9	1,9	1,3
Yevropa	547	676	729	23,8	29,4	31,7	1	0,5	-0,1
Lotin Amerikasi	166	320	515	8,1	15,6	25,1	2,7	2,1	1,4
Shimoliy Amerika	172	244	309	8	11,3	14,3	1,7	0,9	0,7
Okeaniya	13	21	28	1,5	2,5	3,3	2,2	2,1	1,3
Dunyo bo’yicha	2524	4081	6090	18,6	30,1	44,9	1,8	1,7	1,3

Dun yo hududlari bo’yicha aholi joylashuvidagi o’zgarishlar
(1950-2000 y.y.)
Bu hududlarda yuqori zichlik asosan industrial taraqqiyot va yirik shaharlarinig keng rivojlanganligi hisobiga bo’lsa, dunyoning ayrim rayonlarida ko’p mehnat talab qiladigan qishioq xo’jaligi ham yuqori zichlikka sababchi bo’lmoqda. Masalan:
Xindistonning ayrim hududlarida 300 kishidan ortiqdir.
Indoneziyaning Yava orolida 500
Bangiladej davlatida o’rtacha zichlik 400 kishi
Misr Arab Respublikasining Nil daryosi deltasida zichlik 800 kishiga etadi. O’zbekistonning ayrim qishloq xo’jalik rayonlarida ham aholi zich (Moldaviya, G’arbiy Ukraina va O’zbekistonning yirik qishloq xo’jalik rayonlarida zichlik 300 – 400 kishiga etadi) Professor Yo. G. Saushkin obikor dehqonchlik, tropik dehqonchilik va ayniqsa, sholikorlik rivojlangan rayonlarda aholining juda zich yashashganligi haqida ko’plab misolllar keltirib xulosa chiqargan
Keyinroq o’zlashtirilgan va yangidan sug’orila boshlangan yerlardagiga nisbatan qadimdan sug’orib kelinayotgan yerlarda aholi doimo zichroq bo’ladi
Sug’oriladigan hududlar orasida sholi ekiladigan rayonlarda aholi ayniqsa zich bo’ladi

Aholi zach hududlar: daryo va dengiz bo’ylari va shaharlar.

Agar dunyo aholisinig joylashuvi va zichligi kartasiga nazar tashlasak aholi eng ko’p va zich yashaydigan areallarni ajratish qiyin emas. Birinchi navbatda eng yirik to’rtta ana shunday areal yaqqol ko’zga tashlanadi.
1) Eng yirik birinchi areal o’z ichiga Xindiston yarimorolini, janubiy – sharqiy Osiyoni, Xitoyning sharqiy qisimini, Koreya yarim orolini va Yaponiyani oladi. Bu arealning ko’pchilik qismida (Masalan, Gang daryosi vodiysi, Yava oroli, Yanszi havzasi va boshqa) zichlik 200 kishiga etadi va undan ham ortadi. Faqat tog’li o’lkalarda zichlik birmuncha past. Bu arealda qator yirik millioner shaharlar (Tokiyo, Shanxay, Kolkutta, Bombay, Osaka, Kiota va boshqa) joylashgan.
4) Nil daryosi quyi oqimi hamda deltasini o’z ichga oladi. Dunyo aholisi zichligi kartasida aholi eng ko’p va zich joylashgan areallar bilan bir qatorda deyarli o’zlashtirilmagan hududlarni ham ko’rish mumkin.
3) Aholi ko’p zich joylashgan AQShning Atlantika sohili.
2) Aholi zich joylashgan ikkinchi yirik areal Evropadir. Skandinaviya yarimorolini va Rossiya Evropa qismining shimoliy – sharqiy hududlarini hisobga olmaganda Evropaning qolgan barcha qismini shu arealga kiritish mumkin. Bu yerda zichlik 50 ko’p hududlarda 100 kishidan ortiq.
Bunday areallardan ham bir nechta xarakterlisini ajratsa bo’ladi. Jumladan:
Artika atrofidagi rayonlar kam o’zlashtirilgan eng yirik arealdir. Bu arealga Grendlandiya, Shimoliy Amerika materigining qisimlari, Kanada, Artika arxepelagi, Rossiya hududida Sibir va Uzoq sharqning shimoliy qisimlarini kiritish mumkin. Bu hududda aholi kamligi asosan Artika va Subartika iqlimining sovuqlilgi oqibatidir
Shuningdek kam o’zlashtirilgan areallarni Arabiston yarimorolida Kalaharia cho’lida va boshqa joylarda ham ko’rish mumkin. Yer sharidagi aholining hududiy joylashishi va zichligida bir qancha katta farqlar bo’lib ular uzoq tarixiy davirda va hilma – hil omillar ta’sirida vujudga kelgan. Bulardan eng asosiylari tarixiy, ijtimoiy – iqtisodiy, tabiiy va boshqa omillardir
, beshinchsi Janubiy Amerika materiginig ichki qisimlaridagi ayrim hududlar Amazoniya, Braziliya yassi tog’ligining g’arbiy qismi va boshqalardir
to’rtinchisi Gobi, Taklamakan cho’llari, Tibet yassi tog’ligi va uni janubdan o’rab turgan qudratli tog’lari
uchinchisi Avstraliya cho’llari
Aholi kam yashaydigan ikkinchi yirik areal Sahroi Kabir
O’zbekiston hududining tabiiy sharoiti ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanishi imkoniyatlarining turli tumanligi aholi joylashuviga ham ta’sir qiladi. Mamlakat bo’yicha aholi joylashuvining o’rtacha zichligi 1 km2 ga 55,4 kishidan iborat bo’lgan xolda, Navoiy viloyatida 7,1 kishidan, Andijon viloyatida 515,6 kishigacha farq qiladi. (Bu borada ichki tafovut 70 marttadan iborat).
Qadimdan sug’oriladigan voxalarda aholi zich, Masalan; Farg’ona, Namangan, Xorazim viloyatlari. Qoraqalpag’iston respublikasi va Navoiy viloyati respublika maydonining 61,9 % ini egallasada bu hududda respublika aholisining atiga 9,3 % yashaydi. Toshkent aglomeratsiyasida aholi zichligi 600 – 700 kishga etadi.

Foydalanilgan adabiyotlar.

• Foydalanilgan adabiyotlar.

1. M. Bo’rieva “Demagrafiya asoslari” Toshkent 2001 yil
2.D .Mo’minov ’’Áholi geografiyasi va demografiyasi fanidan ma’ruzalar matni.
3.htt; //demoscope. ru / weekly / app/ world 2010-2.php
4. www.google.uz