Ańlatpalí oqíW Ózbekistan respublikasi joqarí HÁm orta arnawlí TÁlim ministrligi

Naqıllar hám olardı kórkem oqıw qásiyetleri
Naqıllardıń jetkinshekti ideologik. ma'navny-bilimlendiriw, badiy-estetik tárepten tárbiyalaw daǵı ornı hám axamiyati kútá úlken. Zero, fol'klor insaniyat ruwxıylıqtıń ullı álemi bolıp tabıladı Soǵan kóre, de olardı kórkem oqıw, sol tárzde olardıń tiykarǵı mazmun hám mánisin oqıwshılar ONGiga sıńırıw ushın háreket etiw kerek.
Naqıllardıń ayırım úlgileri áyyemgi jazba esteliklerde, atap aytqanda, O'rxun-Enasoy bitigtoshlarida sáwlelengen. Ayırım jazba shıǵarmalar, Yusuf Tán Xojibning «Qutadg'u bilig», Axmad Yugnakiyning «Xibat ul-xaqoyiq», Atoiy, Sakkokiy, Lutfiylarning ǵázzelleri. Navaiynint úlken miyraslarında da xalıq naqıllarınıń gózzal úlgileri saqlanıp qalǵan.
Maxmud Qoshg'ariy bolsa XI asirde xalıq awızında talay aktiv qollanılatuǵın naqıllardıń bir bólegin saqlap qalǵan. Olar adibning «Toplamu lug'ot ıyt-turk» shıǵarması arqalı bizgeshe jetip kelgen.
Naqıllardati mánisler júdá ıqsham, lunda hám tásirli tárzde kórsetilgen. Olardıń jaqsı hám jaman oqıw úlgilerin oqıtıwshınıń ózi kórsetip beriwi kerek. Mısalı :
Kisi bolǵan kisiniń kisi menen jumısı bar,
Kisi bolmaǵan kisiniń kisi menen shn ne jumısı bar.
Bul jerde hár qanday haqıyqıy insan kim bolıwınan kat'iy názer, basqa adamlardıń holiga bıyparq qaramasligi kerek, zero, haqıyqıy insaniylikni iyelemegen kisigine basqalardıń dardiga, uwayımına biyparq bolıwı múmkin degen xo'qm sáwlelengen. Sóz pátsining óz ornında bolıwn makol mazmunınıń yarq etip kórinisine alıp keliwi, kerisinshe. onıń nadurıs qollanıwı naqıl mazmunın jaqtılandıriwge ırkinish beriwin sol mısal járdeminde kórsetiw orınlı boladı.
Arg'imchiga et - quwat.
Bul naqıl awızbirshilik, ko'ngildoshlarning bir-birine mehri, muhabbatın kótermelew ushın aytılǵan. Eger ekinshi sózge ayrıqsha pát berip, naqıl quramındaǵı barlıq sózler birdey tempda o'qilsa, ol jaǵdayda “qil" peyil mánisine iye bolıp qaladı. Negizinde, gáp jińishke arqandı jińishke arqan kilgan hár bir et (yolning bir nalası ) ústinde barıp atır.
Kempirdiń dardi - g'uzada degen naqıl daǵı aqırǵı sózdiń túp mánisin notug'ri túsiniw nátiyjesinde sol formaǵa kelip qalǵanın qánigelerimiz óz waqtında kórsetip ótiwgen edi. Málim bolıwısha, naqıl daǵı aqırǵı sóz g'uza emes, bálki g'oza eken. G'oza - hayallar júzine suradigan qızıllıq, upa-boyawlıqtıń áyyemgi nomi bolıp tabıladı.
Áyyemgi turkiy tilde, eski ózbek tilinde arab xarflari menen jazılatuǵın sóz bar. Ol " kur” formasında da. “kur”tarzida xam o'qilishl múmkin. Eger Maxmud Qoshg'ariyning “Toplamu lutot ıyt-turk” shıǵarmasında keltirilgen bir naqıldı sol tárzde o'qisak, mánis birotala basqasha bolıp qaladı. Itibar beriń:
Nasriy dóretpelerdi oqıw qásiyetleri
Nasriy dóretpelerdi ańlatpalı oqıw insannıń tábiy sóylewine jaqınlıǵı nuktai názerndan áhmiyetlidur. Soǵan kapustaay, nasriy dóretpelerde de jazıwchinipg kórkem-zstetik maqsetleri menen anıqlama bernetuǵın ayriqshadiklar aqırındada kóp. Tálim processinde kórkem oqıwǵa qosıw ushın nasriy dóretpelerdiń reń-barag úlgilerinen paydalanilish orınlı boladı.
Nasriy dóretpelerde xar bir ran tiyisli wazıypanı ótew etedi. Xatto aytılmaǵan gáplerge berilgen pátler ǵam tosınarlı bolmaydı. Ayırım mısallarǵa shaqırıq kilaylik:
“Saodat apa tańǵı namaz namazın oqıp, jaynamoz báyinde uzaq o'trib koldi. Bunnan úsh jıl aldın dunyadan utgan zri usta Turobga atab Kur'on quran oqıw kildi. Uris qalalarında qańǵıb kolib ketken balası Qasqırhonga xudodan insap tiledi. Baxti ashılmay.guldek omiri japıraqtıń tógiliwi bulayotgan kizi Kumriga achinib, sol perishteginaning yulini ash, dep Alloxga ótinish kildi”.
(“Qorakuz Majnun”, Said Axmad).
Akmal ko'ngirok tuymesin basıwı menen ishkerinen dawıs esitildi:
-Áne. Akmalxon keldiler!
“Kslinoynim”, dep uyladi ol jeńgesiniig dawısınan teńib. Jeńgesi nega bolıp tabıladı onıń atına " xon” ko'shib sóylerdi. Akmal jeńgesiniń kelgeninen kuvondi. Xar sapar onı kórse onasini kurgandek boladı.
(“Jeńge”. Utkir Hoshimov)
Hár ikki kóshirme xam gúrrińlerden alınǵan. Anikrog'i gúrrińler mine sol kóshirmeler menen baslanǵan. Bul biykarǵa emes. Jazıwshılar dáslepki gápler menenoq o'quvchi dıqqatın ózine tartadı. Oquvchida nege? ne ushın? degen sorawdıń payda bulishini támiyinleydi. Sonday eken, o'kuvchi dóretpe kahramonining ne ushın sol jaǵdayda kolganini bilgisi. onıń endigidengi háreketleri, úy-ármanları menen kizikishi támiyinlenedi.
Nasriy dóretpelerdi oqılıwında da, daslep miynettiń ulıwma sezimi, stilistik ayriqshalıqları itibarǵa alınıwı kerek.
Xayriddin Sultanovning «Yamasa. Jamshid! » gúrrińi turln-rayon sezim-tınıshsızlanıw, reń-barang insaniy keshinmalar. insan ruxiyatidagi terbelislerdiń tań qalarlıq suwretlerine baylıǵı menen ajralıp turadı. Bnz gúrrińni o'kishda ayırım xolatlarga itibar beriwdi usınıs kilamiz. Olarnn kuyidagicha ańlatıw múmkin:
Tekst ospshdasi. mánis hám talap etiletuǵın shhang
Ooddygina xabar. Waqıyalardıń dáslepki baslanmasi.
Birinshi bolıp Islamboy keldi Ol chirog'i charaqlab turǵan aynaband. sirkor áywanda úst-bası daǵı qorni qaǵıw sıltawında toqtap, orta daǵı uyge derezadan razm saldı anası gerbish pechka aldında taxmonga tiqilib otırıptı. Urınboy pákinde yaltirlatib qirlgan basın siypagancha jambaslap jatıptı. Múyeshdagi qatarasigi salınǵan orında tórt balanıń bası kórinedi.
Baxtımǵa!
Islamboy nega bolıp tabıladı jeńil tartdı.
— Voy-buy.jaman asıǵıp ısıp ketibdi ku.-dedi ol ishkeri kirgen zamati.
Urınboy asıǵıp ornınan turdi. oń qolın kóriwge uzatarkan, asnaw qolı menen xontaxta ústindegi taqıyasın alıp basına qundirdi.
—Yo'g'-e, úy suwıq-g'oy.
Shilpiq kózleri álep-jálep javdiragan kempir esik tárepka tiz cho'kib, yarım dawıs penen pátiya oqıǵan boldı.
-Xosh ketsan. — dedi Urınboy.
Ol Islamboydan bes jas kishi. biraq akesin jaslıqtan sensirab shaqırar edi.
— Kalay. tınıshmisan? — dep qoydı Islamboy da sıpayıshılıq taqozasiga kóre.
-Eson-omonmisan? — ded soradı kempir — Utakang ham
jerilib ketken bolıp tabıladı, bemahalda.
- Tınıshlıqpa? Endi yotuvdim. Samar barıp koldi
Anası burıwiq barmaqları menen bawırrang kuylagining ztagini tegislep o'tirarkan, indemedi.
Birden salmaqli tınıshlıq cho'kdi Gisht pechka ústindegi ko'k
choygum uyań shig'illay basladı. Dem ótpey bul hásiretli
-Shukr.
qosıq aytıw Islamboyning dilgirine tegdi.
Qapı ashılıp. basın iyag'i arolash sholro'moli menen tang'igan Anzirat — Urınboyning hayalı ko'rindi.
-Keling, ájaǵa. — dedi Anzirat Islamboyga qapab. bo'g'iq dawıs menen.
Islamboy jayınnan xiyol kózg'aldi
-E. kelin. tınısh -omonmisan?
Kelini sezilar-sezilmas bas irg'adi. Islamboy onıń salqi qabaqlapu isikip. kózleri qızarganini payqadi.
«E.jawız! Hayalı menen taǵı ıyt-pıshıq bo'ti shekili. 1 Bul og'ioyoq zat bolsa... hah. eshak! »
-Kalay.jaqsı o'tiribsanmi? Bala -chaka?
-dedi ol
Kelininen hal sorap.
Anzirat juwap etpey, kora maqpal jeńsiziniń barini tarta-tarta kaynonasining janına cho'kdi. burnini tartıp jerge tikildi hám ókirip jılaw salıp yig'lab jiberdi.
Islamboy shoishb qaldı.
— Iya. hay?
Kelininen.juwap bo'lmagach. aldın reń-kuti óship. Kózinde jas g'iltillagan onasiga. keyin bolsa mańlayı tirisha baslaǵan inisine qaradi.
Xa?
Endi kempir xam piq-piq yug'lashga tústi Islamboy chidayolmay baqirib berdi.
— E. mildan qaldınglarmi ne bále?!
Urınboy shipga tiqilib ájep iljaydi, burnining uchini kayta-qayta chimdib. yutalga da. kúlkine de uqsamaǵan bir dawıs shıǵardı.jılaw bosilavermagach, chaqchayib o'shqirdi.
-Albıraǵan, albıraǵan, maǵan aza ochushga albıraǵanlarıń ele
Kaynona-kelin bul gapdan keyin battar o'krab jiberdi.
— Ne buldi. óytkeni?!
Anzirat ko'pchigan júzlerin kaftining arqası menen artdi. yigi aralas piqillab:
— Ukangiz.. ukangiz. — dedn-de. taǵı basın burkab yıǵlawǵa tústi.
— Ásteg'firullo! Meni sol yig'xonlikka shaqırdinlarmi sheshe?
Kempir tezlik penen obidiydani toqtatdı, ugliga hawlıǵıw menen tiklib, xuddu sonday hawlıǵıw menen shivirladi.
— Úyimiz ko'ydi, balam! Urınboynng yutqizib qoyıpdı!
Islamboy bul gapdan da kóre onasining hawlıǵıwlı dawısınan qo'rkib ketti. talay waqıt miyasiga jónli bir pikir kelmey. choygumning shig'illashiga qulaq salıp o'tirdi. aqır-aqıbetde, inisine qaramay
— Qansha? — dep soradı.
Urınboy xontaxta ústindegi nan usaqların jimjilog'i menen ári-beri surarkan, beo'xshov kulimsirashga urınıp'
— Kóp,- dedi.
Islamboy jetpis eki tamırı buylab miyasiga yugurgan bar ǵázep. bar jerkenishi tiline kelip tóplanǵanın sezdi, ózin qandoq basıp turǵanına ózi de hayran qalıp dawısı derlik ózgermay soradı.
- «Ko'p»niyam bir san-sonag'i bar shıǵar. óytkeni?
Urınboy indemedi.
Islamboy bes minutadan keyin taqatı toq bolıp ;
—- Sóyle. itvachcha! - dedi.
Úkesi ilkis basın kóterdi, mańlayındaǵı sızıqlar tereń tartıp. xo'mraydi. Talay waqıttan keyin ózine-ózi gápirgandek dedi.
— Kápir bo'lma. anań aldıngda utiribdi, itga ro'pora etkeni uyal.
Kempir bir oqirib, bir qızardi jelkeleri qunishdi.
Islamboyning jag'i qaltiradi.
— Kápir bolmasam battar bolmaymanmi saǵan ne, dayus! Seniń bul qılmıslaringga adam kápir mugul bulib ketar!
Onıń shawqımına múyeshda jatqan balalardan biri sachrab uygondi. uyqılı kózlerin yirib ashqansha ankayib qaldı.
-Jalǵizaqtıń terisi neyu sen jaramas minezliniń beting ne? Yezda «Bul b..ni ekinshi awızımga alsam.jigit o'lay». dep táwbe etiw etkenleriń zsingdan shıqtıma, antxo'r!
-Islamboy joni jáhánı ortab baqirarkan, eki shekesine burov salınǵan sıyaqlı, basında awrıw qo'zg'alganini sezdi. — Bul kúningdan ant urib ólgeniń jaqsı emespe, xunasa!
Anzirat qayin aǵasınıń sırtqı kórinisin kórip jılawdan tóqtadı, álep-jálep kózleri menen geyde kúyewine.geyde qaynonasiga qarar hám beto'xtov burnini tartar edi.
Urınboy basın solintrib otırǵan ko'yi jaǵdayın ózgertirmay, aste do'ig'illadi.
— Kóp da asıqpa, o'ligimni kóriwge júdá ármanmand bolsań. azanda niyetingga yetasan!
Islamboy bul gapning mánisin oylap o'tirmay. battar shawqım saldı :
— E, japsaq-e! o'laman, dep qorqıtıwchimisan meni? ' o'lmasang o'mbaloq palaw-a! E, o'lsang da kuysam sonshalıq kuyaman-de, janımǵa ot qo'yvording-g'oy!
Kempir qorqqanidan ornınan turıp ketti. oramalı jelkesine sırǵalib túskenin de payqmay, basın sarak- sarak etip titirab-qaqshab yalindi.
Xay, ózińni bas. ' Jan balam. ózińni bas! Qońsı-qoba esitiwedi-ya! Bemaxalda. Islamboy onasini ǵázepke saldı.
E, pútkil yurtu álem esitsin-a! Bilsin. bul kesapatıńızdı! Birov bilmasin. birov bilmasin. dep. <> etip, mine. áqibeti, hámmemizdi kepingadi etip otırıptı.
— Qandog' qilay... - dep kempir yig'lamsiradi — Qanboq kilay balam? Kózimdiń oqu qarası Urınboy og'amning ornınbosar. dep Urınboy at qo'yuvdim Tul basım menen yemay yedirdim kiymay kiydirdi. sol eki norastamni bası egilmasin dep ıyt kórmegen kúnni kórdim. Meyli, meni hár qansha urib-so'ksang roziman. lekin sol qoqvoshni ǵarǵama. Og'amning húreyi chirqiraydi-ya! Girmonning oǵına uchganmi. tirime, quday biladi. «Urınboying o'lsin», deysan. men buǵan qandoq chiday? Quday uzi insap bermasa. men qandoq qilay' Islamboy bes minutadan keyin taqatı toq bolıp
- Sóyle, itvachcha! — dedi.
Úkesi ilkie basın ko'mardi. mańlayındaǵı sızıqlar tereń tartıp xүmraydi. Talay waqıttan keyin ózigi-ózi gápirgandek dedi
-Kápir bo'lma anań aldıngda otırıptı. itga qarsısında qlgani o'yal.
Kempir bir aqarib bir qızardi. slkalari qunishdi. Islamboyning jag'i qaltiradi.
— Kápir bolmasam battar bolmaymanmi. saǵan jartılay. dayus! Seniń bul qılmıslaringga adam kápir tugul chulchum bolıp ketar!
Onıń shawqımına múyeshda jatqan balalardan biri sachrab uyg'ondi. uyqılı kózlerdi yirib ochkancha ankayib qaldı.
- Tongizning terisi neyu sen jaramas minezliniń beting ne?!
Yezda <-Islamboy joni jáhánı ortab baqrarkan. eki shekesine burov salǵan sıyaqlı. basında awrıw kózg'alganini sezdi. — Bul kúningdan ant urib ólgeniń jaqsı emespe. xunasa!
Anzirat qayin aǵasınıń sırtqı kórinisin kórip ig'idan tóqtadı. álep-jálep kózleri menen geyde kúyewine.geyde qaynonasiga qarar hám beto'xtov burnini tartar yedi.
Urınboy basın solintirib otırǵan ko'yi jaǵdayın ózgertirmay. aste do'ng'illadi
— Kóp da asıqpa. o'ligimni kóriwge júdá ármanmand bolsań azanda niyetingga yetasan!
Islamboy bul gapning mánisin oylap o'tirmay. Battar shawqım saldı.
E.japsaq-e! Jalǵamalın, dep qorqıtıwshimisan meni?
Ulmasang o'mbaloq palaw-a! E o'lsang da ko'ysam sonshalıq kuyaman-de.janımǵa ot ko'yvording-g'oy!
Kempir qorqqanidan ornınan turıp ketti. oramalı jelkesga sırǵalib túskenin de payqamay. basın sarak-sarak etip titrab-qaqshab yalindi.
— Xay ózińi bas! Jan balam, ózińni bas! Qo'ni -qońsılas esitedi-ya! Bemahalda..
Islamboy onasini ǵázepke aldı.
— E.pútkil yurtu álem esitsin-a! Bilsin. bul kesapatıńızdı! «Birov bilmasin. birov bilmasin». dep. «Urınboyjon-Urınboyjon» etip mine áqibeti hámmemizdi kepingado etip otırıptı!
Qandog' qilay... -dep kempir yigchamsiradi. Qandog' qilay. balam? Kózimdiń oqu qarası Urınboy og'amning orınbasarı dep Urınboy at qo'yuvdim. Tul basım menen yemay yedirdim, kiymay kiydirdim. sol eki norastamni bası zgilmasin. dep ıyt kórmegen kúnni kórdim. Meyli, meni hár kancha o'rib-so'ksang roziman. lekin sol qoqvoshnn ǵarǵama. Og'amning húreyi chirqiraydi-ya! Girmonning oǵına uchganmi, tirime. quday biladi. «Urınboying o'lsin», deysan. men buǵan qandoq chiday? Quday ózi insap bermasa men qandoq qilay?

Kempir zor-zor jıladı Islamboyning ókpesi to'ldi, mańlayın qaishgan bolıp. kózeshlarini artdi.

Shoygum eli cho'zib ısqırıq shalar zdi.
Urınboy birdan ǵázepli kózlerin akesine qadadi.
-Nege maǵan hákimlik etesen? Uynagan — men. utılǵan — men, tóliytuǵın — men, saǵan ne keti- kuydilik?! Ájaǵa bolsań, akaligingda tur! Maǵan eger sarik, chaqang ótken bolsa, hámmesi esaplı awa!
- Hay. hay. qaqshamagur, akaga shunaqa dey me?
—Qoyıng... — dep pichirladi Anzirat kózlerin úlken ashıp
-Meyli, sóylep alsın -Islamboy bar kúshin toplap, zorǵa jilmaydi. — Ishindegi fisqi Fasodini to'ksin -ne. qáne! Meyli, biz endi ketikuydi bolıp kolgan bolsaq sarı chaqa bolıp qalǵan bolsaq.. meyli. quday bar shıǵar, kórip turǵan edir, óytkeni. Esigimga neshe retlab kóziniń yeiydigini oqizib barǵanın ózi bilmese, quday bilar, xudoga saldım! «Tuydirganning bo'g'ziga... » dep sonı aytadı -de!
Xudoning atı ortaǵa tınıshlıq saldı. Shoygum biqirlab qaynay basladı.
Bunaqa minnet gáp-malomatni qoying. — dedi kempir talay waqıttan keyin. — Gapni kavlasa, gáp shıǵadı. Qozilashgan aǵayın bolmaydı. Aylantırıp kelip ekisen, bir- biringdan tonalmaysan, biringni tepkingni biriń kóteresen-de, qandoq etesen?
Anzirat ornınan turıp, qaynab-toshayotgan choygumni shetke jıljıtıp qoydı.
- Sen úlkensen, sol ukangga áke urniga otasan, — dep kempir Islamboiga yalinchoq sesler uyǵınlıǵında qaradi.- Bunıń tómen- bálent gáplerine xafa bo'lma. Sennen basqa kimi bar. óytkeni? Ne etemiz yendi bir jol-joba ber. Azanǵa obormasa bolmaydı eken.
Islamboy siyrek qızǵın muylovining uchini qimtib. uyge chumdi. «Koshki jaqsızikni bilse bul jaramas minezli! ».
- Sheshe.júdá kizik gápirasiz-de, — dedi ol narazı chimirilb -Axup, kurib turıpsız-g'oy, bunıńız pıste
puchoqcha kurmayotiboi-g'oy ájaǵa jonivorni! Bir awız sóyleseńiz aspanǵa sapchiydi! Kuppakka uxshab adamdıń betidan aladı! Bundoq yopshgi menen arzi hal qilca, maslaxat surasa ekanki. bir yul-yuriq aitsangiz. «Kepshe? » — dep surasam, maǵan karib ishshayadi.
Kempir Urınboyning xurpayib alǵanın kurib, anıq dahaiaki jangning aldın alıwǵa asıqtı :
- Meyli, balam, sen salmaqli bul. qáhár kelip aqıl ketar... -ho'y. maǵan kara, kancha óytkeni?! — dedi Islamboy bo'g'ilib.
Urınboy akesiniń gewdesine dıqqat penen razm saldı. tóbeok kirdi hám eki barmaǵın kursatdi.
— Kancha bunıń?
Jigirma mıń.
Pslomgyuyning kulog'i shangillab ketti:
Eski iulgami?
Úkesi kúlkisin yashirshiga urınıp iljaydi.
—Eski pul kolganmi sol zamande? Islamboy orınboydan gúzek uzolmay koldi. Inisinine nakadar qáweterli jaǵdayǵa túskenin birdan ayqın angladi onıń nashar, asabiy kúlkisin kórip, júreginde shafkat uygondi, lekin zum ótpey vujdoiga kahr-gazab yopirildi: «Battar bulsin! »
Turt jupi kóz 11 slomboyga kadalgan edi. Ol inisiniń kulokchakkasiga kulochkashlab tartıp jiberiw isteginde urtanarbi, lekin, nega bolıp tabıladı, kútpegende ezilib shivirladi;
— Sonshalıq da bola ma, úke!
Tınıshlıq cho'kdi, Pechkada qandayda bir chirs etdi.
Ámekilariig menen ammingni aytıp kelsinmi? — dedi kamnir Islo. mboyga.
- Ne káramat kilib bererdi solıńız? — dedi Urınboy xo'mrayib. Biraq anası oǵan itibar bermadi.
— Kaydam. bemahalda — dedi Islamboy chaynalib, beyim bir ohaigda.
— Tur, Samar, gizillab Salamat ammang menen Orif ámekingni chakirib kel.-Kempir pechkaga súyenip o'tirgai uzın boylı aqlıǵına karab, keskin sesler uyǵınlıǵında buyırdı.- Yuldan Zarif buvangni da ayt. «Tez bararkansiz», de. Kurkmaysanmi?
Samar, qar urib turǵan zim-ziyo kóshede yolgiz júriwden kórikse xamki, uydagi motamsaro jaǵdaydan kóre tısqarın ábzal bilip. indemey shıǵıp ketti. Xamma úy jıljıtıp qaldı. Endy ne
Islamboy ukasnning qanday etip bul bebosh jolǵa kirip boladı?
ketkeni haqqında bas qotirardi. Lekin xaeli beixtier inisiniń basına Kim ne
túsken bul úlken páleket. bul úlken etiwi kerek?
pálekettiń qáweterli áqibeti hám odan uziga jetetuǵın zálel-zahmat tuwrısındaǵı pikirlerden ol jaqqa ketmasdi
Urınboy elege shekem hayran edi; aldın ústpe-úst qolı kelip turǵan edi, oshdan aldın da dov krdi, keyin ne kesapat boldı -yu... Omirinde bunday úlken úyinni kórmegen edi... Kempirdiń mushtday júzi taǵı da kishreyip ketken, chakagini ustap mum tishlagandek o'tirar, ápsherinen neni o'ylayotganini bilip bolmaydı zdi.
Anziratning júregin taǵı hawlıǵıw pánjeladi. Kaerda bolıp tabıladı qulaǵına shalınǵan gápler zsiga mydi: eger utılǵan adam pklini tóliyolmasa, xotnnini alıp barchb bererkan. Onıń ish-ishinen qaltıratpa yigi xuruj etip kela basladı : «Kebirim qurib... »
Islamboy gellesinen qolaysız oyni sidrib taslawchidek, qáhár menen mańlayın siypaladi.
Endi ne qılajaqsan?
— Endi.. Kim bildi deysan.. háwlin sotsammikan. dep turıpmai
Ne-a?!
— Xa? Basqa ılajı joq. Azanda háwline sawda kiredi.
Saat o'nga obormasam meni o'ldi deyaverlaring.
Kelin qaynonaga, qaynona kelinge yalt etip qaradi hám bir-biriniń kózindegi qo'rkuvni kurib xar ikkisiga Islamboyga najot menen mo'lirab, jılawǵa házirlandn. Islamboy alaqanların mo'shtlagancha qızıl tabısdozga súyene otirip;
— Xosh? — dep inisin táqipke aldı.
Ne «xo'sh? » — Urınboyga bul saeol asa molol keldi.
— Keyin -ne?
— Ne «keyin»?
—E buncha talmovsiraysan?! Ye birotala es-hushingdan da ayrilganmisan? Xo'n. úydiyam sotarsan, keyin ne, etesen, deyapman? Qıs shillede bir etek churvaqang menen qaerga sig'asan?
Urınboy akesiniń jahlidan qalıwmanydigan bir ǵázep menen juwap etdi.
— Júregiń chiqmasin. haliya. m senikiga barmayman.
qorqpa.
— Mine sol-de! Islamboy qarsillatib xontaxtaga urdi. — da g'arlik, da peshgirlnk, degeni sol-de! Eter jumıstı etip qoyıp, nege taǵı órkeshlaysan, jalatay!
Jalataylıq etip birovning hayalın qo'yniga kirgenim joq, bildingmi!
Islamboy sezilar-sezilmas qızaroi Bul — onıń tek
inisigine biletuǵın jaslıq gúnáiga uwlı zatolud sha'm edi.
Uzını o'nglab qandayda bir ne degunicha bolmay, áywanda adam sharnasi kurindi, zum ótpey, ellik bssh-oltmit jaslardaǵı tompaq hayal qapınan harsillab-gursillab kirip keldi. Islamboyning sózi bo'g'ida qaldı.
— Uh, o'ldim! Namuncha dozaq úyleriń! — dep hayal bası daǵı túbit oramalın yechdi.
— Keling, apa, — dedi Anzirat shosha-pisha urnidan turarkai.
Sálem-álikten keyin Salamat xontaxta ústindegi choynakni alıp jo'mragidan simirdi.
— Xalqumim qaq bolıp ketti-ya! — dedi shashın dúzetib.
Sol búgin Dalamahallaga eki ret barıp kelipmen-a! Anuv qorang óshgur Toji gúmbezde azgina ǵıjımm bar edi. Qara terge túsip barsam. «quda shaqiriq»qa ketib qalıpdı.pes!
Yetuvdingizmi apa? Tınıshsız bolıp... — deda Islamboy
Quday urdi-ketti, namazshomdan jatamanmi? Erteń bazar-g'oy, alıp shıǵıs ul-budlarimni kórip o'tiruvdim Samar barıp koldi. Awa tınıshlıqpa, ishkilib? xoy. 4 izirat. qatiging bolsa yarım kese alıp kel. ko'nglim gumurib o'layotibdi.
Áywanda «quv-quv» jótel dawısı esitildi Saqal - murti tegis kuzalgan, bir-birine asa uqsaǵan eki ǵarrı qapıdai baslawıb kirdi:
—Assalawma aleykum.
Júzleri kizarib ketken Samar talay waqıttan keyin kirip, eishikni yopdi.
Bir kese shay ishilgach. kempir yiglamsirab waqıyanı bayanladı. Shollar indemey tıńlawarkan, qabaqları o'ilib barar edi. Salamatnnng surma tartılǵan kózleri ala -kula bulib ketti
Voy. yashshamagur! — dedi sanına shapatilab.- Bir kán pul-a, uvoli tutmaydimi.júwernemek?. '
Ámekilerdiń kichigi — Zarif nayza qaltasınan nosqovogini alıp nos otdi-de, uzaq únsizlikke cho'mdi. Totıburun Orif baqirok bolsa salmoqlab sóz basladı.
Jiyen, mennen qále xafa bol, qále xafa bo'lma, lekin, mine, hámmengning aldıngda aytaman. bul jumısıń qip-qızıl aqmoklik! Sol la'napini oynamasang, hayalıń talaq túsedime. a?
Anzupam tokchadan kese alıp, tısqarına shıqtı.
— Sonısına kuyip ketaman-de, ámeki! — dedi Islamboy uh tartıp.- Nesine uinaydi bul baxtı qara! Ne bereket tapasan sonı oynab, deng!
Uzing oynamaganingdan keyin kayokdai bilasan, — dedi Urınboy aste.
— Páleketiń ózińden berli kelmasin-e, nege uynar ekenmen! — dep guvrandi Islamboy.
Zarif nayza kiyizdiń shetin qayırıp, awızındaǵı nosni tufladi.
— Endi ne qılajaqsan?
Kempir oramalınıń uchi menen kózin artib:
— Úydi sotar emiw, — dedi-de, xo'igrab yig'lab jiberdi.
Salamat bir gez boyı ırǵıp tústi:
— Satıp bo'pti! Satıp bo'pti! Biykarginalarni aytıpsan! Oma-buvamizdan qalǵan 6 v háwli! Saǵan kimorga bay bergin, dep berip ko'yganimiz joq muni! Kaerdan tawıp tolıqsań tóliyver, kani. háwline tekkaningni kórey -ne! Bir tıyınlıq haqqing joq, háwli anańking mahriga túsken!
— Uligim sol háwlinen shıqsa. devdim, — dedi kempir pishillab, — qandoq qilay... — E. akillayveradi-de. kennoyi! — dedi Salamat bobillab. — háwline siz xojayın. Sizge hesh kim xo'jaiyn emes!
— Buncha pulni kaerdan aladı?
Yutkazishni bilgen zrrayim tólewiyam o'ylasin, sizge shema! E. sadqan kózyoshingiz-a.
Urınboy Salamatqa jeb ko'gadek o'qraydi.
—Apa... — Ne «amma»? Ne amma»?! Xo'. ammang o'lib, ammasiz kol!
Urınboyning dami ishine túsip ketti.
— Haqıyqattan da, háwli — anańniig mahri, dedi Orif baqiroq. — Otang raxmetlining wásiyatı shundoq bulgan edi. Endi, taǵı bilmedim..
—- Voy, nege bilmaysiz? - dedi Salamat akesin g'adablab — Nege bilmaysiz? Áke razı — ollo rozami, óytkeni?
— Bunaqa mıljın gápden payda joq,- dedi Zarif nayza.- xar bále bulgandayam, sol yemon jiyen - bawırımız..ho'kizning shoxiga ursang. tuyogi zirqiraidi házir bunı hár qansha so'kib-sózligandan tarısha payda joq Kani, ne etemiz, sonnan gápiringlar. Tuwrıma, kennoyi?
Uwayım hám ǵam-keyisten esini joǵatayozgan kempir:
- Kandoq qilay, sol ko'rgiliklar da bar eken,--dedi.
Shurq etpey otırǵan Anzirat birdan tilge kirdi:
— Quday xayringlarni bersin... Sizlerden basqa kimimiz bar? Kepingado bolıp kóshede kolmaylik, bir zat etińlar... — Qirqqaa kirding, úke, qirqqa! — dedi Orif baqirok uvishib qalǵan ayaǵın uqalab -Jerden qar ketkennen kár tushguncha topıraq tirnab ounyo asırsań -ol, nahot, oborib dáryaǵa oqizsang!
- E. ájaǵa, — dedi Zarif nayza, bul gáplerden payda joq dedim-g'oy. Bolatuǵın jumıstı aytıńlar. Bul torlıqtıń házir myng jayına pıshaq ursangiz, bir tamshı qan shıqpaydı -yu. ne etemiz hadeb ezg'ilayverib? Ne deysan. Islamboy?
Islamboy pechkaga qaray, tamaq qirdi.
— Ne derdim... Maǵan qalsa, háwlin satıwǵa qarsıman.
Voy, háwlin awızıngga almalarıń, dedim-g'oy! — dep baqirdi Salamat. — Áke-babalarımdıń húreyi.. háwlinen úmitleringni uzlaring, dedim-g'oy!
— Xa, yaqshı, ana háwline sawda kirdiyam, deylik, — dedi Zarif nayza. — Al, shabangda qanshaǵa aladı?
Salamat akesine olayib qaragan edi, Zarif nayza :
— Joning shıqpay tursın, mısalǵa aytyapman,-— dedi. Islamboy uylab-uylab:
— Un besewge alar, — dedi.
— Almaydı on besewge! — Zarif nayza salmaqli qo'zg'alib qoydı. — Un ekine alsayam úlken gáp. Utkan juma Tóre cho'tirning hayhotdek háwlisi on turttaga sawda boldı -yu!
Orif baqiroq da inisiniń pikirin maqulladi. Ámekileriniń buǵan baylanıslı omilkor, puqta kisiler ekenin bilgeni ushın Islamboy indemey qaldı
— Al. háwliń on ekine barsin, — dedi Zarif nayza endi Urınboyga qaray. — Qalǵanın ne etesen? Ul-buling barma?
Urınboy, qılmısınıń pútkil qorqınıshlıın endi tushungandek, reńi gúbi óship, ámekisine betlep qaraelmadi, ne qıyınshılıq menen bas chayqadi.
—Awa. ol jaǵdayda... Sen ne deysan. Salamat?
Salamat labini burdi:
— Ukam oshik, otaetganda maǵan máslahát salǵan emes! Uzi pishirgan palaw, uzi aylanıp -o'rgilib ichaversin!
— Yaqshı. Asıqpa, kóp qaqshama. Erte bir gáp bolıp qalsa, achinmaysanmi?
— Kanaqa gáp? — dep Salamat siyrek Kipriklarini pirpiratdi
— Endi-de... sol pulni waqtında obormasa.jiyeniń cos qalmaydı, sonı bilasanmi?
Salamat akesine qaray baqraydi.
— Xa? Nege kuzingni lo'q etesen?
— Voy. quday asrasin, nege achinmayman. bawırım... — Al... Islamboyning tańlayına shekem muzlab ketti: «Yo'g'-e, o'lmas... óltirmes... »
Anzirat ho'nglillab yig'lagancha úydi basına kóterdi, oǵan aldın kempir, keyin Salamat qosıldı, hámme Urınboyni go'yo aqırǵı ret kóreyotgandek, mungayib qaray qaldı.
_ Sol waqıtqa shekem átirapındagilarga yovqarash etip otırǵan Urınboy úyiniń qorqınıshlı nizamlıqların esladi sol sıyaqlı, birdan kuziga jas aldı.
— Xo'y, azani toqtatinglar, — dedi Zarif nayza eli hotirjam sesler uyǵınlıǵında. —- Bemahaldagi yigiyam qásiyetsiz boladı. Ájaǵa, ne qilsak eken, ózińiz bir zat deng.
Orif baqiroq kók sallasini keyin basıp jıljıtıp :
- Endi.. Urınboy mıń jaman bulgani menen urtada akamizning húreyi bar. — dedi. — Ertami-erteńniń arǵı kúni. óytkeni baramız akamizning aldına.
MASALLARNI IFODALI OQÍW
Hár qanday shıǵarma onı oqıw processinde túsinip hám xis etip barıladı. Ańlatpalı o'kish joqarı dárejede jetilistiriwip barǵan sayın, shıǵarmalardı túsiniw hám sezim etiw de yukori dárejege kóterileveradi. Sol sebepli xam ańlatpalı o'kish shınıǵıwlarına reń-barang janr hám usıl daǵı shıǵarmalardı qosıw maqsetke muwapıq boladı. Bul jixatdan tımsallardıń ornı hám áhmiyeti kútá úlken. Sebebi, tımsallarda, ádetde, eki yamasa odan artıqlaw qatnasıwshı boladı. Álbette, bul qatnasıwshılardıń kórkem-estetik wazıypaları da hilma-hil bolıp, kóbinese olar túrli logikalıq polyusda jaylasadı. Mine sol jaǵdaydıń ózi bul tipdagi dóretpelerdi ańlatpalı o'kish ushın mutaqo ayriqsha jantasıwlardı takazo etedi.
Tımsallarnnng. daslep, óziniń ihcham forması menen itibarlı bolıp tabıladı. Ol kishi janrlar gruppaına kiredi. Bul o'kuvchilarning ańlatpalı o'kish shınıǵıwlarında júdá qol keledi. Zero, iri kólemli dóretpelerdi túsiniwdiń ózi xam ańsat kechmaydi.
Tımsallardıń taǵı bir ábzallıq tárepi sonda, olarda waqıyabandlik júdá yorkin tárzde sawlelenedi. Bunıń ústine tımsallarnnng ómiriylik dárejesi de júdá yukori boladı. Kóplegen tımsallardıń qıssadan úles formasındaǵı juwmaqlawshı kismining bar ekenligi olardaǵı etikalıq -ruwxıy bárkámallıqtı da támiyin etedi.
Aytılǵanlardan tımsal janrini kórkem oqıw júdá qolay jáne onı urǵanıwda xesh qanday knyinchiliklar júz bermeydi, degen juwmaqqa tiykar bo'lolmaydi. N. V. Solov'evaning kórsetiwishe. “kıtapxandıń tımsallar metaforaiyligini qaytarzda kóriwi máseleni ádewir quramalılastıradı. Kıtapxan qaysı obrazin óz ishki názeri menen kóz aldına keltiriwi kerek: avtor sızıp berip atırǵan obraznimi yamasa názerde tutilayotgan metaforanimi? Tájiriybeli kıtapxan, gúmansız, olardıń hár ekewin de kóre aladı, biraq endigina bul jolǵa kirip atırǵan jas kıtapxandı tek bir obraz - avtor tárepinen atı tilge alınǵan obraz (mısalı, Balıq, Tıshqan, Ayıw, Búri, Túlki, Tawıq, qarga, Íyt, Ko'pratikan, Jarǵanat ) ni kóriwge jóneltiriw kerek boladı”1.
Tımsal waqıyabandligi menen ajaralib turadı. Biraq bul waqıyalar xarakteristikası ushın asa kishi kólem ajıratılǵanın da itibarda tutıw kerek. Sol sebepli xam júdá qiska waqıt aralıǵindaǵı obrazlardıń izbe-izliligi ańlatpalı o'kish processinde tiyisli tárzde pátnalishi joiz bolıp tabıladı.
Tımsallar daǵı tiykarǵı kahramonlardan biri áńgimeshi - gúrrińshi bolıp tabıladı. Oǵan jetkiliklishe dıqqattı karatmaslik tımsal daǵı ideologik-kórkem pafosning túsinilmeytuǵınlıǵına. sezim etilmesligiga alıp keliwi mumknn.
Balalar hám baqallar
Suw saqlaǵısh janında oynap atırǵan bir neshe bala suwdaǵı qurbaqalardı kórip qalıwıbdi hám olarǵa tas atıwdı baslawıbdi. Olar nátiyjede qurbaqalardıń ko'pini óltiriwibdi. Sonda bir Qurbaqa basın suwdan shıǵarıp depdi: — Otınaman. balalar, toqtanglar, sizlerge oyın bulgan zat bizge ólim bolıp tabıladı.
Qıssadan hucca: Bir adamdıń oyın -kulgusi basqalarǵa tınıshsızlanıw keltiriwi iumkin.
Túlki hám Karg'a
Karg'a terekke ko'nib o'girlagan so'tt bólegin tumshug'ida tishlab turǵan edi. Bunı kórgen Túlki gushtga iyelik qılajaq bulbi.
— Ǵarǵa qanday kelisken-a! — dep etipdi Túlki.
— Eger onıń dawısı da kórinisi menen bir hil bulsaydi, ol. shuhbasiz. qus xanzadası dep esaplanardi.
Ol bunı jo'rttag'a ayttı. Biraq ózi hakida aytılǵan bul pikirdiń nadurıslig'ini tastıyıq qılajaq bulgan Karg'a bálent dawıs menen qagillay baslapdı hám góshni túsirip jiberibdi.
Túlki shártta tutıp alıp, Karg'ag'a sonday depdi:
— Qaraǵım Karg'a, seniń áneydey dawısıń bar, biraq aqling kem!
Qıssadan hucca: Hushomadgo'ylikka ishonmang!
Bunıń ústine tımsallarda. kóbinese, jeńilgine yumor da boladıqa, bul xam. tiykarınan, áńgimeshi sóylewinde óziniń tiyiwln tazohirini tabadı.
Tımsallardı oqılıwında olardı tiyisli logikalıq bóleklerge ajıratıp alıp. bólek-bólek kilib o'kish usınıs etiledi. Máseleni bir student (o'kuvchi) emes, bálki student (ukuvchi) lar gruppasınıń oqıǵanı maksadga muvofik boladı.
Tımsal qaxramonlariga itibar beraylik. Olardıń biri baqiroq, ekinshisi beozor. úshinshisi ko'rqoq, náwbettegisi bolsa notavon hám pandavaki... Sonday eken, olardıń sóylewi, ózin tutıwı hám basqalar menen munasábeti xam mine sol qásiyetlerinen kelip shıǵadı. Sonday eken, ańlatpalı o'kishda máseleniń bul táreplerine de bólek itibar beriw kerek kórinedi.
Tımsallardı o'kish processinde student (o'kuvchi) larning mimikasiga, júz ańlatpalarına, dawıslarınıń ózgeris dárejelerine de itibar beriw, kerek bolsa tiyisli usınıslar beriw, ońlaw hám tuldirishlar qılıw kerek boladı.
Kórsetilgen kemshiliklerdi jónge salıw etken túrde qaytaldan o'kish olardıń ańlatpalı o'kish ilmiy tájriybeleriniń turaqlılasıp barıwı daǵı zárúrli faktorlardan biri boladı.
Ádetde. tımsallarda tiykarǵı kaxramonlarning pomp tilge alınǵan boladı (Toshbaka menen Shayon, Meshin menen Aǵash ustası, Qasqırmenen Kózichok). Eger ol boshkacharoq atalǵan bolsa (Baylanıstır, Shalg'om) kahramonlar atı kelip olardı bólek sesler uyǵınlıǵı menen aytıw kerek. Eń áhmiyetlisi bolsa, awa bir qaharmandıń ayriqsha qásiyetleri, onıń kórkem obraz retindegi mánisi tolıq anglanishi dárkar.
Sol orında tımsal daǵı obrazlardıń minez-qulıqari hám bunnan kelip shıǵıs juwmaqlar ortasında birpara ayırmalardıń ámeldegi bulishi múmkinligin de eskertiw kerek. Zero, tımsal metaforaiylikka tayanǵan janr retinde bul nmkoniyatdan tez-tez paydalanıp turadı. Mısalı, Átshókning balasın zorlıqshılıq hám qo'urkitish jolı menen tartıp alǵan Tulknning unamsız qásiyetleri kanchalik áhmiyetli bolsa. ladan hám awısh Átshókning ózin tutıwı da sonshalıq zárúrli sın pikir bolıp tabıladı.
ShE'RIY ASARLARNI IFODALI O'KISh
Qosıqiy dóretpeler álemdi kóriwdiń ulıwma ayriqsha forması bolıp tabıladı. Olarda ańlatpanıń qápelimdeligi itibardı tartadı. Sol sebepli de qosıqiy dóretpelerdiń forması.janri, usılı o'kish processinde dıqqat orayında bolıwı kerek.
Omon Matjon sonday jazadı :
Dáryaǵa luch kelseń. sálem berip ot,
Saǵan shıńlardan xosh suw eltar ol!
Shayırǵa dus kelseń sálem berip ot, —
Seni shıńlarǵa alıp ketar ol!
Ápiwayıǵana ómiriy tábiyat kórinisiler suwreti shayır ushın úlken filosofiyalıq ulıwmalasqanlar etiwge múmkinshilik bergen. Ańlatpalı o'kishda mine sol mánistiń júzege shıǵıwı ushın háreket takozo etiledi.
Qosıqtıń bir qatarılar daǵı sózlerdiń tártibi hám olarǵa túsetuǵın logikalıq pátler kórkem oqıw processinde itibarǵa alınıwı shárt. Hákis holla kózo'da tutılǵan mánis shıqpay qalıwı, hátte ulıwma teris mánisler de payda bolıp qalıwı múmkin. Mısal ushın Erkin Voxidovning mashg'ur “Uzbegim” kasidasidagi bir bandni alıp kóreylik:
Xatker Bobur —sen, pıǵanıń
Saldı álem uzra ot,
Shoh Mashrab qanı sende
Urdi tasqın, o'zbegim.
Eger mine sol banddagi birinshi qosıqtıń bir qatarın oqılıwında “Bobur” hám “sen” suzlari ko'shib murındıqatuǵın bolsa, banddagi ulıwma mazmunga ziyan jetedi, túp ma'ro ańǵarıwılmaydi. Sonıń uchuy da Ol Mırza Boburdan keyin málim bir toqtamdı, pauzani talap etedi. Bunnan kóre úlkenlew toqtam bolsa, “sen” hám “fioning” sózleri ortasında gúzetiledi. Olar arasında zga — kesimlik munasábetin taqidlashga tuwrı keledi. Zero, bul jerdegi “sen” Mırza Boburga emes, bálki “uzbegim”ga tiyisli bolıp tabıladı.
Geyde qosıqiy dóretpelerde waqıyabandlik xolatlari xam sawlelenedi. Bunday qosıqlardıń murındıqıwı da ayriqsha jantasıwdı talap etedi.
Bárinen burın, barmaq hám aruz salmaǵı daǵı qosıqlardıń ayriqshalıǵın eske alıw kerek.
Barmaq sistemasındaǵı qosıqlarda qosıqtıń bir qatarılar daǵı bug'inlarning muǵdarlıq kórsetkishleri ústin turatuǵın poziciya tutadı. Olardıig óz-ara teńligi qosıqtıń musikiyligini támiyinleydi.poetik pikiriing tuwri hám tásirliligine kafolag boladı :
Boran dep aslam kewilin,
Ullılardı uqsatedim toqqa.
Lala dedim yorning labini, Hám mengzattim oyni oshaqqa.
Eki sóz bar - joq bolıp tabıladı salıstırıwı,
Salıstırıw joq bolıp tabıladı kem ushraytuǵın metallǵa :
Onaginam - onaning ózi,
Watanginam o'xshar Watanǵa!
Bul qosıq segiz qosıqtıń bir qatarınan ibarat. Olar tórtew-torta bulib eki bandni quraydı. Hár bir bánt qosıqtıń bir qatarıları bolsa a : b : a : b formasındaǵı kofiyalanishga iye. Kewilin :labini. toqqa:uchoqqa; toqqasi: ózi. metallǵa : Watanǵa sózleri mine sol uyqasıwshılıqtı júzege alıp kelgen. Aslamdıń kewili boranǵa, uluglar toqqa, yorning labi lolaga, ay bolsa oshaqqa uqsatılıp atır. Birinshi bánt mine sol uqsatıwlar sebepli bólek, jozib bir formaǵa iye bolǵan. Onıń mazmun mundarajasi mine sol forma jardeminde júzege shıǵıp atır. Keyingi bánt bolsa kózaba uqsatishlardan erkin kilingan. Bul jerdegi tiykarǵı maqset ana hám Watandıń tanxoligini. Bekiyosligini kórsetiw bolıp tabıladı. Sonday eken, qosıqı o'kishda mine sol xusiyatlarning tıńlawshına jetip barıwı ústinde oylaw kerek boladı.
Bul jerde qosıqtıń bir qatarılardıń ishki mákanlarǵa bóliniwa da zárúrli:
4 + 5
Boran dep Ullılardı
Lala dedim
Hám mengzattim oshik kalbini,
uqsatedim toqqa.
yorning labini
oyni óshokka.

Aruz salmaǵı daǵı qosıqta bolsa turok ornında ruki ko'llanadi. Barmaq salmaǵında hár bir sóz tiyisli tárzde arnawlı bir mákanqa tiyisli boladı. Aruzda bolsa bir sózdiń basqa -basqa sútinlerge ótiw extimoli da kúshli. Yusuf Tán Xojibning bir tórtligini gúzeteylik.

Qara bash yag'isi qızıl til turur,
Neshe bash yedi bul, taqi má yeyur.
Bashingni tileseń tilingni ko'daz. '
Tiliń tegma" sonda bashingni yeyur.
Qara bas yovi bul qızıl til turur.
Neshe bas yedi ol, taǵı da yeyur,
Basıń den sawlıǵın-chun tiyib júr tiliń,
Tiliń qálegen kún basıngta yetur.
Bir karashda bul qosıqtıń bir qatarılardıń da barmaq salmaǵına júdá jaqın
keliwin oyda sawlelendiriw múmkin.
Kara bash yagisi qızıl til turur,
Neshe bash yedi bul, taqi má yeyur.
Bashingni tileseń tilingni ko'daz.
Tek ohirgi qosıqtıń bir qatarı bunday bóliniwge sigmaydi.
Tiliń tegma kúnde bashingni yeyur. 2+2+2+3+2 =) I
Sonday eken, mine sol ayriqshalıq onıń barmaq emes, bálki aruzda jazılǵanın tastıyıqlab turadı. Onıń bóliniwi bolsa kuyidagicha boladı.
Ka-ra bash ya-g'i- si qi-zil til tu-rur,
Ne-cha bash e-di bul, ta-qi ma e-júr.
Ba-shing-ni ti-la-sang ti-ling-ni ko'-daz.
Ti-ling teg ma kún-da ba-shing-ni e-júr.
Eger dáslepki ush qosıqtıń bir qatarında sózlerdiń shegarası sútinler shegarası menen uygun kelayotan bolsa -de, aqırǵı qosıqtıń bir qatarında bir sóz (tegma) dıń bir bólegi aldınǵı, ruknga, basqa bir bólegi bolsa keyingi ruknga baylanıslı bolıp atır. Bunday xolat olardıń o'qilishida xam itibarǵa alınıwı kerek. Olardı sútinlerge ajratgan halda sonday o'kish múmkin:
Qarapash yag'isi qiziltil turur.
Neshebash edibu taqima eyur.
Bashingni tilasang tilingni ko'daz
Tilingteg makunda bashingni eyur.
Qosıq aruzning mutakorib salmaǵında jazılǵan. Ol fauvlun, fauvlun, fauvlun. faul sesler uyǵınlıǵıında oqıladı. Bunı kestede sonday kórsetiw múmkin:
ka Ra bash ya gi si ki ZIL GIL tu jeyp.
fa Uv. lun fa. >v g-tu« fa u v lun fa U2.
ne Sha bash e li bu ta KIM ma e yur
fa Uv lun fa _UV lun fa vB lun fa ul
ba shing NI GN la sang tn LNN1 ni k? daz
fa Ol. v lun fa Ol V lun fa vB LUN । fa >1.
Tn. _j Ling tek ma kun da ba shing ni S yur
fa Ol v lun fa _UV lun _fa uv lun «1>a ul