Акрам исмоилов

 

---

56 
5.6. Меҳнат самарадорлиги 
Ҳар бир инсон меҳнатни мажбур бўлиб эмас, балки ўз ихтиёри 
билан бажариши лозим. Шундагина меҳнат унумли самара беради. Лекин 
ҳар ким ҳамиша ўз ихтиёри билан самарали меҳнат қилавермайди. Унинг 
учун инсонда энг аввало шундай меҳнат қилишга даъват этувчи туйғу 
уйғотилиши керак. Бундай туйғу турли рағбатлантириш йўллари билан 
амалга оширилади. 
Рағбатлантириш асосан икки йўналишда яъни моддий ва 
маънавий рағбатлантириш орқали олиб борилади. Меҳнат қилувчининг 
моддий ва маънавий эҳтиёжини қондириш учун, ҳис-туйғуларни уйғотиш 
йўли меҳнат мотивизацияси тушунчаси билан тушунилади. Шу боисдан 
меҳнат мотивациясининг иккита тури алоҳида аҳамият касб этишини 
таъкидлаш жоиз. Бунга қуйидагилар киради: биринчидан, ҳис-туйғу 
уйғотувчи тадбирлар мажмуаси, иккинчиси эса, ақл-идрок билан 
қилинадиган ишлардир. 
Кишиларнинг самарали меҳнат қилиши учун иккаласи ҳам муҳим 
аҳамиятга эга. Баъзи тадбирлар борки ақл-идрок билан қилиниб 
кишиларда яхши меҳнат қилиш учун кучли ҳис-туйғу уйғотади. 
Масалан, миллатпарвар, фидоий, жонкуяр инсон учун яхши 
меҳнат қилиш ҳис-туйғусини уйғотишга Ўзбекистоннинг мустақилликка 
эришганлиги жуда катта омил бўлиб хизмат қилади. Ёки ишхонасининг 
равнақи учун аҳил бўлган меҳнат жамоанинг бир тан, бир жон бўлиб 
кечаю кундуз уни юксалтириш учун қилинган ишлари каби ҳамма-
ҳаммасида инсонлардаги ақл-идрок, хис-туйғу ҳамоҳангдир. 
Ходимнинг меҳнат қилиши учун бир қанча мотивлар қаторида 
меҳнатга ҳақ тўлаш жараёни қуйидагича бўлиши мумкин: 
• меҳнат ҳақи шакли ва тизимлари, мукофотлар, қўшимча 
тўловлар, устамалар, рағбатлантириш тарзидаги тўловлар жамоа 
шартномаларида белгиланиши; 
• бюджет ҳисобидан молиявий жиҳатдан таъминланадиган 
муассасалар ва ташкилотларнинг ходимлари меҳнатига ҳақ тўлаш 
шартларининг энг кам даражаси қонун ҳужжатларида белгилаб 
қўйилиши; 
• табиий-иқлим ва турмуш шароитлари ноқулай бўлган жойларда 
меҳнат ҳақига минтақа коэффициентлари ва устамалар белгиланиши; 
• меҳнатга ҳақ тўлаш кафолатлари: 
• иш берувчи ўзининг молиявий ҳолатидан қатъи назар, ходимга 
бажарган иши учун ҳақни белгиланган меҳнат ҳақи шартларида 
кўрсатилган муддатларда тўлаши; 

---

57 
• муайян давр учун белгиланган меҳнат меъёри ва меҳнат 
вазифаларини тўлиқ бажарган ходимнинг ойлик меҳнат ҳақи қонун 
ҳужжатлари билан белгилаб қўйилган энг кам меҳнат ҳақи миқдоридан оз 
бўлмаслиги лозим; 
• меҳнат ҳақининг энг кам миқдорига қўшимча тўловлар, 
устамалар, рағбатлантириш тарзидаги тўловлар, меъёрий иш вақтидан 
четга чиққан ҳолда бажарилган ишлар учун амалга оширилиш; 
• бир неча касбда (лавозимда) ва ўриндошлик асосида ишлаганлик 
учун; 
• хизмат кўрсатиш доираси кенгайганлиги, бажариладиган ишлар 
ҳажми ортганлиги, ўзининг асосий иши билан бир қаторда ишда вақтинча 
бўлмаган ходимларнинг вазифаларини бажарганлик учун, шунингдек 
ўриндошлик асосида иш бажарилганда (ходим ўзининг асосий ишини 
бажаришидан ташқари асосий ишидан бўш вақтида меҳнат шартномаси 
асосида бошқа ҳак тўланадиган ишни бажарганда), ходимларнинг меҳнат 
ҳақи миқдори меҳнат шартномасининг тарафлари ўртасида келишувга 
биноан амалга оширилиши; 
• ҳақ тўланадиган кун дам олиш куни ёки байрам кунига тўғри 
келиб қолса, меҳнат ҳақи шу кун арафасида тўланиши.