Ajiniez nomidagi nukus davlat pedagogik instituti tarix fakul

Mavzu: XX-asrning 50-90 yillari Pokiston  

Reja:  

1.  Pokiston  davlatining  tashkil  topishi.  Kashmir  muammosi.  Harbiy  diktatura 

wrnatilishi. 

2 .   Po k i sto n   6 0 - 7 0 - yi l la rd a .  

3. Pokiston-Wzbekiston munosabatlari. 

Àdabietlar: 

q. Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash-davr talabi. -T., qooy y. t-tom 

w. Strani mira. Entsiklopedicheskiy slovar`. (Sost. Bogdanovich i dr.). -M., qooo. 

e.  Kreder  A.A.  Noveyshaya  istoriya.  XX-vek.  -M.,  izd.  «Tsentr  gumanitarnogo 

obrazovaniya», qoou.  

r. Xidoyatov G.A., Gulamov X.G. Vsemirnaya istoriya. Noveyshiy period Evropa i 

SShA posle vtoroy mirovoy voyni (qort-qoot gg.) Ucheb. pos. dlya studentov RUz. 

-T., qooo. 

t.  Xidoyatov  G.A.  Vsemirnaya  istoriya.  Noveyshiy  period.  Chast`-II.  (qort-qooo 

gg.).  Ucheb.  dlya  uchashixsya  XI-klassov  srednix  shkol,  akadem.  kolledjey  i 

litseev. -T., «Shark» w000. 

y.  Noveyshaya  istoriya  stran  Azii  i  Afriki  XX-vek.  (qort-w000  gg.),  chast`-w,e. 

Pod. red. A.Rodrigesa. -M., izd. «Vlados», w00q. 

u. Istoriya stran Azii i Afriki v noveyshee vremya. w-chast` (qort-qouu). Pod red. 

M.F.Yur`eva.  -M., «Nauka», qouo. 

i. Noveyshaya istoriya stran zarubejnoy Azii i Afriki. -L., «Nauka», qoie. 

o. M.Lafasof, S.Juraev. Jaxon tarixi. T. w00t. 

1.  Pokiston  davlatining  tashkil  topishi.  Pokiston  davlati  1947-yilning  14-

avgusticda  tashkil  etildi.  Bu  shodisa,  avvalgi  mavzuda  ta`kidlanganidek, 

Shindistonning  ikkiga  bilib  yuborilishi  natijasi  edi.  Bu  bilinish  diniy  belgi 

asosida  amalga  oshirilganligi  uchun  Pokiston  shududi  amalda  ikki  —  \arbiy  va 

shar=iy =ismdan iborat bilib =oldi. Bu =ismlarni 1600 km. lik masofa ajratib turar 

edi.  Pokiston  1947-yildan  1958-yilgacha  inglizlarning  Shindistonni  bosh=arish 

sha=idagi  1935-yildagi  =onuni,  1947-yildagi  Musta=illik  deklaratsiyasa  biyicha 

parlament tizimi asosida bosh=arib kelindi. Lekin Oliy =onun chi=aruvchi organga 

saylov  itkazilmas  edi.  Pokiston  davlati  dastlabki  kunlardano=  katta  muammolarga 

duch  keldi.  Ma`lumki,  Shindistonning  ikkiga  bilinishi  =atti=  diniy  =ir\inlarni 

keltirib  chi=argan  edi.  Buning  o=ibatida  fa=at  Shindiston  shududidan  dastlabki 

yillarda 7  ming  kishi  Pokistonga  =ochib  itdi.  Ularni  yashash  joyi  va  ish  bilan 

ta`minlash  muammosi  buningsiz  sham  ashvoli  o\ir  bilgan  yosh  davlatning 

ashvolini yanada =iyinlashtirib yubordi. Kashmir muammosi ikki davlat irtasidagi 

shududiy  kelishmovchiliklar  katta  =urbonlarga  sabab  bilgan  urushlarni  keltirib 

chi=argan.  Asosiy  shududiy  muammo  Kashmir  viloyati  muammosi  edi.  Kashmir 

asholisining  asosiy  =ismi  musulmonlardan  iborat.  Pokiston  ana  shu  omilga  ur\u 

beradi. Shindiston esa Kashmirni asrlar osha shind maxaraji bosh=arib kelganligiga 

ur\u beradi. 

 

53

Maxaraj  1947-yilning  iyul  oyida  Shindiston  tarkibida  =olish  istagini  e`lon 

=ildi.  Bu  =aror  ommaviy  ti=nashuvlarni  keltirib  chi=ardi.  Kashmir  muammosi 

BMT  Xavfsizlik  Kengashida  mushokama  =ilindi.  Kengash  urush  sharakatlarini 

tixtatish,  shar  ikki  davlat  =ishinlarini  Kashmirdan  olib  chi=ib  ketish  va  BMT 

nazorati ostida Kashmirda referendum itkazish ti\risida =aror =abul =ilgan. 

Biro= Shindiston BMT Xavfsizlik Kengashi =arorini bajarmadi, 1954-yilning 

may  oyida  Kashmirni  "Shindistonga  =ishib  oldi,  Kashmir  muammosi  shamon  ikki 

davlat  irtasidagi  munosabatlarning  keskinligicha  sa=lanib  =olishiga  sabab  bilib 

kelmo=da. 

Ayni  payida  bu  keskinlik  shar  ikki  davlatni  ittifo=chilar  izlashga  majbur 

etgan.  Shindiston  =ishilmaslik  sharakati  a`zosi  bilsada,  sobi=  SSSR  bilan, 

Pokiston  esa  A+Sh  bilan  ya=inlashish  siyosatini  yuritganlar.  Shar  ikki  tomon  sham 

kuchli  armiya  tuzishga  urindilar.  Pokiston  1954-yilda  SEATO,  1955-yilda  esa 

Ba\dod pakti (keyinchalik SENTO) ga a`zo bilib kirdi. 

Britaniya  mustamlakachiligining  o\ir  o=ibatlari,  katta  sharbiy  xarajat 

Pokistoning i=itsocdiy jishatdan sekin rivojlanishiga, agrar davlatligicha =olishiga 

sabab  bilgan.  Bu  esa mushim  ijtimoiy  soshalarni  (so\li=ni  sa=lash,  ta`lim,  ijtimoiy 

ta`minot va bosh=alarni) zarur mabla\ bilan ta`minlashga imkon bermagan. 

Sharbiy  diktatura  irnatilishi.  Asholi  sharoitining  o\irligi,  bosh=a  milatlar 

shu=u=larining 

kamsitilishi 

mamlakatdagi 

ichki 

ashvolni 

yanada 

murakkablashtirdi.  Pokiston  shukumati  mamlakatning  butun  shududida  urdu 

tilini davlat tiliga aylantirishga urindi. Shar=iy Pokiston (shozirgi Bangladesh)da 

asosan  bengallar  yashar  edi.  Biro=  ular  davlat  xizmatchilarining  atigi  10  foizini 

tashkil etardilar. 

Shar=iy  Pokiston  i=tisodiga  butun  davlat  byudjetining  uchdan  bir  =ismi, 

ta`limga esa in oltidan bir =ismi sarflanar edi. Bu shududdan =ilingan eksport 

natijasida  davlat  xazinasiga  tushgan  valyuta  asosan  \arbiy  Pokiston  eshtiyojlari 

uchun  sarflanardi.  Bu  shol,  tabiiyki,  Shar=iy  Pokistonda  milliy  sharakatni 

vujudga keltirgan. Bu sharakatni Xal= Ligasi partiyasi bosh=argan. Mamlakatdagi 

bu  ichki  ashvolni  adolatli  shal  etish  irniga  shukmron  Musulmon  Ligasi 

partiyasi repressiya, ziravoniik siyosati bilan javob =aytardi. 1954-yilda Shar=iy 

Pokistonda =onuniy yil bilan shokmiyat tepasiga kelgan Birlashgan front shukumati 

a\darib  tashlandi.  Ayni  paytda  Pokiston  parlamenti  tar=atib  yuborildi.  Butun 

mamlakat  shududida  fav=ulodda  sholat  joriy  etildi.  1956-yil  23-martda  yangi 

konstitutsiya  =abul  =ilindi.  Unga  kira,  Pokiston  Islom  Respublikasi  deb  e`lon 

=ilindi.  Konstitutsiyada  mamlakat  prezidenti  musulmon  kishi  bilishi  kerak,  deb 

belgilab =iyildi. 1958-yilga kelib davlatning i=tisodiy ashvoli yanada yomonlashdi. 

Asholi turmush darajasi pasaydi. Natijada asholining iz sha=-shu=u=i uchun kurashi 

kuchaydi. 

Ayni  paytda  turli  siyosiy  gurushlar  irtasida  shokimiyat  uchun  kurash 

kuchaydi. Mamlakatda  korrupsiya  avj  oldi,  Bu shol shukumat  be=arorligini keltirib 

chi=ardi.  Mamlakatni  chu=ur  i=tisodiy  va  siyosiy  tanglik  =amrab  oldi.    Shunday 

sharoitda  Pokiston  armiyasi  =imondonligi  shokimiyatni  =ilga  olishga  =aror  =ildi. 

Ular  1958-yil  27-oktabrda  davlat  tintarishini  amalga  oshirdilar.  Butun  shokimiyat 

armiya  bosh  =imondoni  general  (1959-yildan  —  feldmarshal)  M.  Ayubxon  =iliga 

 

54

itdi.  Mamlakatda  sharbiy  sholat  irnatildi,  1960-yil  fevralda  saylovlar  itkazllib, 

Ayubxon \alaba =ildi. 

2.  Pokiston  60-70-yillarda.  M.Ayubxon  shukumati  siyosiy  partiyalar 

faoliyatini ta=i=lab  =iydi. Ommaviy axborot vositalariga nisbatan =atti= senzura 

irnatdi.  Ayni  paytda  mamlakat  i=tisodiy  ashvolni  yaxshilashga  =aratilgan  =ator 

isloshotlar boshlandi. Chunonchi, 1959-yilda agrar isloshot itkazildi. Unga kira, katta 

er egaligi 500 akr (200 gektar) shajmida cheklab =iyildi, 

Orti=cha  erlar  sotib  olindi  va  ular  kam  erlilarga  sotildi.  Bundan  tash=ari, 

shukumat  =ishlo=  xijalik  mashsulotlari  etishtirishni  kipaytirishga  =aratilgan  =ator 

tadbirlarni  amalga.  oshirdi.  Sanoat, savdo, soli==a  tortish  soshasida  itkazilgan  =ator 

tadbirlar ishlab chi=arishning isishi uchun =ulay sharoit yaratdi. 

Bu omillar Pokistonnig i=tisodiy tara==iyotini tezlashtirdi. Biro= isloshotlarning 

cheklanganligi  va  izchil  bilmaganligi  Pokistonning  i=tisodiy  musta=illigini 

ta`minlashga  imkon  bermadi.  Chetdan  miliionlab  tonna  ozi=-ov=at  mashsulotlari 

keltirishga majbur bilindi. 

Mamlakatda  sharbiy  sholat  uzo=  davom  etishi  mumkin  emas  edi.  Buni 

tushunib  etgan  M.Ayubxon  1962-yil  8-iyunda  sharbiy  sholatni  bekor  =iidi. 

Mamlakatniiig  yangi  konstitutsiyasi  1962-yilda  =abul  =ilindi.  Siyosiy  partiyalar 

faoliyatiga  ruxsat  eti  Jdt.  Musulmon  Ligasi  partiyasi  etakechi  partiya  bilib  =oldi.  Uni 

M.Ayubxonning  izi  bosh=ardi.  1965-yilda  M,  Ayubxon  yangi  muddatga  Prezident 

etib saylandi. 

Mamlakatning  tash=i  siyosatida  bir  yo=lamalikdan  (ya`ni,  \arb  davlatiari  bilan 

ya=inlashishdan)  =aytish  yuz  bera  boshladi.  Osiyo  va  Afrika  davlatlari  bilan 

munosabatlarda  ijobiy  tomonga  izgarish  yuz  berdi.  Pokiston  Isroilning  arab 

davlatlariga  =arshi  agressiyasini  =oraladi,  SEATO  va  SENTO  sharbiy  siyosiy 

ittifo=laridagi  ishtirokini  cheklab  =iydi.  Ayni  paytda  Shindiston  bilan 

munosabatlarda  izgarish  yuz  bermadi.  Bu  davlatlar  irtasida  1965-yilning  izida  ikki 

marta  =urolli  ti=nashuv  yuz  berdi.  SSSR  bu  ikki  davlat  munosabatlarin 

normallashtirish  uchun  barcha  diplomatik  choralarni  kirdi.  1966-yilning  yanvar 

oyida  Toshkent  shashrida  Shindiston  bosh  vaziri  L.  B.  Shatsri  va  M.  Ayubxon 

irtasida ikki davlat munosabatlarini normallashtirish sha=ida kelishuvga erishildi. 

Biro=  Pokistonda  ichki  vaziyat  be=arorligicha  =olaverdi.  Buning  asosiy  sababi 

mamlakatning  i=tisodiy  =olo=ligi  o=ibatida  asholi  turmushi  past  darajada 

=olayotganligi  edi.  Mamlakatni  ish  tashlash,  namoyish  til=ini  =amrab  oldi.  Ayni 

paytda Shar=iy Pokistonda milliy sharakat kuchaydi, 

Repressiya vaziyatni yanada keskinlashtirdi, xolos. Mamlakatda vujudga kelgan 

chu=ur siyosiy tanglik 1969-yilning 25-martida M.Ayubxonni iste`fo berishga majbur 

etdi.  Shokimiyat  armiya  bosh  =imondoni  general  Yashyoxon  =iliga  itdi.  U 

mamlakatda sharbiy sholat joriy etdi. Biro= bu siyosiy vaziyatni bar=arorlashtirishga 

yordam  bermadi,  !970-yil  dekabrda  Pokiston  tarixida  birinchi  marto  umumxal= 

saylovlari  itkaziidi.  Mamlakatni  demokratik  asosda  =ayta  =urish  dasturi  bilan 

chi==an  partiyalar  Shar=iy  Pokistonda  M.  Rashmon  boshli=  «Avomi  liga»,  \arbiy 

Pokistonda  Z.A.Bxutto  boshli=  Xal=  partiyasi  \alaba  =ildi,  Lekin,  xokimiyatga 

birdaniga  kela  olmadi.  Shukumat  repressiya  boshladi.  Bunga  javoban,  1971-yilda 

Shar=iy Pokistonda milliy-ozodlik kurashi boshlandi. 26-mart kuni Shar=iy Pokiston 

 

55

shududida Bangladesh Xal= Respublikasi tuzilganligi e`lon =ilindi, 

Bu  sharakatni  Shindiston  =illab-=uvvatladi.  O=ibatda  Pokiston—Shindiston 

urushi  yuz  berdi.  Bu  urushda  Pokistonning  \arbiy  frontdagi  armiyasi  engildi. 

Bangladeshdagi  armiyasi  esa  taslim  bildi.  Ma\lubiyat  Yashyoxon  sharbiy 

diktaturasining  =ulashiga  olib  keldi.  Shu  tari=a  fu=arolik  shukumati  tuzilishiga  yil 

ochildi.  1971-yil  20-dekabrda  Pokiston  Xal=  partiyasi  shokimtyatga  keldi.  Uning 

rashbari  Zulfi=or  Ali  Bxutto  bosh  vazir  lavozimiiii  egalladi.  Yangi  shukumat 

sharbiy  sholatni  bekor  =ildi.  Sanoatning  etakchi  tarmo=larini,  bank  va  su\urta 

kompartiyalarini milliylashtirdi. 

Mamlakatda agrar isloshot itkazildi. Unga kira, katta er egaligi shajmi 150 akr 

(60  ga)  bilan  cheklab  =iyildi.  Orti=cha  erlar  kam  erli  va  ersiz  desh=onlarga  tekinga 

bilib berildi. Bu isloshot 1977-yilda yana davom ettirildi. Endi er egaligi shajmi 100 akr 

(40 gektar) bilan cheklab =iyildi. 

Soli=  iziga  ti=  desh=onlardan  va  katta  er  egalaridan  olinadigan  bildi, 

Mamlakat  tarixida  birinchi  marta  pensiya  ta`minoti  joriy  etildi.  1973-yilda  yangi 

Konstitutsiya  =abul  =ilindi,  unga  kira,  Pokiston  parlament  respublikasi  deb  e`lon 

=ilindi.  Z.  Bxutto  shukumati  xal=aro  mi=iyosda  real  vaziyatni  shisobga  olgan 

sholda siyosat yurita boshladi, Chunonchi, 1972-yilda Pokiston SEATO dan chi=di. 

1974-yilda  Bangladesh  Respublikasini  tan  oldi.  1976-yilda  esa  Shindiston  bilan 

diplomatik alo=asini tikladi. 

Biro=  fu=aro  shukumati  kip  yashamadi.  1977-yilning  5-iyunida  Pokiston 

tarixida  ikkinchi  mart  a  sharbiy  tintarish  amalga  oshirildi.  Bunga  mamlakatda  yuz 

bergan  chu=ur  i=tisodiy  va  siyosiy  i=iroz  yil  ochgan  edi.  Chunonchi,  1973-yilda 

Ya=in  Shar=dagm  urush  munosabati  bilan  yuz  bergan  energetika  i=irozi  Pokiston 

i=tisodiga katta salbiy ta`sir kirsatdi. 

Mamlakatda  keng  iste`mol  tovarlarining  narxi  kitarilib  ketdi.  Ishsizlar  soni 

kundan-kunga osilib bordi, Bu shol boshlangan isloshotlarni oxiriga etkazishga imkon 

bermadi.  Buning  ustiga  diniy  mutaassiblar  1974-yilda  yirmk  jamoaviy  ti=nashuvni 

keltirib  chi=ardilar.  Natijada  1975-yilning  fevralida  Z,  Bxutto  shukumati  asosiy 

muxolifatchi partiya — Milliy Xal= partiyasi faoliyatini ta=i=lab =iyishga majbur bildi. 

O\ir siyosiy sharoitda bilsa sham 1977-yilda parlament saylovi itkazildi. Unda Bxutto 

partiyasi  \alaba  =ozonganligi  e`lon  =ilindi.  Biro=  muxolifatchi  partiyalar  itifo=i  — 

Pokiston Milliy Alyansi buni tan olmadi va shukumatga =arshi keng kampartiyani avj 

oldirdi.  Shunday  sharoitda,  yu=orida  ta`kidlanganidek,  sharbiylar  navbatdagi  davlat 

tintarishi amalga oshirdilar. 

1977-yil  5-iyulda  shokimiyat  general  Ziyoullosh  =iliga  itdi.  Mamlakatda 

sharbiy  sholat  joriy  etildi.  Z.  Bxutto  shibsga  olindi  va  Jashon  jamoatchiligining 

e`tiroziga  =aramay,  1979-yilda  =atl  etildi,  1973-yiigi  Konstitutsiyaning  amal 

=ilishini  tixtatib  =iydi,  parlamentni  tar=atib  yubordi.  1979-yildan  barcha  siyosiy 

partiyalar  faoliyati  ta=i=landi.  Ziyoulsha=  jamiyat  shayotini  tila  islomlashtirish 

siyosatini  yuritdi.  1979-yilda  Pokiston  SENTO  blokidan  chi=di.  +ishilmaslik 

sharokatining =atnashchisi bildi. 1981 — 1987-yillarda A+Shdan 3,2 mlrd. mi=dorida 

sharbiy-i=tisodiy  yordam  oldi.  Sharbiylarning  navbatdagi  shokimiyatdan  ketishiga 

Ziyouisha=ning 1988-yik 17-avgust kuni samolyot shalokati o=ibatida shalok bilishi 

sabab  bildi.  /ulom  Jsho=xon  Prezident  bilib  =oldi.  Shu  yilning  16-noyabr  kuni 

 

56

pariament  saylovi  itkazildi.  Unda  Z.  Bxuttoning  =izi  —  Benazir  Bxutto  bosh=argan 

Pokiston Xal= partiyasi \alaba =ozondi va i Bosh vazir lavozimini egalladi. 

B.Bxutto  ba`zi  xatolarga  yil  =iydi.  Uni  korrupsiyada  ayblab  1990-yilda 

shokimiyatdan chetlatildi. Uning irniga Navoz Sharif bosh vazirlikka tayinlandi. Lekin 

ashvol  tichimadi.  Prezident  Legari  yangi  saylov  itkazishga  majbur  bildi.  1993-yilgi 

parlament  saylovida  sham  B.Bxutto  partiyasi  \alaba  =ozondi.  Biro=  ichki  siyosiy 

vaziyat nishoyatda chigal bilgan Pokistondek davlatni bosh=arish oson emasdi. Siyosiy 

tajribasiziik B.Bxultoga mamlakatda siyosiy bar=arorlikni ta`minlash imkonini bermadi. 

U yana korrupsiyada ayblandi. 

1997-yilgi saylovda esa Pokiston Musulmon Ligasi \olib chi=di. Uning rashbari 

N,  Sharif  bosh  vazir  lavozimini  egalladi.  Bu  partiya  shukmronligiga  oxir-o=ibatda 

navbatdagi  —  uchinchi  sharbiy  tintarish  chek  =iydi.  Bu  davrda  mamlakat  tash=i 

=arz  bot=o\iga  batgan  edi.  Shindiston  bilan  munosabatning  yomonligi  Pokistonni 

katta sharbiy xarajatlar =ilishga majbur etardi. Bu esa tash=i =arzning tobora ortishiga 

olib  kelgan  asosiy  omil  edi.  1999-yilning may  oyida itkazilgan yadro bombasi sinovi 

juda katta xarajatlar evaziga, xal= ommasi riz=i evaziga amalga oshganligi sir emas. 

Biror-bir  siyosiy  partiya  mamlakatni  in=irozdan  olib  chi=ishga  muvaffa=  bila 

olmadi.  Ular  uchun  bir-birlarini  korrupsiyada  ayblash  odatiy  sholga  aylanib  =oldi. 

Bu esa asholi kiz ingida ularning obrisini tikdi. 

Sharbiylar  vujudga  kelgan  vaziyatdan  yana  foydalandilar.  1999-yilning  3-

oktyabrida  ular  shokimiyatni  =ilga  oldilar.  Angliya  bosh  shtabi  boshli\i  general 

P.Musharraf izini prezident deb e`lon =ildi. Pokistonda sharbiy diktatura shukmronligi 

shamon  davom  etmo=da.  Musta=illik  yillarida  Pokiston  va  Shindiston  tara==iyotini 

ta==oslaydigan  bilsak,  ular  irtasida  =ator  jiddiy  far=lar  borligini  kirish  mumkin. 

Masalan, Shindiston parlament respublikasi bilsa, Pokiston prezidentlik respublikasidir, 

Sh. Aziz Bosh vazir lavozimida ishlamo=da. Pokistonda jamiyat shayotini diniy asosda 

=urish bu davlat shududiy yaxlitligiga tashdid solmaydi. Shindistonda esa bu omil uning 

parchalanishiga  sabab  bilishi  mumkin.  Pokistonda  3  marta  sharbiy  tintarish  sodir 

bilgani sholda, Shindistonda biror marta sham bunday shodisa sodir bilgani yi=. 

Ayni  paytda,  shar  ikki  davlat  musta=illik  yillarida  sanoat  potensialini  yarata 

oldi. Shindiston bu borada ancha ilgarlab ketdi sham. Buning misoli ilaro=, 

U 

1980-

yilda  izining  sun`iy  er  yildoshini  uchirishga  muvaffa=  bildi.  Shar  ikki  davlat  sham 

yadro  =urolini  sinovdan  itkazishga  erishdi.  Bu  shodisa  Osiyoda  tinchlikning 

bar=aror bilishiga xizmat =ilmaydi. 

3. 

Pokiston-Izbekiston 

munosabatlari. 

Izbekiston 

musta=illikka 

erishgandan keyin Ya=in Shar= mamlakatlari orasida birinchilardan bilib Pokiston 

bosh vaziri Navoz Sharif 1992-yil 27—28-iyun kunlari Izbekistonga tashrif buyurdi. 

Tashrif  cho\ida  ikki  mamlakat  irtasida  davlatlararo  munosabatlar  va  sham`korlik 

ti\risida  shartnoma,  shukumatlar  irtasida  madaniyat,  so\li=ni  sa=lash,  fan,  texnika, 

kadrlar tayyorlash,  sport va ommaviy  axborot  soshasida  shamkorlik  =ilish  ti\risida 

bitimlar imzolandi. 

1992-yil  avgustida  Izbekiston  Prezidenti  I.A.Karimov  Pokistonga  javob 

tashrifi  bilan  bordi.  U  erdagi  uchrashuvlar,  sushbatlar,  muzokaralar  natijasida  ikki 

mamlakat  irtasida  4-ta  mushim  bitim  imzolandi.  Banklar  ti\risida,  investitsiyalarni 

 

57

shimoya  =ilish,  elektrlashtirish,  irrigatsiya  va  melioratsiya,  telekommunikatsiya 

soshasida  shamkorlik  =ilish  sha=idagi  bitimlar  itgan  yillar  davomida  iz  samarasini 

berdi,  Pokistonning  «Tabani  korporeyshn»,  «Lashor»,  «Pia»,  «Merkuriy»,  «Metro 

garmen tes” va bosh=a firmalari Izbekistonda faoliyat kirsatmo=da. 1994-yilda tovar 

ayirboshlash 4.3 mln. dollarga etdi. 

Urdushunos olim A. Ibroshimov Lashor shashrida izbek tili kurslarini tashkil 

etdi.  Izbekistoning  pilla,  shoyi  sanoatlari,  shisha  va  billurlari,  engilsanoat  uchun 

raashina  va  uskunalari  Pokistonda  scvib  xarid  =ilinsa,  pokistonliklarning  tayyor 

kiyimlari,  charm  kamzullari,  shakar va kakaosi  Izbekistonliklarga  manzur  bilmo=da, 

2004-yilda  ikki  mamlakat  irtasida tovar  ayirboshlash  8,4  mil.  dollarlik  tashkil  etdi. 

43  mln, dollarlik paxta  Firdn bandargoshlari or=ali chetga chi=mo=da. Pokiston esa 

uchinchi davlat or=ali paxta sotib olmo=da. 

2005-yil  martida  Pokiston  Prezidenti  P.Musharrafning  Izbekistonga  tashrifi  cho\ida 

bu  masalalar  mushokama  =ilindi,  Pokiston  sarmoyalari  bilan  Izbekistonda  42  ta 

korxona  faoliyat  kirsatmo=da.  2004-yilda  ular  19,5  mlrd.  simlik  mashsulot  ishlab 

chi=ardilar.  Tashrif  cho\ida  shamkorlikni  yanada  mustashkamlash  ti\risida  =ishma 

bayonot, 2005—2009-yilgacha bilgan davrga miljallangan madaniy alo=alar dasturi va 

xal=aro  terrorizmiga  =arshi  kurash  soshasidagi  shamkorlik  ti\risida  bitimlar 

imzolandi. 

 

 

58

Mavzu: XX-asrning 50-90 yillari Afg`oniston 

Reja:  

1. Urushdan keyingi axvol. Afg`oniston Respublikasining tashkil etilishi. 

2. Aprel tuntarishi va uning oqibatlari.  

3. Fuqarolar urushining davom etishi. Tolibonlarning xokimiyatni egallashi. 

4. Uzbekistonning Afg`oniston muommasiga munosabati 

 

Àdabietlar: 

1. Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash-davr talabi. -T., 1996 y. 5-tom 

2. Strani mira. Entsiklopedicheskiy slovar`. (Sost. Bogdanovich i dr.). -M., 1999. 

3.  Kreder  A.A.  Noveyshaya  istoriya.  XX-vek.  -M.,  izd.  G`Tsentr  gumanitarnogo 

obrazovaniyaG`, 1997.  

4. Xidoyatov G.A., Gulamov X.G. Vsemirnaya istoriya. Noveyshiy period Evropa 

i  SShA  posle  vtoroy  mirovoy  voyni  (1945-1995  gg.)  Ucheb.  pos.  dlya  studentov 

RUz. -T., 1999. 

5.  Xidoyatov  G.A.  Vsemirnaya  istoriya.  Noveyshiy  period.  Chast`-II.  (1945-1999 

gg.).  Ucheb.  dlya  uchashixsya  XI-klassov  srednix  shkol,  akadem.  kolledjey  i 

litseev. -T., G`SharkG` 2000. 

6.  Noveyshaya  istoriya  stran  Azii  i  Afriki  XX-vek.  (1945-2000  gg.),  chast`-2,3. 

Pod. red. A.Rodrigesa. -M., izd. G`VladosG`, 2001. 

7. Istoriya stran Azii i Afriki v noveyshee vremya. 2-chast` (1945-1977). Pod red. 

M.F.Yur`eva.  -M., G`NaukaG`, 1979. 

8. Noveyshaya istoriya stran zarubejnoy Azii i Afriki. -L., G`NaukaG`, 1983. 

9. Rozaliev Yu. Novaya i noveyshaya istoriya stran Azii i Afriki. -M. G`NaukaG`, 

1987.  

10. M.Lafasof, S.Juraev. Jaxon tarixi. T. 2005. 

 

1.  Urushdan  keyingi  axvol.  Afg`oniston  konstitutsiyaviy-monarxiya  davlati 

edi.  Davlat  boshlig`i  qirol  xisoblangan.Urushdan  keyingi  yillarda  xam 

M.Zokirshox  (a`9qq-yilda  taxtga  utirgan)  qirol  edi.  Uning  xukmronligi  davrida 

mamlakat  ichki  xaetida  jiddiy  ijtimoiy-iqtisodiy  uzgarishlar  yuz  bermadi. 

Mamlakat  xaetida  urta  asrchilik  munosabatlari  xukmronligicha  qolaverdi.  Urush 

yillarida  ichki  siyosiy  xaet  keskinlashdi.  a`9n`u`-yilda  kabinet  almashuvi  bulib, 

xukumatga  qirolning  tog`asi  Shox  Maxmud  boshchilik  qilaboshladi.  Tashqi 

siesatda  dastlab  AQSh  bilan  yaqinlashish  boshlandi.  Ammo  AQSh  janubdagi 

irrigatsiya  inshootlarini  vaqtida  (a`9n`9  y.)  tugallamay  qushimcha  mablag`  talab 

qildi. Afg`onistonni noqulay vaziyatda q9,o` mln  dollarlik asoratli zayom olishga 

majbur  qildi.  Shu  sababli  kup  utmay  bu  siesat  uzgara  boshladi.  Buning  ustiga 

AQSh  va  Buyuk  Britaniya  betaraf  Afg`onistonni  xarbiy-siesiy  ittifoqlarga  jalb 

etishga  urinishlari,  ikkinchi  tomondan  esa,  afgon-pokiston  munosabatlaridagi 

keskinlikning vujudga kelishi axvolning chigallashuviga sabab buldi. 

Ma`lumki,  Pokistonning  Afg`oniston  bilan  chegara  xududlarida  pushtun 

xalqi  yashaydi.  Buyuk  Britaniya  bu  xududlarni  xam    Pokiston  xududiga  qushib 

yuborgan  edi.  Afg`oniston  pushtunlarga  (Afg`oniston  axolisining  katta  qismini 

pushtunlar tashkil etadi) taqdirini uzi belgilashi tarafdori edi. 

 

59

a`9o`o`-yilda  Pokiston  Afg`oniston  tovarlarining  Pokiston  xududi  orqali 

utkazilishini taqiqlab quydi. Bunday sharoitda SSSR uz xududi Afg`oniston tashqi 

savdosida  tranzit  vazifasini  utashi  mumkinligini  ma`lum  qildi.  a`9o`o`-yilda  bu 

masala  xususida  sovet-afgon  bitimi  imzolandi.  M.Zokirshoxning  n`0-yillik 

xukmronligi  davrida  mamlakat  taraqqiyoti  uta  sekin  rivojlandi.  Mamlakatda  atigi 

q00  ta  katta-kichik  sanoat  korxonosi  qurildi,  xolos.  (Uning  a`n`0  tasi  SSSR 

yordami  bilan  qurilgan)  Buning  oqibatida  mamlakat  qoloqligicha,  axoli  turmush 

darajasi esa pastligicha qola berdi.  

Afg`oniston  Respublikasining  tashkil  etilishi.  Mamlakatda  Afg`onistonni 

zamon  ruxiga  monand  davlatga  aylantirishni  istovchi  davlat  arboblari  xam  yuq 

emas  edi.  Bu  arboblarning  biri-  qirolning  qarindoshi  Muxammad  Dovud  edi 

(a`90h-a`9wh yy.). U a`9o`q-yildan a`9u`q-yilgacha Bosh vazir lavozimida ishladi. 

Dovud  iqtisodning  davlat  yuli  bilan  boshqarilishi,  mamlakat  ichki  xaetini 

erkinlashtirish tarafdori edi. a`9o`u`-yilda xukumat o` yillik reja qabul qildi. Unda 

asosiy  e`tibor  sanoat,  transport,  qishloq  xujaligiga  qaratildi.  a`9o`9-yilda 

ayollarning chodra yopinib yurishi bekor qilindi. 

         Dovud  xukumati  boshlagan  uzgarishlar  isloxatga  qarshi  kuchlarning  qattiq 

qarshiligiga  duch  keldi.  Bu  kuchlar  mamlakat  xayotida  chuqur  uzgarishlarga 

tayyor  bulmagan  axoli  katta  qismiga  tayanar  edi.  Natijada,  Dovud  a`9u`q-yilda 

iste`fo  berishga  majbur  buldi.  Dovud  xukumatidan  keyingi  xukumatlar  xam 

(Muxammad  Yusuf  a`9u`q-a`9u`w  yy.,  Nur  Axmad  Etimodi  a`9u`w-a`9wa`  yy., 

M.Shafik  a`9wg`-a`9wq  yy.)  mamlakat  ijtimoiy-iqtisodiy  xaetida  biror  jiddiy 

uzgarish  qila  olmadilar.  Aksincha,  iqtisodiy  qiyinchilik  kuchaydi.  Mamlakatda 

kuchaygan  ijtimoiy-iqtisodiy  muammolar  oxir-oqibatda  xukmron  doyralarda 

bulinish  yuz  berishiga  olib  keldi.  Shunday  sharoitda,  a`9wq-yilning  a`w-iyulida 

xarbiylar  davlat  tuntarishi  utkazdilar.  Xokimiyat  Afg`oniston  markaziy  qumitasi 

quliga utdi. Uning tarkibi, xarbiylardan tashqariU` fuqaro arboblaridan xam iborat 

edi.  Ularga  sobiq  bosh  vazir  Dovud  raxbarlik  qildi.  Markaziy  qumita  Dovudni 

davlat  boshlig`i    va  bosh  vazir  etib  tayinladi.  Shu  tariqa  monarxiya  quladi. 

Afg`oniston Respublika deb e`lon qilindi. 

Tuntarish  ruy  bergan  vaqtda  Zokirshox  chet  el  (Italiya)  safarida  edi.  U 

avgust oyida uzining  taxtdan voz  kechganligini  e`lon  qildi.  Dovud  o`  yil  davlatni 

boshqardi. Biroq u mamlakat xayotida tub uzgarishlar qila olmadi. Uning siyosati 

eski  tartib  manfaatlariga  tula  javob  beradigan  qatlamlar  –  ruxoniylar  ,  katta  er 

egalari,  davlat  amaldorlarining    qattiq  qarshiligiga  duch  keldi.  Ikkinchidan  esa, 

Dovud mamlakatda uz rejimini urnatishga intildi. 

        Chunonchi, u a`9u`n`-yilgi Konstitutsiyani bekor qildi. Parlamentni tarqatti va 

yakka partiyaviy tizimni joriy etdi. Bu rasmiy partiyaga uning uzi raxbarlik qildi. 

a`9wu`-a`9wh-yillarda xukumat mavjud tartibga qarshi kuchlarni qatog`on qilishni 

kuchaytirdi.  Terror  va  qatag`ondan  mamlakat  xarbiylari  orasida  xam  ta`sirga  ega 

bulgan  Afg`oniston  xalq-demokratik  partiyasi  xam  chetda  qolmadi  (AXDP 

a`9u`o`-yilda tuzilgan edi). 

Dovud  rejimi  diniy-ekstremistik  kuchlar  bilan  yaqinlashdi.  Rejim  bu 

kuchlardan  uz  raqiblariga  qarshi  kurashda  foydalandi.  Bu  yul  Dovud  rejimiga 

qarshi  ikki  gurux  muxolifatini  vujudga  keltirdi.  Ularning  biri  diniy  muxolifat, 

 

60

ikkinchisi  xarbiy  muxolifat  buldi.  Xarbiy  muxolifat  AXDP  bilan  yaqin  aloqani 

urnatishga erishdi. 

2. Aprel tuntarishi va uning oqibatlari. Armiya qismlari a`9wh-yilning g`w-

aprelida  AXDP  raxbarligida  davlat  tuntarishi  utkazdilar.  Tuntarishni  polkovnik 

Abdulqodir  boshqardi.  Xokimiyat  Inqilobiy  Kengash  quliga  utdi.  Bu  Kengashga 

AXDP  raxbari  N.M.Taraqqiy  raxbarlik  qildi.  B.Karmal  unga  urinbosar  buldi. 

Dovud  uldirildi.  a`9ww-yilgi  Konstitutsiya  bekor  qilinib,  a`9wh-yil  q0-aprelda 

mamlakat  Afg`oniston  Demokratik  Respublikasi  deb  e`lon  qilindi.  Taraqqiy  uz 

mavqeyni mustaxkamlash maqsadida SSSR bilan munosabatni yaxshilay boshladi.  

Yangi  xukumat  Afg`onistondagi  real xayotni xisobga olmay  isloxotlar  utkazishga 

kirishdi.  Bu  isloxotlar  SSSRda  utkazilgan  andozasiga  utish  edi.  Shuning  uchun 

xam  Afg`oniston  xalqi  bu  isloxotlarni  qabul  qilmadi.  Ruxoniylar  xukumat 

siyosatini  islom  asoslaridan  qaytish,  deb  baxoladi.  Ular  axolini  sovetparast 

xukumatga  qarshi  kurashga  chakirdi.  Millionlab  xalq  Pokiston  va  Eron  xududiga 

qochib  utdi.  Xukumatga  qarshi  kuchlar  ittifoqi  vujudga  keldi.  AXDPda  birlik 

bulmadi.  a`9wh-yil  a`w-avgustda  B.  Karmal,  Abdulqodir  va  boshqalar  fitnada 

ayblanib  qamokka  olindi.  Bu  omil  mamlakatda  fuqarolar  urushi  boshlanishini 

muqarrar qilib quydi. Bu e`lon qilinmagan urushni g`arb rag`batlantirdi. 

Buning  usitiga  AXDP  ichida  xokimiyat  uchun  kurash  boshlandi.  Shunday 

sharoitda,  a`9w9-yil  sentabr  oyida  Taraqqiy  uldirildi.  Xokimiyatni  uning 

urinbosari,  suiqasd  tashkilotchisi  X.Amin  egalladi.  Mamlakatda  terror  va 

zuravonlik avj oldi. Aprel inqilobi shu bilan barxam topti. Bu davrga kelib qurolli 

muxolifat kurashni kuchaytirdi. Ular Amin xukumatini kiyin axvolga solib quydi. 

Xukumat  qushinlari  nazorati  ixtiyoriga  faqat  Qobul  va  yana  bir  necha  shaxar 

qoldi,xolos. Shunday sharoitda Afg`onistonning uz strategik maksadlari doirasidan 

chiqib ketishini istamagan SSSR avantyuraga qul urdi. 

a`9w9–yili  g`o`  dekabrda  SSSR  ning  quli  bilan  Amin  xukumati  ag`darildi. 

SSSR  ga  sodiq  bulgan  va  Pragadagi  elchilik  vazifasidan  Afg`onistonga  kelgan 

V.Karmal  prezidentlik  lavozimiga  utkazildi.  g`h–dekabrda  SSSR  uz  xarbiy 

qismlarini  Afg`onistonga  kiritdi.    Tez  orada  bu  qushinlar  soni   ho`    ming kishiga 

etdi.Jaxon  jamoatchiligi  SSSRning  bu  xarakatini  qattiq  qoraladi.  Ayni  paytda 

sovet–amerika  munosabatlari  yanada  keskinlashdi.a`9hg`  –  yildan  Jenevada  bu 

masalada  BMT  komissiyasi  ishladi.  Asosan  Pokiston  xududida  joylashgan 

muxolifatchi kuchlar    AKSh ning  zamonaviy  qurollari  bilan  qurollantirildi.  SSSR 

qushinlari Afg`onistonda  a`0  yil  turdi. Xarbiy operatsiyalarda qatnashdi. Biroq u 

ximoya qilgan rejim xech nimaga erisha olmadi.  

Chunki  Afg`oniston  xukumati  sovet  nusxasidagi  jamiyatni  qurmokchi 

bulgan  edi.  Afg`onistonda  bunday  jamiyatni  qurishning  esa  iloji  yuq  edi. 

Ikkinchidan, Afg`on xalqi kuz ungida yangi xukumat ateistik davlat armiyasini uz 

davlati  xududiga  kiritib  katta  gunoxga  botgan  edi.  Bunday  xukumatni  qullashga 

esa  undan  da  katta  gunox  bular  edi.  Shu  tariqa  SSSR  Afg`onistonda  xarbiy 

muvaffaqiyatsizlikga  uchradi.  Buni  yaxshi  anglab  etgan  M.S.Gorbachev  SSSR 

armiyasini Afg`onistondan olib chiqib ketishga qaror qildi va a`9h9-yilning fevral 

oyida bu vazifa amalda bajarildi. a`o` mingdan ortiq sovet jangchilari xalok buldi.  

 

61

3.  Fuqarolar  urushining  davom  etishi.  Poytaxt  Qabul  shaxrida  AXDP 

raxbarlardan biri a`9hu`-yil B.Karmal urniga kelgan Najibullo xokimiyatni saqlab 

turdi.  Ayni  paytda  muxolifat  kuchlar  xam  uz  xukumatini  tuzdilar.  Sibxatullo 

Mujadaddiy mamlakat prezidenti etib tayinlandi.  

Muxolifat  kuchlar  a`99g`-yilda  Najibullo  xukumatini  ag`darishga  muvaffaq 

buldilar.  Najibullo  BMT  ning  Afg`onistondagi  vakolatxonasida  boshpana  topti. 

Shu tariqa SSSR ning Afg`onistondagi tayanchi quladi. Jaxon jamoatchiligi a`0 yil 

davom  etgan  va  mamlakatni  vayronaga  aylantirgan  millionlab  kishilar  boshiga 

cheksiz  kulfatlar  solgan  urush  shu  bilan  tugadi  deb  umid  qilgan  edi.  Muxolifat 

kuchlar  Afg`onistonda  yashovchi  turli  etnik  (Pushtunlar,  tojiklar,  uzbeklar  va 

boshqalar) xamda diniy guruxlarning vakillari edilar. 

Najibullo  ag`darilgach,  Qobul  shaxrini  birinchi  bulib  general  Axmad  Shox 

Ma`sud  boshchiligidagi  tojiklarning    qurolli  kuchlari  egalladi.  Shu  etnik  gurux 

vakili  Burxoniddin  Rabboniy  esa  prezidentlik  lavozimini  egalladi.  Tojiklarning 

xokimiyatni  egallaganiga  pushtunlar  lideri  Xikmatiyor  toqat  qila  olmadi.  Boshqa 

etnik guruxlar esa uzlari egallab kelayotgan xududda mustaxkamlanib ola boshladi. 

Shu  tariqa  fuqarolar  urushi  yangi  bir  sharoitda  davom  etdi.  Buning  oqibatida 

minglab  tinch  axoli  xalok  buldi.  B.Rabboniy  mamlakatning  kelgusi  taqdirini  xal 

etishi lozim bulgan ta`sis majlisini chaqirishni istamadi. Bosh vazir Xikmatiyor esa 

norozilik belgisi sifatida iste`fo berdi. Qurolli kurash yanada avj oldi. Mamlakatda 

siesiy vaziyat borgan sari og`irlashdi.  

Tolibonlarning xokimiyatni egallashi. Mana shunday sharoitda  Afg`oniston 

siesiy  xaetida  xech  kutilmagan  yangi  siesiy  kuch-tolibonlar  (Allox  uquvchilari) 

paydo  buldi.  Ular  a`99n`-yilning  noyabr  oyida  kurash  maydoniga  chiqdilar.  Ular 

Afg`onistonda jamiyat xayotini sof islom asosida qayta qurish uchun kurashga bel 

bog`lagan  diniy-siesiy  gurux  vakillaridir.  Ularning  katta  qismini  fuqarolar  urushi 

davrida etib qolgan bolalar tashkil etadi. Sovet armiyasi Afg`onistonga kiritilgach, 

ular Pokiston xududida boshpona topgan edilar. Urush davrida Pokistonga qochib 

utgan o` mln afg`on qochoqlar farzantlarining xam ma`lum qismi tolibon guruxiga 

jalb etilgan. Tollibonlar Pokiston xarbiy mashq maktablarida puxta tayyorgarlikdan 

utganlar.  Zamonaviy  qurollarning  deyarli  barchasi  bilan  mukammal  muomala 

qilishga urgatilgan. Tolibonlar raxnomasi diniy fanat (vaxxoviy) Mulla Umar edi. 

U ismoiliylik va vaxxobiylik vakili edi. Tolibonlar Pokiston va  Saudiya Arabistoni 

tomonidan  qullab-quvvatlandi.  Xalqaro  terrorist  Usama  Ben  Laden  bilan 

mustaxkam aloqa bog`latildi. Tuqtovsiz qonli urushdan charchagan axolining katta 

qismi  ularni  qullab-quvvatladi.  Tolibon  qurolli  kuchlari  a`99o`-yilning  yanvar 

oyida  xujumga  utdilar.  Tolibonlarga  qarshi  kuchlar  urtasidagi  uzaro 

kelishmovchiliklar ularga qul keldi. a`99u`-yilning oktyabr oyida tolibonlar Qabul 

shaxrini egalladi. Dunyoviy maktablar yopildi. Ayollar parranji yopishga, erkaklar 

soqol  quyishga  majbur  etildi,  qarshilik  kursatganlar  ayovsiz  jazolandi.  a`99w-

yilning  iyunida  ular  muxolifat  kuchlarini  (asosan  tojik  Axmad  Shox  Ma`sud  va 

uzbek  Abdurashid  Dustum  xarbiy  kuchlarini)  tor-mor  etish  yulida urushni davom 

ettirdi.   

Mamlakat  xududining    90  O`  i  tolibonlar  nazoratiga  utdi.  Tolibonlarga 

qarshi  kuchlar  mamlakat  shimoliga  siqib  kuyildi.  Ular  endi  birlashishga  majbur 

 

62

buldilar. Shu tariqa Shimoliy Alyans deb atalgan ittifoq vujudga keldi. 

4.  Uzbekistonning  Afg`oniston  muommasiga  munosabati.  Tuxtovsiz 

fuqarolar urushi Afg`onistonni narkotik moddalar etishtirish va xalqaro terrorchilik 

buyicha  jaxonning  asosiy  markaziga  aylantirib  quydi.  Ayni  paytda  Afg`oniston 

muammosi Urta Osie davlatlarida siesiy barqarorlikni xavf ostiga quydi. Terrorizm 

qanchalik  evuz  kuchga  aylanganligini  g`00a`-yilning  a`a`-sentabrida  AQSh  da 

amalga oshirilgan vaxshiyona voqealar yana bir bor tasdiqladi. 

Uzbekiston  xukumati  mustaqillikning  dastlabki  yillaridan-oq  jaxon 

jamoatchiligi  e`tiborini  Afg`onistondagi  fuqarolar  urushini  tuxtatish  muammosiga 

qaratib  keldi.  Prezident  I.Karimov  a`99q-yildayoq  BMT  minbaridan  turib,  bu 

muammoni xal etishning  dastlabki qadami sifatida ayrim davlatlarning muxolifat 

tomonlarga  qurol-yoroq  etkazib  berishini  taqiqlash  xaqida  qaror  qabul  qilishga, 

muxolifat  tomonlarni  esa  Afg`oniston  muammosini  tinch  yul  bilan  echishga 

chaqirdi.  

Shu  maqsadda  tolibon  xukumati  xamda  Shimoliy  Alyans  vakillarini 

muzokaralar  stoliga  utkazishga  xarakat  qildi.  Bunday  uchrashuvni  Toshkentda 

utkazishni taklif etdi va nixoyat, a`99h-yili Toshkentda G`u`+g`G` deb shartli nom 

bilan ataluvchi davlatlar (Eron, Pokiston, Turkmaniston, Uzbekiston, Qirg`iziston, 

Tojikiston,  shuningdek  AQSh  va  Rossiya)  vakillarining  uchrashuvini  utkazishga 

muvaffaq  buldilar.  Unda  tolibon  va  Shimoliy  Alyans  vakillari  xam  qatnashdi. 

Uchrashuv  sungida  G`Toshkent  DeklaratsiyasiG`  deb  nomlangan  xujjat  qabul 

qilindi.  Uzok  yillardan  beri  davom  etayotgan  Afg`onistonda  tinchlik  urnatish 

muammosini  bir  uchrashuv  bilan  xal  etib  bulmasdi.  Shunday  bulsada  Toshkent 

uchrashuvi  utkazilishining  uzi  jaxon  xam  jamiyati  e`tiborini  yana  bir  bor  bu 

muammoga qaratishda uziga xos axamiyatga ega buldi.  

Ayni  paytda,  I.Karimov  xalqaro  terrorizmga  qarshi  kurash  jaxon 

jamoatchiligining  asosiy  vazifalaridan  biri  ekanligini  qayta-qayta  ta`kidlamokda. 

a`999-yilning  a`h-a`9-noyabr  kunlari    Istambul  shaxrida  bulib  utgan  Evropa 

Xavfsizlik  va  Xamkorlik  Tashkilotining  yigilishida  xalqaro  terrorizmga  qarshi 

kurash  vazifasini  yana  bir  bor  kutardi.  I.  Karimov  yigilishda  suzlagan  nutqida  

xalqaro terrorizmga qarshi kurash uchun BMT doyrasida xalqaro markaz tuzishni 

taklif etdi. Terrorizmga qarshi kurash xalqaro markazi mazmuniga yana da aniqlik 

kiritib,  bu  xaqida,  jumladan,  kuydagilarni  ta`kidladiU`  G`xalqaro  terrorizmga 

qarshi  kurash  markazini  tashkil  etish  masalasini  keskin  quyishni  maksadga 

muvofik deb xisoblaymiz. Markazning asosiy vazifasi terrorizm kurinishlari bilan 

gana emas, eng avvalo, xalqaro terrorizmni mablag` bilan ta`minlayotgan, qullab-

quvvatlayotgan,  qurol-yoroq  bilan  ta`minlab,  joylarga  junatayotgan  manbalarga 

qarshi  kurash  buyicha  qabul  qilingan  qarorlarning  suzsiz  bajarilishi  buyicha 

faoliyatlarni muvofiqlashtirishdan iborat bulishi lozimG`.  

Afsuski I.Karimov takliflariga uz vaqtida quloq solinmadi. Oqibatda xalqaro 

terrorizm  g`00a`-yil  a`a`-sentyarda  AQShda  vaxshiyona  jinoyat  sodir  etdi.  AQSh 

dagi  fojiyadan  keyingina  buyuk  davlatlar  xarakatga  tushib  qoldilar.  AQSh 

xukumati  Afg`oniston  xududiga  joylashib  olgan  xalqaro  terrorchilarni  yuqotish 

xamda  tayyorlovchi  markazlarni  yuq  qilishga  qaratilgan  xarbiy  operatsiyalar 

utkazish xaqida qaror qabul qildi. Ayni paytda xalqaro terrorizmga qarshi kurashda 

 

63

xalqaro xamjamiyat yordamiga umid bog`lashni bildirdi.  

Uzbekiston xam xalqaro terrorizmga qarshi kurashda qatnashuvchi davlatlar 

bilan xamkorlik qilishga tayyor ekanligini bildirdi. Shundan sung AQSh mudofaa 

vaziri  Ramsfeld  g`00a`-yilning  oktyabrida  Uzbekistonga  tashrif  buyirdi. 

Uzbekiston  AQSh  yuk  samolyotlari  xamda  vertolyotlari  uchun  bitta  xarbiy 

aerodrom  ajratishi  xaqida  kelishuvga  erishdi.  Bu  samolyotlar  faqat  gumanitar 

xamda  qidiruv-qutqaruv  ishlaridagina  qatnashishi  qat`iy  belgilandi.  Shuningdek 

Uzbekiston  xukumati  Uzbekiston  xududidan  Afg`onistonga  xavodan  yoki  erdan 

xujum uyushtirilishiga yul quymasligini ochik-oydin ma`lum qildi. 

AQSh  xukumati  g`00a`-yil  h-noyabr  kuni  Afg`onistondagi  terrorga 

tayyorlovchi  markazlarni  yuqotishga  qaratilgan  xarbiy  operatsiyalarni  amalga 

oshirishga  kirishdi.  Bu  operatsiyalar  xalqaro  koalitsiya  yordamida  muvaffaqiyatli 

nixoyasiga  etkazildi.  Mamlakatni  X.  Karzay  boshchiligida  vaqtli  xukumat 

boshqardi va g`00n`-yili 9-oktyabrda u Prezident qilib saylandi. 

Bugungi  kunda  Afg`onistonda  nisbatan  tinch  bunyotkorlik  ishlari  olib 

borilmoqda.  Lekin  axvol  murakkabligicha  qolmoqda.  Xalqaro  xamjamiyat  bu 

borada Afg`onistonga zarur erdam bermoqda. Tug`ri, g`0 yillik fuqarolar urushidan 

sung Afg`oniston iqtisodiyotini qayta tiklash, mustaxkamlash, siesiy barqarorlikni 

qaror toptirish ishi ason kechmaydi. 

 

64