Ajiniyaz nomidagi nukus davlat pedogogika instituti turkiy tillar fakulteti o’zbek tili va adabiyoti 1-,,A’’guruh talabasi xayitbayeva umidaning “Psixologiya fanining maqsad va vazifalari” mavzusida yozgan mustaqil ishi

T a f a k k u r . Idrok va tasaw urlarim izda aks etadigan narsa tafakkurda taqqoslanadi, tahlil qilinadi va um um iylashtiriladi. T afakkur - voqelikning um um iylashtirilgan bevosita va eng to 'liq ham da eng aniq intihosidir. Tafakkur jarayonlaridagi fikrlar — m uhokam a va tushunchalar tushuniladi va vujudga keladi. O dam fikrlash faoliyati tufayli voqelikni idrok va tasavvurlaridagiga qaraganda aniqroq, to'Iaroq va chuqurroq bilib oladi. N u t q . Tafakkur nutqqa cham barchas bog'liq. Fikrlarim iz — n u tq yordam i bilan shakllanadi va ifodalanadi. K ishilar nutq vositasida aloqa qilar ekanlar, fikrlarini bir-birlari bilan o'rtoqlashadilar; odam ning hissiyoti va intilishlari ham nutqda o 'z ifodasini topadi. N u tq - kishilarning til vositasi bilan aloqa qilish usulidir. D i q q a t. Y uqorida ko'rsatilgan psixik jarayonlarning ham m asi odam da diqqat m avjud bo'lgandagina yuzaga chiqadi. D iqqat — ongim izwww.ziyouz.com kutubxonasi ning o ‘zim iz idrok etayotgan, ta sa w u r qilayotgan, fikr yuritilayotgan va aytayotgan narsam izga qaratish, bir nuqtaga to 'p lash dem akdir. D iqqat o ‘ziga xos alohida bilish jarayoni em as, balki bilish jarayonlarning faol borishi va sifatli boMishi u c h u n zarurdir, xolos.
O dam ning psixik hayoti organizm harakatlarida o 'z ifodasini topadi, shu harakatlar yig'indisi esa xulq-atvor deb ataladi. Psixika bir b utun yaxlit b ir narsadir. Psixikaning bu birligi va yaxlitligiga sabab a w alo shuki, bosh m iya faoliyati bir butun va yaxlitdir. Psixik hayotning ham m a tom onlari: aql, his va iroda shaxsning faoliyatida nam oyon bo'ladi. Shaxs olam ni biladi, shaxs turli hislarni dildan kechiradi va shu shaxs ish-harakat qiladi. Psixik faoliyatning barcha ayrim turlari yagona ong funksiyasi — shaxsning funksiyasidir. Psixologlarning ko‘pchiligi psixik funksiyalar term iining o`rniga psixik jarayonlar terminini ishlatadi.
A m m o psixik funksiyalar term inidan foydalangan m a ’qulroq. Funksiya tushunchasining m azm uni kengroq. Bu tushuncha psixik jarayonni ham , psixik holatni ham , faollikni ham , ish-harakatini ham o 'z ichiga oladi. Funksiya qanday bo'lm asin yaxlit bir narsaning qismi em as, balki nam oyon bo'lishi, am al qilishi dem akdir. Shuning uchun sezgi, idrok, xotira, xayol, tafakkur, nutq, diqqat, hislar, iroda — psixika qism lari em as, o 'z a ro yonm a-yon ro'y beruvchi jarayonlar em as, balki bir butun ongning funksiyalari — bir butun shaxsning funksiyalaridir
Boshqa fanlarni o'rganish kabi, psixologiyani o'rganishning ham , avvalo, bilish, m a ’lum ot olish uch u n aham iyati bor. Biz psixologiyani o'rganib, voqelikning g'oyat katta va sifat jih atd an o'ziga xos sohasi — psixik hayot sohasi haqida bilim olam iz. Psixika qanday kelib chiqqan,hayvonot dunyosida psixik hayot shakllari qanday taraqqiy etgan, odam psixikasi tarixan qanday rivojlangan, har bir odam tug'ilish paytidan tortib uning ongi qaysi shart-sharoitlarga qarab taraqqiy etadi, xarakter qanday vujudga keladi, odam ning qobiliyatlari qanday shakllanadi — psixologning ilmiy tadqiqotlari ana shu savollarim izga javob beradi. Odam tevarak-atrofdagi dunyoni qanday idrok etadi, u qanday esida qoldiradi, qanday esga tushiradi va fikr yuritadi, u qanday hislarni ko'nglidan kechiradi, odam tevarak-atrofdagi dunyoni o 'z ehtiyojlariga m oslashtirib, yangi m oddiy va m a ’naviy boyliklarni vujudga keltirib, qanday ish ko'radi, psixologiyani o'rganish bilan ana shu m asalalarni bilib olamiz.
Psixologiyani o'rganish odam ni psixika haqidagi va psixik hayotning xilm a-xil hodisalari haqidagi bilim lar bilan boyitibgina qolm ay, shu bilan birga odam aqlini ham o'stirishga yordam beradi. O dam aqlini o'stirish, jum ladan, yangi bilim lar va ko'nikm alarni tezroq egallash, yangi nazariy va am aliy vazifalarni to 'g 'ri hal qilish qobiliyatini takom illashtirishda, o 'z fikrlarini nutqda to 'g 'ri ifodalay bilish va boshqalarning nutqini to 'g 'ri tu sh u n a bilishda ham o 'z ifodasini topadi. A lbatta, har bir fan bilan shug'ullanish odam ni kam olga yetkazadi. A m m o psixologiya bu sohada alohida o 'rin tutadi. O dam psixologiyani o 'rg an ar ekan, aw alo o 'z aqlidrokini, uning jarayonlarini bilib oladi, unga d iq q a t-e ’tib o r beradi, aqlning faoliyatini kuchaytiradigan shart-sharoitni bilib oladi va shu bilan o 'z aql-idrokining ko'proq o'sishiga yordam beradi.
Psixik hayot hodisalari haqidagi ilmiy bilimlami egallash shaxs dunyoqarashining shakllanishida katta ahamiyatga egadir. Psixologiyani bilish, psixikani chinakamiga ilmiy asosda tushunish kishilar ongidagi har xil diniy taassub va xurofotlarga qarshi kurashda juda kuchli qurol bo‘lib xizmat qiladi. Odam psixologiyani o‘rganar ekan, o'zidagi psixik hayotni va boshqa kishilar psixikasini bila oladigan bo‘lib qoladi. Bu bilim esa boshqa kishilarni va o‘zini yaxshiroq tushunishga imkon beradi. Psixologiyaning bilish, ma’lumot olish ahamiyati shulardan iboratdir. Shu bilan birga psixologiya (jumladan, psixologiya metodlari) kishilar amaliy faoliyatining har xil turlarida — ta’lim-tarbiya, ishlab chiqarish, mehnat, tibbiyot, sud-huquqshunoslik, harbiy-mudofaa, san'at va boshqa sohalarda ham katta ahamiyatga egadir.
Psixologiya sud ishida ham m uhim rol o'ynaydi. Sud xodim i ayblanuvchining ruhiy holatini, guvohlarning so 'ro q d a aytgan gaplarini psixologik jih atid an tahlil qila bilishi kerak. K ishilar biron ayb, jinoyat qilganlarida nim a niyat bilan shunday qilganliklarini sud xodim i fahm lay bilishi kerak. A ybdorlarning individual xususiyatlarini ham bilib olishga to ‘g ‘ri keladi. B ularning ham m asida ustalik bilan ish k o ‘rm oq uchun odam ning psixikasini bilish, psixologiyani o ‘iganish kerak. Psixologiyaning san ’atdagi aham iyatini ham ko'rsatib o ’tm oq kerak. H ar bir san’atkor (artist, m usiqachi, rassom va shunga o ‘xshashlar) kishilarga — tom oshabinlarga, tinglovchilarga o ‘z ijodi bilan ta ’sir ko'rsatishni maqsad qilib q o ‘yadi. Buning uchun esa odam ning qanday idrok qilishini, qanday fikrlashini va qanday his qilishini bilm oq kerak. S an’at arbobi obraz yaratish ustida ishlaydi, shu obrazning biror badiiy vosita bilan gavdalantiradi. Buning uchun san ’atkor obrazni qanday elem entlardan qay tariqa yaratilishini bilishi kerak. U ijodiy faoliyat psixologiyasini bilishi shart.
Psixologiyani bilish kundalik turm ush uchun ham foydali. H ar kim doim o boshqa kishilar o'rtasida boMadi, m uayyan m unosabatlar — tanishbilishlik, o sh n a-d o ‘stlik va boshqa shu kabilar tufayli boshqa kishilar bilan aloqa qiladi. H ar birim izga boshqa kishilarning xarakter, havas, kayfiyatlarini bilib olishga, kishilarning bir-birini ajratishga va ularga ta ’sir ko‘rsatishga to ‘g ‘ri keladi. Bu yerda shuni aytish kerakki, odam zod faoliyatining turli sohalarida psixologik bilim larning am alda qoMlanish psixik hayot hodisalari, uni qonuniyatlari haqidagi bilim larini kengaytirish, chuqurlashtirish va oydinlashtirish uchun ham ko‘p m aterial beradi va shu bilan psixologiyaning nazariy sohalarini boyitadi. Psixologiyaning ilm iy bilish va am aliy ah am iy ati sh u n d a n ham k o ’rinadiki, psixologiyaning tarixiy taraqqiyotida unda bir qancha maxsus tarmoq lar ajralib chiqdi. Psixologiyaning bu tarm oqlari hozirgi vaqtda mustaqil faniar darajasiga ko ‘tarildi.