Al-faqih abu lays as-samarqandiy tanbehul–G‘ofiliyn

www.ziyouz.com kutubxonasi 
281
qora dog‘ bo‘ladigan, uni faqat olov o‘chiradigan tilanchilikdan yaxshi emasmi?” 
 
Hakimlarning ba’zilari shunday deydilar: “Oqil kishi  besh narsasi bo‘lmagan shaharga 
tushmaydi: qat’iyatli sulton, odil qozi, muqim bozor, oqar daryo, mohir tabib”. 
Hakimlarning biridan: “Kasblarning yaxshisi nima?” deb so‘rashdi. U kishi shunday deb 
javob qildi: “Dunyo kasblarining yaxshisi ehtiyojni qondirish uchun haloldan talab 
qilingani, uning bilan ibodat hozirligi ko‘rilgani va ortiqchasi qiyomat kuniga zaxira qilib 
qo‘yilgani. Oxirat kasblarining yaxshisi esa, amal qilinadigan ilmni tarqatish, solih 
amallar qilish va yaxshi odatni joriy etish”. Keyin: “Kasblarning yomoni nima?” deb 
so‘rashdi. “Dunyo kasblarining yomoni haromdan mol to‘plash va uni gunoh ishlarga 
sarflash hamda Parvardigoriga itoat qilmaydigan kishiga ergashish. Oxirat kasblarining 
yomoni esa, hasad qilib, haqni inkor etish, qasddan ma’siyat qilish va adovatli yoki 
zulmkor yomon odatni joriy etish”, deb javob qildi. 
 
_____________________ 
Kasb qilish fazilati bobi hadislari 
 
696-hadis. Zaif. Abu Na’im, Bayhaqiy rivoyat qilgan. 
697-hadis. Hasan. Ahmad, Bayhaqiy rivoyat qilgan. 
698-hadis. Isnodi noma’lum. 
699-hadis. Sahih. Muslim rivoyat qilgan. 
700-hadis. Sahih. Muslim va Ahmad rivoyat qilgan. 
701-hadis. Bazzor rivoyat qilgan va roviylarini ishonchli, degan. 
702-hadis. Mursal. 
703-hadis. Tabaroniy rivoyat qilgan. Xaysamiy roviylarini sahih, degan. 
704-hadis. Zaif. Tabaroniy rivoyat qilgan. 
705-hadis. Isnodi zaif. Tabaroniy rivoyat qilgan. 
706-hadis. Zaif. Abu Dovud, Ibn Mojja rivoyat qilgan.
 
 
 
OLTMISH IKKINCHI BOB 
KASB OFATI VA HAROMDAN HAZAR QILISH 
 
707. Faqih Abu Lays Samarqandiy Qatodaning (r.a.) bunday deganlarini rivoyat 
qiladilar: “Bizlarga Payg‘ambar  (s.a.v.): “Agar  xohlasanglar, qasam ichamanki, 
savdogar fojirdir”, deb aytdilar». 
 
708. Yana Qatodadan rivoyat qilinadi. Payg‘ambar (s.a.v.) aytdilar: “Kunduzni qasam 
ichib o‘tkazib, kechasi uni hisob-kitob qiladigan savdogardan ajablanaman”. 
Ahli ilmlarning aytishlaricha, din va dunyo to‘rt narsa bilan qoyim bo‘ladi: olimlar, 
amirlar, askarlar va kasb egalari. 
Faqih aytadilar: “Bu gapni bir zohid tafsir qilgan. Amirlar xalqning tartibini saqlashadi. 
Olimlar payg‘ambarlarning merosxo‘rlari. Ular xalqqa oxiratni anglatib turishadi va 
odamlar ularga ergashadi. Qurolli askarlar – Allohning askarlari. Ular musulmonlarning 
tinchligini saqlash uchun kerak. Ammo cho‘pon bo‘riga aylansa, podani kim boqadi, kim 
saqlaydi?! Olimlar ilmni tashlab, dunyo bilan shug‘ullanib ketishsa, xalq kimga 
ergashadi?! Askarlar yuqori mansabga intilsa va tama’ uchun chiqsa, xalqni dushmandan 
qanday himoya qiladi?! Kasb egalari xiyonat qilsalar, odamlar ulardan qanday omonlik 
topishadi?!” 
Hakimlardan biri dedi: “Agar savdogarda uch xislat bo‘lmasa, ikki dunyoda kambag‘al 
bo‘lib qoladi: tili uch narsadan – yolg‘ondan, ortiqcha so‘zdan va qasam ichishdan 
saqlanmasa, qalbi uch narsadan – ko‘z bo‘yamachilikdan, xiyonat qilishdan va hasaddan 
pok bo‘lmasa, o‘zida uch narsani – juma va jamoat namozlarini, ilm uchun vaqt 
ajratishni va Alloh taolo roziligini har narsadan ustun qo‘ymasa”.  

Tanbehul g’ofilin. Al-Faqih Abu Lays as-Samarqandiy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
282
 
Ali ibn Abu Tolib (r.a.) aytadilar: “Savdogar din ilmida faqih  bo‘lmasa, riboga botibdi, 
riboga botibdi, riboga botibdi”.  
Umar ibn Xattob (r.a.) dedilar: “Kim dinda faqih bo‘lmasa, bozorlarimizda savdo 
qilmasin”. 
Sufyoni Savriy (r.a.) aytadilar: “Bozor ahlining kiyimlariga aldanmanglar. U kiyimlarning 
ichida bo‘rilari bordir”. 
Yana Sufyoni Savriy aytadilar: “Boylarning qo‘shnisi, bozorlarning qorisi va amirlarning 
olimi bo‘lishdan saqlaninglar”. 
 
Muhammad ibn Abu Shamol bozorga kirib aytar edilar: “Ey bozor ahllari, bozorlaringiz 
kasod, sotishlaringiz fasod, qo‘shnilaringiz hasad qiluvchi va joylaringiz do‘zax (bo‘lib 
qolmasin)”. 
Ibn Abbos (r.a.) aytdilarki: “Halol kasb qilish tog‘ni toqqa ko‘chirishdan og‘irdir”.  
Yunus ibn Ubayd (r.a.) dedilar: “Bugungi kunda infoq qilinayotgan dirhamlarning 
pokizasi juda kam, bajarilayotgan amallarning islomiyi tansiq, sunnatga amal qiluvchi 
olimlar juda oz. Dunyo kamchilliklari ichida bulardan-da ozini bilmayman. Ular 
ko‘paymaydilar, ko‘paysa ham, ozgina ko‘payadi. Agar halol dirham topganimizda, 
dardlarimizni davolagan bo‘lardik”. 
 
709. Maoz ibn Jabal (r.a.) aytadilar: “Har bir banda qiyomat kuni Alloh taologa ro‘baro‘ 
qilinadi va qadami uzilmasdan to‘rt narsa – jasadini nimaga urintirgani, umrini nima 
bilan o‘tkazgani, ilmiga qanday amal qilgani va mol-dunyosini qaerdan topib, qaerga 
sarflagani haqida so‘raladi”. 
 
Hakimlardan biri aytadi: “Munofiq kishi dunyoni hirs bilan oladi, shubha qilib, (zakotni) 
man’ etadi, riyo bilan sadaqa beradi. Uzoqni ko‘zlovchi mo‘min dunyoni qo‘rqinch bilan 
oladi, shukr qilib saqlaydi, Alloh taolo uchun  xolis sarflaydi». 
 
Yahyo ibn Maoz (r.a.) aytadilar: “Toat Allohning xazinasida saqlab qo‘yilgandir. Uning 
kaliti duo. Kalitning tishlari halol luqma. 
 
Ibn Shabrama deydilar: “Ajabo, shunday kishilar borki, kasallikdan qo‘rqib, haloldan 
tiyiladi. Nima uchun do‘zaxdan qo‘rqib, haromdan saqlanmaydi”?! 
 
710. Jobir (r.a.) Payg‘ambarimizdan (s.a.v.) rivoyat qiladilar: “Ey odamlar, hech biringiz 
rizqingizni mukammal olmaguningizcha o‘lmaysiz. Rizqda shoshilmanglar, Allohdan 
qo‘rqinglar, chiroyli talab etinglar. Sizlarga nima halol qilingan bo‘lsa, uni olinglar va 
Alloh harom etgan narsani tashlanglar”. 
 
Hakim  aytadilar: “Odamlar kasb-korlariga qarab, besh toifadir. Birinchi toifa rizqni 
kasbdan deb biladi. Ular kofirlardir. Ikkinchisi Allohdan va kasbdan deb biladi. Ular 
mushrikdir. Uchinchi toifa unga rizq beriladimi yoki yo‘qmi, bilmaydi. Ular munofiqlardir. 
To‘rtinchi toifa rizqni Allohdan biladi. Ammo kasbi tufayli gunoh qiladi va uning haqqini 
ado etmaydi. Ular fosiqlardir. Beshinchi toifa rizqni Allohdan deb bilib, kasbni sabab 
ko‘radi, haqqini ado etadi va Allohga osiylik qilmaydi. Ular ixlosli mo‘minlardir”. 
 
711. Zayd ibn Arqamdan (r.a.) rivoyat qilinadi. U kishi aytadilar: “Abu  Bakr Siddiqning 
(r.a.) bir xizmatkorlari bo‘lib, u topgan pulidan har kuni taom keltirardi. Abu Bakr Siddiq 

Tanbehul g’ofilin. Al-Faqih Abu Lays as-Samarqandiy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
283
(r.a.) uni qaerdan topganini so‘rab bilmagunlaricha yemas edilar. Bir kuni xizmatkor bir 
joydan ovqat olib keldi. U zot odatlariga qarshi taomni surishtirmasdan turib, bir luqma 
oldilar. G‘ulom: “Har kuni mendan so‘rar edingiz, bu safar so‘ramadingiz”, dedi. Abu 
Bakr (r.a.) shunda aytdilar: “Sening holingga voy. Meni ochlik chalg‘itdi.  Endi xabar 
ber-chi, bu taomni qaerdan keltirding?”Xizmatkor: “Men johiliyat davrida bir necha  
kishilarni dam solib davolagan edim. Ular menga ish haqimni berishni va’da qilgan 
edilar. Bugun ularning uylariga borib, o‘sha va’dalarini eslatdim. Ular mana shu taomni 
berishdi”, dedi. Abu Bakr (r.a.) shu zahoti qo‘llaridagi taomni tashladilar va qayt qila 
boshladilar. Qiynalib bo‘lsa-da, o‘sha yutganlari birgina luqmani chiqarib tashlashga 
harakat qildilar. Ammo unga erisha olmadilar. Hatto ko‘karib, qorayib ketdilar. So‘ngra 
harakat qilib, yana qodir bo‘lmadilar.  Shu yerda ahvolni ko‘rib turgan kishilar: “Ustidan 
bir kosa suv iching”, deyishdi. So‘ng u kishiga bir idishda suv olib kelishdi. Abu Bakr 
Siddiq (r.a.) suvni ichib, keyin qayt qildilar. Yeganlarining barchasini chiqarib 
tashlamagunlaricha to‘xtamadilar. Odamlar: “Bir luqma uchun shuncha azobmi?” 
deyishdi. Shunda u zot (r.a.) aytdilar: “Payg‘ambarning (s.a.v.): “Alloh taolo harom 
narsalar bilan ozuqlangan har bir jasadni jannatdan mahrum qiladi”, deb aytganlarini 
eshitganman”, dedilar”. 
 
Faqih aytadilar: “Kim kasbini yaxshi qilishni istasa, beshta narsani o‘zida saqlasin: kasbi 
tufayli Allohning farzini orqaga surmaslik va kamaytirmaslik, kasbi tufayli Allohning 
bironta maxluqiga ozor bermaslik, kasbi bilan oilasining iffatini saqlashni niyat qilish va 
uni mol-dunyo jam qilishga, ko‘paytirishga vosita etmaslik, nafsini kasbi sababidan juda 
qiynab yubormaslik, rizqini kasbidan emas, balki Allohdan bilib, kasbini sabab ko‘rish”.  
 
712. Payg‘ambarimizning (s.a.v.) shunday deganlari rivoyat qilingan: “Kim mol-dunyoni 
gunoh yo‘llar bilan topsa, so‘ngra undan sadaqa qilsa yo u bilan qarindoshchilikni 
bog‘lasa yoki Alloh yo‘lida ishlatsa, qilganlarining hammasi jamlanib, do‘zaxga 
tashlanadi”. 
 
Imron ibn Husayndan (r.a.) rivoyat qilinadi. U kishi aytadilar: “Alloh taolo ribo, 
poraxo‘rlik, xiyonat, g‘ulul yoki o‘g‘irlik orqasidan haj qilgan kishining haj va umrasini, 
jihodini, sadaqasini, qul ozod qilishini va nafaqasini qabul qilmaydi”. Keyin: “Besh narsa 
besh narsa bilandir”, deb qo‘ydilar. 
 
713. Ibn Mas’ud (r.a.) rivoyat qiladilar. Payg‘ambar (s.a.v.): “Agar banda haloldan kasb 
qilib, undan sadaqa va infoq qilsa, ajr va barakotga erishadi. Ammo haromdan mol 
topib, bu ishlarni (sadaqa, infoq) qilsa yoki uni (topganini) ortidagilarga qoldirsa, unga 
faqatgina do‘zax olovi ziyoda bo‘ladi. Albatta, Alloh taolo yomonlikni yomonlik bilan 
emas, yaxshilik bilan o‘chiradi”. 
 
714. Hasan Basriydan (Alloh rahmat qilsin) rivoyat qilinadi. Payg‘ambar (s.a.v.) 
aytadilar: “Albatta, haqiqiy mol narsalarni tashib keltirib sotganning molidir. 
Tijoratchilaringizning yomoni oralaringizda muqim turib, (ya’ni, safar qilmay) sizlar bilan 
talashib-tortishadiganlaridir”. 
 
715. Payg‘ambar (s.a.v.) yaxshi kasb to‘g‘risida so‘ralganlarida shunday deganlar: 
“Kishining o‘z qo‘li bilan qilgan mehnati va har bir mabrur savdo», ya’ni, shubha va 
xiyonat bo‘lmagan savdo. 
 

Tanbehul g’ofilin. Al-Faqih Abu Lays as-Samarqandiy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
284
716. Qatoda (Alloh u zotdan rozi bo‘lsin): “Aytishlaricha, rostgo‘y tijoratchi qiyomat 
kunida arshning soyasi ostida bo‘ladi”, dedilar. 
 
________________ 
Kasb qilish va haromdan hazar etish bobi hadislari 
 
707-hadis. Isnodi zaif. 
708-hadis. Juda zaif. Uqayliy rivoyat qilgan. 
709-hadis. Boshqasiga ko‘ra, sahih. “As-sahih”ga qarang. 
710-hadis. Shohidlariga ko‘ra, sahih. Ibn Moja rivoyat qilgan. 
711-hadis. Juda zaif. Bayhaqiy rivoyat qilgan. 
712-hadis. Boshqasiga ko‘ra, hasan. Abu Dovud rivoyat qilgan. 
713-hadis. Hasan. Hokim, Bayhaqiy rivoyat qilgan. 
714-hadis. Zaif. 
715-hadis. Sahih. Ahmad, Hokim rivoyat qilgan. “Sahihul-jame’”ga qarang. 
716-hadis. Mavzu’ marfu’. Asbahoniy “At-tarhibu vat-tahib”da keltirgan.
 
 
 
OLTMISH UCHINCHI BOB 
TAOM BERISh VA HUSNI XULQ FAZILATI 
 
717. Faqih Abu Lays Samarqandiy (r.a.) aytadilar: “Bizga Muhammad ibn Abdulvahhob 
ibn Muhammad Ahmad ibn Alidan, u kishi Abu Sobitdan, Abu Sobit Abu Bakr ibn 
Amrdan, u Jarirdan, Jarir A’mashdan, u zot Atiyya Avfiydan Jobir ibn Abdullohning (Alloh 
otabola ikkovidan ham rozi bo‘lsin) shunday deganlarini rivoyat qiladi: “Ey Atiyya, 
mening vasiyatimni yoding da tut. Menimcha, sen bilan boshqa hamsuhbat bo‘lmasak 
kerak. Muhammad (s.a.v.) oilasini va sahobalarini yaxshi ko‘r, Muhammadning (s.a.v.) 
oilasini yaxshi ko‘rganlarni ham yaxshi ko‘r. Garchi gunoh va xatolar qilgan bo‘lsalar 
ham. Muhammad (s.a.v.) oilasini yomon ko‘rganlarni yomon ko‘r, garchi kunduzlari 
ro‘za tutib, kechalarida namozga qoim bo‘lsalar ham. Ochlarga taom ber, salomni yoy, 
odamlar uxlaganda namoz o‘qi. Men Payg‘ambarning (s.a.v.): “Alloh taolo Ibrohimni 
(alayhissalom) ochlarga ovqat berganlari, salomni oshkora etganlari, odamlar uxlaganda 
namoz o‘qiganlari uchun o‘ziga do‘st qilib oldi”, deganlarini eshitganman”. 
 
718. Faqih (rahmatullohi alayh) G‘ayron ibn Harisning shunday deganlarini rivoyat 
qiladilar: “Bir kishi Ibn Abbosning (r.a.) oldilariga kelib: “Anavi muhojirlar va ansorlar 
bizlarda hech bir amal yo‘q, deb aytishyapti, dedi. Ibn Abbos (r.a.): “Yo‘q, agar namoz 
o‘qisang, zakot bersang, ro‘za tutsang, Allohning uyini xaj qilsang, mehmon kutsang, 
jannatga kirasan”, dedilar. 
 
Abu Shurayh Xuzo’iy aytadilar: “Payg‘ambarning (s.a.v.): “Kim Allohga va oxirat kuniga 
iymon keltirsa, mehmonini ikrom qilsin, uning joiz bo‘lgani bir kun, ziyofati uch kundir. 
Undan keyingilari sadaqadir”, deb aytganlarini eshitganman”. 
 
Ato (rahmatullohi alayh) rivoyat qiladilar: “Ibrohim (alayhissalom) ovqatlanishni 
xohlasalar va ovqatlanishga sherik topmasalar, bir-ikki mil yurib, birga ovqatlanish 
uchun sherik izlab kelardilar”. 
 
Ikrima ( r.a.) aytadilar: “Ibrohimni (alayhissalom) mehmonlarning otasi, deb atashardi. 
U kishining uylarida to‘rt eshik bor edi, qaysi eshikdan biror kishi kelarkan, deb qarab 
o‘tirardilar”. 
 
Ali ibn Abu Tolib (r.a.) deydilar: “Bir-ikki so’ bug‘doydan taom tayyorlab, birodarimni 
chaqirishim men uchun bozorlaringizga chiqib, qul ozod qilishimdan mahbubroqdir”. 

Tanbehul g’ofilin. Al-Faqih Abu Lays as-Samarqandiy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
285
 
Abdulloh ibn Umar (ikkovlaridan ham Alloh rozi bo‘lsin) biron ovqat tayyorlatsalar, 
ko‘chadan hay’atli kishi o‘tsa, chaqirmasdilar, miskin o‘tsa, chaqirar edilar va: “Ovqatga 
ishtahasi yo‘q kishini chaqirib, ovqatga muhtoj bandani tark qilasizlarmi?” derdilar. 
 
719. Payg‘ambarimizdan (s.a.v.): “Odamlarni ko‘proq jannatga kiritadigan  narsa nima?” 
deb so‘rashdi. U zot: “Allohdan qo‘rqish va yaxshi xulq”, dedilar. So‘ng do‘zaxga 
odamlarni ko‘proq kirgizadigan narsa haqida savol berishdi. “Ikki bo‘sh (qo‘yilgan) narsa 
– og‘iz va farj hamda yomon xulq”, deb javob qildilar. 
 
Oyisha onamiz (r.a.) aytadilar: “Yaxshi xulq, yaxshi qo‘shnichilik va qarindoshlar bilan 
bog‘lanib turish yurtlarni obod etadi, umrlarni ziyoda qiladi, garchi qavm fojir bo‘lsa ham 
 
720. Ibn Umar (r.a.) aytadilar: “Men Nabiy (s.a.v.) masjidlarida Abu Bakr, Umar, 
Usmon, Ali, Abdurahmon, Ibn Mas’ud, Maoz, Huzayfa, Abu Said Xudriylar (Alloh 
hammalaridan rozi bo‘lsin) bilan birga o‘tirgan edim. Madinalik bir yigit kelib, 
Payg‘ambarga (s.a.v.) salom berdi. So‘ng o‘tirib: “Mo‘minlarning qaysisi afzal?” deb 
savol qildi. Nabiy (s.a.v.): “Xulqi yaxshirog‘i”, dedilar. Keyin: “Mo‘minlarning qaysisi 
ziyrakroq?” deb so‘radi. “O‘limni ko‘p eslaguvchilar va o‘lim kelmasidan oldin unga 
hozirlik ko‘ruvchilar, ana o‘shalar ziyrakdirlar”, deb javob qildilar Rasuli Akram (s.a.v.). 
Yigit boshqa hech narsa so‘ramadi. So‘ngra Payg‘ambar (s.a.v.) bizlarga yuzlanib 
aytdilar: “Ey muhojirlar va ansorlar jamoasi, beshta xislat borki, men ularni sodir 
etishlaringizdan Allohdan panoh tilayman: qaysi qavmda fohisha ish oshkoralik 
darajasigacha borsa, oralarida bo‘lmagan vabo kasalligi va ochlik yoyiladi, tarozi va 
o‘lchovdan urib qolsalar, qahatchilik bilan jazolanadilar va ularga zolim podsho sultonlik 
qiladi, mollarining zakotini bermasalar, osmonning yomg‘iridan mahrum qilinadilar, agar 
hayvonlar bo‘lmasa edi, ularga yomg‘ir yog‘masdi, Alloh va Uning rasuliga bergan 
ahdlarini buzsalar, Alloh taolo dushmanlarini ulardan ustun qilib qo‘yadi, agar imomlari 
Allohning kitobi bilan hukm qilishni tark etsalar, oralarida ixtilof paydo qiladi”. 
 
721. Abu Hurayra (r.a.) Payg‘ambarimizdan (s.a.v.) rivoyat qiladilar. U zot aytadilarki: 
“Sizlar odamlarni mol -dunyoingiz bilan yig‘a olmaysizlar. Balki yaxshi xulq va ochiq yuz 
bilan (atrofingizga) to‘play olasizlar”. 
 
722. Abdurahmon ibn Jubayr otasidan, otasi Navos ibn Sam’on Ansoriydan (r.a.) rivoyat 
qiladi. U kishi aytadilar: “Payg‘ambardan (s.a.v.) yaxshilik va yomonlik to‘g‘risida 
so‘radim. “Yaxshilik – go‘zal xulqdir. Gunoh –ko‘nglingda paydo bo‘lib, uni odamlarga 
oshkor qilishni yomon ko‘rgan narsangdir”, deb javob qildilar”. 
 
723. Abu Hurayra (r.a.) Payg‘ambarimizning (s.a.v.) shunday deganlarini rivoyat 
qiladilar: “Kishining saxovati – uning dini, muruvvati – aqli, nasl-nasabi – xulqidir 
 
724. Abu Sa’laba  Xoshaniy Nabiydan (s.a.v.) rivoyat qiladilar: “Menga sizlarning 
sevimlirog‘ingiz va oxiratda menga eng yaqin turadiganingiz xulqi go‘zal 
bo‘lganlaringizdir. Menga yoqimsizingiz va oxiratda mendan uzoq turadiganingiz xulqi 
yomonlaringizdir”. 
 
Ibn Abbos (r.a.) aytadilar: “Yaxshi xulq  quyosh qorni eritganidek, xatolarni eritadi, 
yomon xulq ham asalni sirka buzganidek, amalni buzadi. 

Tanbehul g’ofilin. Al-Faqih Abu Lays as-Samarqandiy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
286
 
725. Maoz ibn Jabal (Alloh u zotdan rozi bo‘lsin): “Menga Rasulullohning (s.a.v.) oxirgi 
vasiyatlari oyog‘imni otning uzangisiga qo‘yayotganimda aytgan gaplaridir”, deb ushbu 
hadisni rivoyat qildilar: “Odamlar bilan (muomalada) xulqingni chiroyli qil, ey Maoz ibn 
Jabal”. 
 
726. Jobir ibn Abdullohdan (r.a.) rivoyat qilinadi. Nabiy (s.a.v.) aytadilar: “Yaxshi xulq 
kishining burnidagi Allohning rahmatidan bo‘lgan jilovdir. Jilov esa, farishtaning qo‘lida, 
uni yaxshilikka yetaklaydi, yaxshilik o‘z navbatida jannatga boshlaydi. yomon xulq esa, 
Allohning azobidan bo‘lgan jilovdir. Jilov shaytonning qo‘lida. Shayton uni yomonlikka 
boshlaydi, yomonlik do‘zaxga qarab tortadi”.  
 
727. Jobir ibn Abdulloh (r.a.) rivoyat qiladilar. Nabiy (s.a.v.) aytdilarki: “Albatta, bu 
dinni nafsim uchun qabul qildim. U ikki narsa bilan to‘g‘ri bo‘ladi: saxiylik va yaxshi xulq. 
Dinni u ikki sifat bilan qodir bo‘lganingizcha mukarram qilinglar”. 
Aytiladiki, agar kishi mehmon chaqirsa, uy egasiga ham, mehmonga ham uchtadan 
narsa vojib bo‘ladi. Uy egasiga vojib bo‘ladigani quyidagilar: mehmonni toqati 
yetmaydigan narsaga taklif qilmaslik va mehmondorchilikni sunnatdan oshirib 
yubormaslik, mehmonga faqat haloldan taom qo‘yish, mehmonga namoz vaqtlarini 
eslatib turish. Mehmon uchun vojib narsalar: ko‘rsatilgan joyga o‘tirish, keltirilgan 
taomga rozi bo‘lish, chiqayotganda uy ahlining barakoti uchun duo qilish. 
 
728. Payg‘ambar (s.a.v.) aytadilar: “Kim  molining zakotini ado qilsa, mehmon kutsa va 
musibat vaqtida qavmiga saxovat qilsa, nafsini baxillikdan saqlabdi”. 
 
_______________ 
Taom berish va husni xulq fazilati bobi hadislari 
 
717-hadis. Sanadida zaiflik, uzilish bor. 
718-hadis. Muttafiqun alayh. 
719-hadis. Hasan. Ahmad, Termiziy, Ibn Mojjalar rivoyat qilgan. 
720-hadis. Hasan. Ibn Mojja, Abu Na’im, Hokim rivoyat qilgan. “As-sahiha”ga qarang. 
721-hadis. Juda zaif. Abu Ya’lo, Bazzor, Abu Na’im, Hokim, Asbahoniy rivoyat qilgan. 
722-hadis. Sahih. Muslim, Termiziy, Ahmad rivoyat qilgan. 
723-hadis. Zaif. Ahmad, Ibn Hibbon, Hokim, Bayhaqiy, Qazoiy rivoyat qilgan. 
724-hadis. Sahih. Ahmad, Bayhaqiy rivoyat qilgan. “As-sahiha”ga qarang. 
725-hadis. Sahih. Molik, Bayhaqiy rivoyat qilgan. 
726-hadis. Bayhaqiy rivoyat qilgan. 
727-hadis. Zaif. Tabaroniy rivoyat qligna. 
728-hadis. Abu Ya’lo, Tabaroniy rivoyat qilgan.
 
 
 
OLTMISH TO‘RTINCHI BOB 
ALLOHGA TAVAKKUL 
 
Faqih Abu Lays Samarqandiy: “Solim ibn Jo’ddan rivoyat qiladilar. Iso ibn Maryam 
aytdilar: “Ertangi kunni o‘ylab, taomni yashirmanglar. Chunki ertangi kun rizqi bilan 
keladi. Chumoliga kim rizq  berayotganini qaranglar, agar chumolining qorni kichkina 
desanglar, qushlarga qaranglar, qushlarning qorinlariga e’tiroz bildirsanglar, 
hayvonlarning kattaligi va semizligiga qaranglar”. 
 
Abu Majlaz rivoyat qiladilar. Umar (r.a.) aytdilar: “Qaysi holatda – yaxshi ko‘rgan 
narsamdami, yomon ko‘rgan narsamdami tong ottirganimga parvo qilmayman. Chunki 

Tanbehul g’ofilin. Al-Faqih Abu Lays as-Samarqandiy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
287
yaxshilik yomon ko‘rgan narsamdami yoki yaxshi ko‘rgan narsamdami, qaysisida ekanini 
bilmayman”. 
 
729. Matlab ibn Xontabdan rivoyat qilinadi. Payg‘ambar (s.a.v.) aytdilar: “Alloh taolo 
buyurgan narsalarning hammasini sizlarga buyurdim, birontasini tark qilmadim, Alloh 
qaytargan narsalarni ham qoldirmay aytdim. Ogoh bo‘linglar, Jabroil har bir jon o‘ziga 
yozilgan narsalarni olmasdan turib o‘lmasligini qalbimga soldi. Kimda mana shu 
(yozilgan)lardan biron narsa kechiksa, uni chiroyli talab qilsin. Chunki sizlar Alloh 
huzuridagi narsaga uning mislicha bo‘lgan toat bilan erisholmaysizlar”. 
 
730. Ibn Abbosdan (r.a.) rivoyat qilinadi. Payg‘ambar (s.a.v.) aytdilar: “Kimni 
odamlarning kuchlisi bo‘lish xursand qilsa, Allohga tavakkal qilsin. Kimni odamlar ichida 
taqvodor bo‘lish xursand qilsa, Allohdan taqvo qilsin. Kimni odamlarning boyrog‘i bo‘lish 
xursand qilsa, Allohning huzuridagi narsaga bo‘lgan ishonchi qo‘lidagi narsaga bo‘lgan 
ishonchidan kuchliroq bo‘lsin”. 
 
Dovuddan (alayhissalom) zikr qilinadi. U kishi o‘g‘illari Sulaymonga (alayhissalom) 
aytdilar: “Ey o‘g‘lim, kishining taqvodorligiga uch narsa dalolat qiladi: yetishmagan 
narsasida Allohga chiroyli tavakkal qilish, yetishgan narsasiga chiroyli rozi bo‘lish va 
ketgan narsasiga chiroyli sabr qilish”. 
 
Abu Munti’ Balxiydan zikr qilinadi. U kishi Hotamul Asamga (Alloh ikkovlaridan ham rozi 
bo‘lsin) aytdilar: “Menga sizning sahrodan hech bir zahirasiz, Allohga tavakkal qilib 
o‘tishingiz ma’lum bo‘ldi”. “Yo‘q, zaxira bilan o‘taman, – deb javob qildilar Hotam, – 
mening to‘rtta zaxiram bor”. “Ular qanaqa narsalar?” deb so‘radilar. Aytdilarki: 
“Dunyoning hamma joyini Allohning mamlakati bilaman, maxluqotlarning barchasini 
Allohning boqimondasi bilaman,  barcha sabab va rizqlarni Allohning qudratidan 
bilaman, Allohning qazosini hamma yerda amalga oshuvchi bilaman”. Abu Muti’ aytdilar: 
“Ey Hotam, sizning zaxirangiz qanday yaxshi ekan. Siz bular bilan, dunyo sahrosi nima 
bo‘libdi, oxirat sahrosidan ham o‘tib ketasiz”. 
 
Zikr qilishlaricha, bir kishi Shaqiqning oldlariga kelib: “Menga nasihat qiling”, dedi. 
Shaqiq aytdilar: “Uch narsani saqla: Allohga ibodat qil, U seni sobitqadam qiladi. 
Allohning dushmani bilan urush, Alloh senga yordam beradi. Allohning va’dasini tasdiq 
qil, U va’dani senda ro‘yobga chiqaradi”. 
 
731. Ibn Mas’ud (r.a.) aytadilar: “Agar ilm ahllari ilmlarni saqlab, uni ahliga 
sarflaganlarida, zamondoshlarining hammasi baxtli bo‘lardi. Lekin ular ilmni dunyo 
ahllariga ularning dunyosiga ega bo‘lish uchun sarfladilar va uning (ilmning) ahliga 
beparvo bo‘ldilar. Payg‘ambarimizning (s.a.v.): “Kimning g‘ami bitta (ya’ni, oxirat g‘ami) 
bo‘lsa, Alloh taolo uning dunyoviy ishlariga kifoya bo‘ladi. Kim dunyo ishlarini muhim 
bilib, shug‘ullanib  qolsa, jahannamni qaysi vodiysida halok bo‘lishiga, qaysi vodiysida 
azoblanishiga Alloh taolo parvo qilmaydi”, deganlarini eshitganman”. 
 
 Aytishlaricha, Tavrotda bir narsa yozilgan: “Qo‘lingni harakatlantir, rizqing keng bo‘ladi, 
senga buyurgan narsalarimga itoat qil va seni isloh qiluvchi narsa haqida menga 
o‘rgatma”.  
 
Ali ibn Abu Tolibdan (r.a.) rivoyat qilinadi. U kishi aytdilar: “Islom to‘rtta narsaning 

Tanbehul g’ofilin. Al-Faqih Abu Lays as-Samarqandiy