Aholining turli ijtimoiy qatlamlari o‘rtasida daromadlarni qayta taqsimlash bilan

Market-meykerlar - bu turli valyutalarni bitimlar bo‘yicha sotib olish va sotish kurslari kotirovkasini doimiy ravishda amalga oshiruvchi moliya muasassalari hisoblanadi.
Albatta, market-meykerlar faqatgina chet el valyutalarini milliy valyuta bilan solishtirmaydilar, balki ular milliy valyutaga tegmagan holatda chet el valyutalarini o‘zlarini kotirovkalarini ham amalga oshirishlari mumkin.
Umuman, ma’lum bir valyutalarni emitenti bo‘lgan mamlakatlarda shu valyuta bo‘yicha market-meykerlar mazkur mamlakatda joylashgan bo‘ladi. Evro bo‘yicha yetakchi marketmeykerlarni Germaniyadan, Shveytsariya franki bo‘yicha esa, Shveytsariyadan topish mumkin.
Nisbatan kam banklar, butun dunyo bo‘yicha valyuta kotirovkasini beradilar, shunday bo‘lsada, Buyuk Britaniyaning keng tarmoqli kliring banklari kabilar o‘z mijozlariga keng ko‘lamda kotirovkalarini taklif etadi.
Valyuta bozorida kam uchraydigan valyuta bilan bog‘liq operatsiyalarni tijorat banklarida diling bo‘limini o‘zi emas, balki qo‘shimcha bo‘limlar amalga oshiradilar. Kam uchraydigan valyutalar, asosan, valyuta bozori rivojlanmagan mamlakatlarda yoki chet el valyutasi bilan bog‘liq operatsiyalarga ma’lum bir cheklovlar qo‘yilgan mamlakatlarda uchraydi. Albatta, bunday cheklovlar mamlakat hududiga valyuta kirib kelishiga emas, balki ko‘proq chiqib ketishiga joriy qilinishi keng qo‘llaniladi. Agar, banklar ushbu (kam qo‘llaniladigan) valyutalar bo‘yicha mijozlarning talablarini bajara olmasa, ular o‘zlarining filiallari yoki boshqa valyutalarda pul qabul qilish yoki to‘lovni amalga oshirish maqsadida vakillik banklardan foydalanadilar.
Valyuta bozorlarini quyidagi belgilarga muvofiq tasniflash mumkin:

1. 
   yoyilish ko‘lamiga qarab: xalqaro va milliy valyuta bozorlari;
   
2. 
   valyutaviy cheklovlarga nisbatan: erkin va erkin bo‘lmagan valyuta bozorlari;
   
3. 
   valyuta kurslari turiga ko‘ra: bir rejimli va turli rejimli valyuta bozorlari;
   
4. 
   tashkiliy darajasiga ko‘ra: birja va birjadan tashqari valyuta bozori.
   

Xalqaro valyuta bozorlari dunyoning barcha davlatlari valyuta bozorlarini qamrab olib, pul oqimlari, tovar va xizmatlar harakatini, kapitalning qayta taqsimlanishini, xalqaro to‘lov aylanmasida keng foydalaniladigan valyutalar bilan operatsiyalarni ta’minlaydi.
Milliy valyuta bozori – bu, birinchidan, bir davlatning valyuta bozori, ya’ni ushbu davlat hududida amal qiladi; ikkinchidan, mazkur davlat hududida joylashgan banklar tomonidan mijozlariga xorijiy valyutada xizmat ko‘rsatish bo‘yicha amalga oshiriladigan operatsiyalar majmuidan iborat bo‘ladi.
Milliy valyuta bozorlari mamlakat ichkarisida pul oqimlarining harakatini ta’minlaydi va jahon moliya bozorlari bilan aloqalarga xizmat qiladi.
loyihalarni amalga oshirish mexanizmini takomillashtirish choratadbirlari to‘g‘risida”gi, “Eksport mahsuloti ishlab chiqaruvchilarni rag‘batlantirish borasidagi qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi, “To‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar jalb etilishini rag‘batlantirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmon va qarorlarini kiritish mumkin.
O‘zbekiston Respublikasi tashqi iqtisodiy faoliyatining asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat:

• 
  barcha davlatlar, chet el yuridik va jismoniy shaxslari, xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlik o‘zaro manfaatliligi;
  
• 
  tomonlarning tengligi;
  
• 
  tashqi iqtisodiy aloqalar bo‘yicha sheriklarning ichki ishlariga aralashmaslik;
  
• 
  xorijiy davlatlar va xalqaro tashkilotlar bilan bitimlar bo‘yicha qabul qilingan majburiyatlarni halol va aniq bajarish prinsiplari;
  
• 
  hamma tomonidan e’tirof etilgan boshqa xalqaro normalar, qoidalar va shartlarga rioya etish.
  

O‘zbekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy faoliyatning obyektlari bo‘lib, hamma turdagi resurslar, xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlari va sohalarida yaratiladigan tovarlar hamda ko‘rsatiladigan xizmat, qimmatbaho qog‘ozlar, fan-texnika mahsulotlari, intellektual va boshqa boyliklar hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi qonunlari bilan tashqi iqtisodiy faoliyatda foydalanish man etiladigan obyektlar bundan mustasnodir.
Mulkchilikning shakllaridan qat’iy nazar, O‘zbekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy aloqalarning ishtirokchilari sifatida ro‘yxatga olinib, respublika hududida yoki uning tashqarisida ish olib borayotgan yuridik va jismoniy shaxslar, shu jumladan ajnabiy yuridik va jismoniy shaxslar, xalqaro tashkilotlar O‘zbekiston Respublikasi tashqi iqtisodiy faoliyatining subyektlari bo‘lishi mumkin.
Tashqi iqtisodiy faoliyat subyektlari:
733

• 
  O‘zbekiston Respublikasi hududidan tashqarida respublikaning, uning yuridik shaxslari va fuqarolarining iqtisodiy manfaatlarini himoya qilish;
  
• 
  respublika hududida chet ellik investorlar faoliyati uchun huquqiy kafolatlarni belgilash;
  
• 
  O‘zbekiston Respublikasi nomidan xalqaro iqtisodiy
  

tashkilotlar va birlashmalarda vakillik qilish;

• 
  O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasidan kelib chiqadigan boshqa vakolatlar kiradi.
  

Tashqi iqtisodiy faoliyat sohasidagi asosiy vazifalar sifatida quyidagilar belgilangan:

• 
  birinchidan, tashqi iqtisodiy faoliyatni yanada erkinlashtirish borasida aniq maqsadni ko‘zlab o‘tkazish, tovarlarni eksport va import qilishda xorijiy sarmoyadorlar o‘z daromadlaridan erkin foydalanishlarida birmuncha imtiyozli tartibni joriy etish;
  
• 
  ikkinchidan, xorijiy sarmoyadorlarni, asosan bevosita kapital mablag‘lar tarzidagi sarmoyalarni respublika iqtisodiyotiga keng jalb etish uchun huquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy va boshqa shartsharoitlarni yanada takomillashtirish;
  
• 
  uchinchidan, O‘zbekistonga jahon darajasidagi texnologiyalarni olib keladigan, xalq xo‘jaligining zamonaviy strukturasini vujudga keltirishda yordam beradigan sarmoyadorlarga nisbatan ochiq eshiklar siyosatini o‘tkazish;
  
• 
  to‘rtinchidan, mablag‘larni eng ustuvor sohalarga – respublika mustaqillgini ta’minlaydigan agrar sektorni, yoqilg‘ienergetika kompleksini hamda boshqa bazaviy tarmoqlarni rivojlantirishga qodir, tayyor mahsulotlar ishlab chiqarishni o‘zlashtirishga sarflash.
  

Mazkur ustuvor vazifalarni amalga oshirish maqsadida mamlakatimizda tashqi iqtisodiy faoliyatning huquqiy asoslari yaratildi. Bular jumlasiga, O‘zbekiston Respublikasining “Tashqi iqtisodiy faoliyat to‘g‘risida”gi, “Valyutani tartibga solish to‘g‘risida”gi, “Chet el investitsiyalari to‘g‘risida”gi, “Chet ellik investorlar huquqlarining kafolatlari va ularni himoya qilish choralari to‘g‘risida”gi, “Boj tarifi to‘g‘risida”gi, “Eksport nazorati to‘g‘risida”gi qonunlarni hamda “Chet el investitsiyalari bilan
732
Valyutaning konvertirlanishi umuman ta’minlanmagan sharoitda milliy valyuta bozori samarali faoliyat ko‘rsata olmaydi. Konvertirlikka ega bo‘lmagan pul birligi faqatgina davlatlararo munosabatlarda shartli hisob-kitob vositasi sifatida foydalanilishi mumkin. Bunday sharoitda “qora” bozorda “xufyona” kurs, ya’ni xorijiy valyutaning rasmiy konvertirlik bo‘lmagan sharoitdagi bozor bahosi shakllanishi mumkin.
Erkin valyuta bozori hech qanday valyutaviy cheklovlarsiz amal qilgani holda, erkin bo‘lmagan valyuta bozorida valyutaviy cheklovlar mavjud bo‘ladi.
Bir rejimli valyuta bozori – bu valyuta kursining erkin suzish rejimi amal qiladigan bozor bo‘lib, undagi kotirovkalar birja savdolarida talab va taklif asosida o‘rnatiladi. Bunday valyuta bozori uzoq yillar mobaynida barqaror iqtisodiy rivojlanishning ta’minlanishi, shuningdek, valyutani tartibga solish va valyutaviy nazoratning bozor mexanizmiga xos shakllarini qo‘llanishi uchun etarlicha shart-sharoit yaratilgan davlatlarda shakllanadi.
Turli rejimli valyuta bozori – bu ko‘p pog‘onali valyuta kurslari rejimiga ega bo‘lgan bozordir. Ushbu valyuta bozori davlatning kapital harakatini tartibga solishga qaratilgan maqsadlariga xizmat qiladi va ssuda kapitali bozorining mamlakat iqtisodiyotiga nisbatan ta’sirini cheklash va nazorat qilishga imkon beradi.
Birja valyuta bozori – valyuta birjalari ko‘rinishida namoyon bo‘ladigan tashkiliy bozordir. Valyuta birjasi – bu valyuta va xorijiy valyutadagi qimmatli qog‘ozlar savdolarini tashkil qiluvchi tashkilotdir. U tijorat tashkiloti emas, ya’ni uning faoliyati yuqori foyda olishga qaratilmagan.
Birjadan tashqari valyuta bozori mohiyatiga ko‘ra banklararo valyuta bozori bo‘lib, uning tashkilotchilari dilerlar hisoblanadi. Birjadan tashqari valyuta bozorida quyidagi operatsiyalar amalga oshiriladi:
− xorijiy valyutalarni sotib olish va sotish operatsiyalari;
− naqd xorijiy valyutalar bilan amalga oshiriladigan valyutaalmashuv operatsiyalari;
− forvard operatsiyalari;
− valyuta optsionlari bilan amalga oshiriladigan valyuta operatsiyalari.
Mazkur bozorda valyuta ayirboshlash operatsiyalarini amalga oshirish uchun vakolatli banklar o‘z resurslari va jalb qilingan valyuta mablag‘laridan foydalanishlari mumkin.
Valyuta bozorlaridagi operatsiyalarning asosi bo‘lib, tashqi savdo bo‘yicha xalqaro hisob-kitoblar, xalqaro turizm, kapitallar va kreditlarning davlatlararo harakati hamda chet el valyutasini oldisotdi qilish bilan bog‘liq boshqa hisob-kitob operatsiyalari hisoblanadi.
Valyuta operatsiyalari vujudga kelishi uchun obyektiv asos bo‘lib, tashqi savdo, kapitallar va kreditlarning harakati xizmat qiladi. Xalqaro mehnat taqsimoti yuzaga kelishi eksport-import operatsiyalarining yuzaga kelishiga asosiy sabab bo‘ladi.
Valyuta operatsiyalarining keng ko‘lamda rivojlanishi tijorat banklariga ushbu bozorda erkin harakat qilishga va ayni vaqtda ularni tartibga solishga imkoniyat tug‘diradi.
Shuni alohida ta’kidlab o‘tish joizki, milliy iqtisodiyotni faqat shu mamlakatda ishlab chiqarilgan mahsulotlar bilan barcha ehtiyojlarni qondirib bo‘lmaydi. Demak, mamlakatlar o‘rtasida eksport-import operatsiyalari albatta amalga oshishi yuz beradi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, valyuta bozorlarining ahamiyati milliy iqtisodiyotning jahon iqtisodiyotiga yanada integratsiyalashuviga xizmat qilishida namoyon bo‘ladi.