Ańlatpalí oqíW Ózbekistan respublikasi joqarí HÁm orta arnawlí TÁlim ministrligi

Ańlatpalı oqıwdıń dáslepki qádemleri
Oqıwshılardıń kitap menen baylanısi eki jaǵdayda ámelge asadı : klassta hám úyde. Xar eki jaǵdaydıń muwapıqlıǵı jumıs nátiyjesine kepillik bóle aladı. Zero, klassta o'qilgan waqıtta oqıwshılar usı kórkem teksttiń o'qilish sesler uyǵınlıǵıları menen tanısadı, onıń ańlatpa tárizine itibar bere baslaydı. Usı waqıtta úyde murındıqǵan tekstte oqıwshı názeri onıń túp mánisine, mazmunına qaratıladı.
Klassta o'qilgan waqıtta shıǵarmanıń mazmunı, sesler uyǵınlıǵıları, ruxiyatini túsiniw hám aqıl etıwde oqıtıwshınıń jetekshiligi (kóbinese xo'qmronligi xam) ústin turatuǵın poziciya tutadı. Bunda oqıwshılarǵa sırtqı tásirdiń kúshi sezilib turadı. Oqıtıwshı oqıwshı hám dóretpe avtorı ortasındaǵı dáldalshı bolıp qaladı. Úyde o'qilganda bolsa oqıwshı ózi oqıtıp atırǵan kitap menen jalǵız. yolgiz qaladı. Bunday awlaq jer degi jaqınlıq sebepli kitaptan alınǵan tásirler tikkeley boladı. Bul jerde oqıwshınıń óz jeke baqlaw hám tájiriybeleri qol keledi. Sol sebepli xam hár eki oqıw túrinen uqıp menen paydalanıw ádebiyat oqıtıwshınıń ishdagi tabısı ushın zárúrli faktor bóle aladı.
Álbette, klasstaǵı oqıw yamasa uydagi oqıwdı bir-birine qarsı kúyiw tug'ri bolmaydı. Olar bir-birin toldıradı, tek. Qosıqiy dóretpelerdi, kishi kólemli epik dóretpelerdi klassta oqıw onıń ruhini sezim etiw imkaniyatın beredi. Biraq kolemi irilew dóretpelerdi túsiniw hám aqıl etıwde úyde, ǵárezsiz oqıw processindegine úlken múmkinshilikler payda boladı.
Shıǵarmanı oqılıwında sózlerdi tug'ri, anik aytıw talap etiledi. Bir azǵantay nadurıs aytılıw xam qosıq, xikoya, ulıwma, shıǵarma mazmunın túsiniwge xalaiit beriwi yamasa onıń mazmunına saya salıp qoyıwı múmkin. Akademikalıq Áziz Pulatovich Kayumov uz ómir tájiriybelerinen bir mısaldı keltirediler:
«Úlken tánepis sıyaqlı. Men klassta utirgan edim, bir oqıwshı kirip meni oqıtıwshılar reti kelgendege chakirishayotganini ayttı. Men darxol ornımdan turıp klass esigi tárepke júrdim. Klasstan úlken yulakka chikkach, sondaygina shep tárepdegi birinshi qapıka jetip keldim. Onı sal xayikish menen taqillatib, sung uyań ashqansha xanaǵa kirdim. Bul oqıtıwshılar xanasi bulib, úsh kisi otırǵan edi. Men xanaǵa kirgen zaxotim olarǵa sálem berdim. Olar álik kaygardilar. Olardan biri til hám ádebiyat o'kituvchimiz Xamzaxon Abbosov mexmonlarga meni teńitdilar. Mexmonlardan biri ataqlı jazıwshı G'afur Ǵulom. Men ol kisin tezde teńiedim.
Sonnan keyin G'afur Ǵulom maǵan qandayda bir jańa qosıqımdı oqıp bermekti usınıs etdiler. Men Abbosov domullaniig yonlarida stulda, o'tirib edim. Stulda otırǵan túrde Alisher Navaiyǵa baǵıshlap jazǵan bir shınıǵıw qosıqımdı uqiy basladım. G'afur Ǵulom meni oqılıwından tuxtatdilar hám dediler:
-Qosıqtıń xurmati ushın onı tik turıp oqıw kerek.
Men sal uyat menen ornımdan turdim.
G'afur Ǵulom qosıqtı dıqqat menen tıńladılar. Qosıq o'qilib bulgach, ol kisi meni alqab bir-eki sóz dediler, keyininen bir eskertiw de etdiler:
-Sen «xargiz» dep o'qiding. «Xargiz» degeni hesh qashan degen mánisti ańlatadı. Bul jerde bolsa «har doim», «xar qashan» degen mánis ańǵarıwılmog'i kerek. Sol sebepli bul jerdegi «xargiz» sózin basqa sóz menen almastırgin.
Qosıqta men «xargiz» dep jazǵan edim. Biraq oqılıwında «xargiz» esitilgen. Men anıq aytılıw etpegenman».
Oqıtıwshı tuwrı, shıraylı. maqsetke muvofik kórkem oqıw menen birg'a nadurıs, xuno'q, maqsetke muvofik bolmaǵan oqıwdı oqıwshılardıń kóz ońında «ko'rsatib beriwi» kerek. Onıń ushın bir gapni eki qıylı sesler uyǵınlıǵında oqıp beriw múmkin. Eger oqıwshılar oǵan jetkiliklishe itibar ete almasalar bul oqıwdı tákirarlaw xam zálel etpeydi. Bunday tákirarlaw sebepli oqıwshılar tiykarǵı dikkat-itibarın oqıtıwshı názerde tutqan maqsetke karata aladı. Bunda kuyidagi ayırmalar kózge taslanıwı múmkin:
Bir ǵana fonetikalıq dawısnıw ózgeriwi menen mániste keskin ózgeris júz beriwin mısallar jardeminde kórsetiw múmkin.

Bánt - pand bol-pol

banda -panda bora-para
bir- pir vaza - faza
barlıǵı - pari avtobus - aftobus
bay - poy avg'on — afgon

Forobiyning aytiwina qaraǵanda. «Tálim sóz hám úyretiw menengine boladı, tárbiya bolsa ámeliy jumıs, tájiriybe menen, yaǵnıy sol xalıq, sol millettiń ámeliy ilmiy tájriybelerden ibarat bolǵan jumıs-háreket, kásip - ónerge berilgen bolıwı, úyreniwi bolıp tabıladı. Eger olar jumıs, kásip - ónerge berilgen bolsalar, kásip-ónerge qızıqsalar, sol qızıǵıwshılıq o'larni kásip-ónerge pútkilley qossa, sonday eken, olar kásip - xunarning anıq oshig'i boladılar»1. Forobiy xatto «axloqli adam» degen túsinik sheńberindegi studentlerge «so'zlari anıq bulsin, pikirin hám aytmokchi bolǵan muloxazalarini tuwri hám ayqın ayta alsın»" degen bandni xam kiritedi.

Kórkem oqıw, ayniksa, saqna atqarıwshıları ushın áhmiyetli ózgeshelik esaplanadi. Tiykarınan, saxne dóretiwshilerin ataqlı etken páziyletlerden biri xam, mine sol kórkem oqıwdıń ózi bolıp tabıladı. G'afur Ǵulomdıń ugilxonlaridan biri, G'afur Ǵulom shańaraqında voyaga jetken sharkshunos alım Xusayn Yunusovning xotirlashicha, «Insan ózgesheligi kizik. Bir shıǵarmanı bir neshe ret oqıǵan bolıwıngizga yamasa qandayda bir spektakldı bir neshe ret kórgen bolıwıngizga qaramay, dóretpe qaharmanınıń táǵdiri kisin yig'latmay quymaydı. Tap sol kúni xam sonday boldı. «Otello» spektaklınıń aqırında shep qasımda o'tirtan o'kam Mırza Ullı yig'lab, jambas daǵı direktor kabinetine kirip ketti. Ung tárepimga qarasam, shıǵarmanı awdarma kilgan, xar zatqa gúzek jas to'kavermaydigan G'afur Ǵulom da yig'lab otırıptı.
Uyge barıwǵasha sabrim shıdamay akemge:
- Biz-ku tásirlenip yigladik, siz ózińiz awdarma etken shıǵarmaǵa nege jıladıńız? dedim. Mashina esigin ochayotgan xozirjavob shayır :
- Men Otello ushın yig'laganim joq, Abror o'lib qalsa, Otelloni kim uynaydi, dep jıladım,- dep juwap berdi»'.
Akademikalıq A. Qayumovning eslewlerinshe, Yevgeniy Eduardovich Bertel'sday adam, iri shıǵıstı izertlewshi. Shıǵıs ádebiyatınıń eń kúshli bilgirlerinen biri aratorlıq bapta ajralıp túrmes ekenler. Nátiyjede Qaǵıydaiyga arnalǵan iri bir konfrenciyada «notiq menen tıńlawshılar bir-birinen ajralıp qaladı»'.
Kórkem oqıw to'garagida to'garak basshıları ózleri tańlaǵan dóretpeler ústinde shınıǵıw ótkeriwleri múmkin. To'garaklarda úyreniw ushın fol'klor úlgileri, eski hám zamanagóy dóretpeler, jaxon ádebiyatı úlgileri usınıs etiliwi maqsetke muvofik boladı. Zero, Abdurahmon Jomiy aytqanlariday,:

Dúnyada kitaptan azizrok jer joq,

G'amxona bul zamande jardemkor joq
Kitap menen jeke ózi qalǵan kisige,
Júz roxag yetaru sıra ozor joq.

Kitap menen jeke ózi qalıw baylanıstiń ayriqsha forması bolıp tabıladı. Tiykarınan, insan xar mudam eki tárep baylanısilar procesi ishinde jasaydı. Ol basqalardı esitedi, basqalarǵa óz oy-órislerin jetkiziwge mútajlik sezedi. Uylagan úyin tolıq hám tug'ri ańlatıw kórkem ádebiyatqa baylanıslı til normaları hám kriteryalarına tolıq ámel qılıwdı talap etedi. Bunıń ústine tıńlawshına pikirdi tolıq hám tug'ri jetkiziw ushın onıń ańlatpasında xam anıqlıq bolıwı kerek. Sonday eken.pikirdi, predmet hám hádiyse anik ańlatpalap bere alatuǵın sózlerdi tabıw hám qullash xam tiykarǵı talaplardan biri boladı. Álbette, sózleytuǵın óz pikiriniń tıńlawshına tásir etiwin, ol jaǵdayda tiyisli munasábetler payda bolıwın xam názerde tutadı. Onıń ushın ápiwayı emes. bálki obrazlı. tásirli sózlerdi tawıp qóllaw zárúriyatqa aylanadı.

Bulardıń barlıǵına kórkem oqıwdıń tiykarǵı qaǵıydaları, nizamlıqları menen jaqsı tanıs bolǵannan keyin ǵana júz beredi. Kórkem oqıw shıǵarma ústinde alıp barılǵanında bolsa usı shıǵarma daǵı kórkem álemdi túsiniw ushın da gilt wazıypasın ótew etedi. Ol shıǵarma moxiyatini túsiniwdi aktivlestiredi. Kórkem oqıw oqıwshı jaslardıń kıtapxanlıq, oqıw mádeniyatın, xikoyalashni, kayta gúrriń etip beriwdi yukori dárejege kóteredi.
Kórkem oqıw daǵı tiykarǵı talaplar qatarında tómendegilerdi kórsetiw múmkin:
• Logikalıq talap taqazosiga kóre dawıstı joqarılatish yamasa pasaytiring;
• Sóylew processindegi zárúrli tuxtamlar;
• Bólek ajraitlishi zárúr bolǵan sózlerge pát beriw;
• Gúrrińlew tempi hám basqalar.

Kórkem oqıw avtor kórkem niyetiniń qaytaldan jańalıq ashıw imkaniyatın beredi, avtordıń artistligini, qolaversa, kórkem teksttiń kórkem ónerge tiyisli mánisin tikkeley oyda sawlelendiriw hám xis qılıw imkaniyatın beredi.

Hár qanday sóylew tiyisli oxanglarni talap etedi. Oxang (intonaciya ) siz awızsha sóylew joq. Oqıwshı, kıtapxan tekst mazmunına sińirilgen sesler uyǵınlıǵın ilg'ab alıwı, onı untawı kerek. Tiykarınan xar qanday shıǵarma ózinegine tán bolǵan sóylewiy sesler uyǵınlıǵılar menen jasaydı, sol sebepli ámeldegi boladı, sol sebepli kıtapxan kewilinden jay aladı. Sóz artistleri tásirlilik qurallarına úlken itibar beriwgen. Bul biykarǵa emes. Ayniksa, oxangga olar sóylewiy tásirdiń eń joqarı hám ótkir forması retinde karashgan.
Kórkem oqıw sabaqlarında oqıw texnikasına ayrıqsha itibar beriw kerek boladı. Onıń ushın bolsa ayrıqsha, arnawlı islep shıǵılǵan shınıǵıwlar sisteması zárúr boladı. Bul shınıǵıwlar sisteması :
• nafas alıw ırǵaqına ;
• tovushga;
• diktsiyaga itibar beriwdi uyretedi.
Shıǵarmanıń kórkem oqılıwı xesh kimni bıyparq qaldırmaydi. Álbette, balalardıń jasına múnásip halda dóretpe tańlanıwı bul yuldagi tabıstıń birinshi qádemi boladı. Ertek, qosıqiy dóretpe hám tımsallardıń kórkem oqılıwı menen olardaǵı obrazlar sistemasınıń moxiyatini ańǵarıwǵa yul ashıladı. Olar balalardıń murg'ak końillerine aqırındada kúshli hám nátiyjeli tásir ótkeredi. Usı waqıtta olar usı dóretpeler degi kórkem bolmısqa - kórkem olamga tikkeley kirip barıw múmkinshiligine ıyelesedi. Olardıń shıǵarmanı túsiniwleri hám xis etisleri talay kulaylashadi.
Dawıs shıǵarıp o'qilgan tekst, aytılǵan sóylew balalardıń jasına múnásip mazmun menen ziynatlangan, tug'ri, olardıń qızıǵıwshılıqlarına uyqas, oxangiga kóre tásirli bolsa, jeńil qabıl etiledi. Sóylewdiń tug'riligiga, ańlatpaliligiga úyretiw zárúrshiligin sezamiz. Bunı ámelde qullaymiz. Taǵı sol zattı xam esten shıǵarmaw kerek, sóylew ózine tartatuǵının xis etiwge de úyreniw kerek boladı. Bul bolsa fakat tiyisli kónlikpeler, úzliksiz miynet nátiyjesinde payda etinadigan ilmiy tájriybelerge baylanıslı. Álbette, bul jerde balalardıń jas qásiyetleri xam birinshi dárejeli itibardı talap etedi.


Maqset:
• badiiy dóretpelerge bolǵan qızıǵıwshılıqlardı arttırıw ;

• 
  Oqıwshılardıń kıtapxanlıqqa bolǵan xavas hám qızıǵıwshılıqtı kúsheytiw;
  
• 
  ijodiy ayriqshalıqtı rawajlandırıw ;
  

• estetik mádeniyattı tárbiyalaw.